Нобель премияһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Рәсем:Nobel Prize Medal.jpg|300px|thumb|Нобель премияһы лауреатына бирелә торған миҙал]]
'''Но́бель пре́мияһы''' ({{lang-sv|Nobelpriset}}, {{lang-en|Nobel Prize}}) — күренекле фәнни тикшереүҙәр, асыштар һәм мәҙәниәт һәм йәмғиәт үҫешенә баһалап бөткөһөҙ индергән өлөш өсөн бирелә торған халыҡ-ара премия. [[Әҙәбиәт]], [[фән]] һәм тыныслыҡ өлкәһендә бирелә. Премия 1895 йылда Нобель Фондын ойошторған Альфред Нобель тарафынан булдырыла. Күптәр өсөн Нобель премияһын алыу мөһим ваҡиға булып тора.<ref>Nobel Prizes cannot be awarded posthumously (to people who are no longer living).</ref> Нобель премияһын алған кешеләрҙе «Нобель лауреаттары» тип атайҙар.

Һәр лауреат миҙал, диплом һәм, суммаһы йылда үҙгәреп торған, аҡса ала.<ref name="NobelPrizeDescription">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/|title=The Nobel Prize|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-11-27}}</ref> 1901 йылда, Нобель лауреатына 150,782 SEK бирелгән, 2007 йылдың декабрендә 7,731,004 SEK. 2008 йылда еңәүселәргә 10,000,000 SEK бирелгән.<ref>{{cite web | title = The Nobel Prize Amounts | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/amounts.html|accessdate=2008-11-27 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080731233358/http://nobelprize.org/nobel_prizes/amounts.html |archivedate = 2008-07-31}}</ref> Наградалар Стокгольмда 10 декабрҙә, Нобелдең хәтер көнөндә, тапшырыла.<ref>{{cite web | title = The Nobel Prize Award Ceremonies | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/award_ceremonies/|accessdate=2008-11-27 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080822184717/http://nobelprize.org/award_ceremonies/ |archivedate = 2008-08-22}}</ref>

== Тарихы ==
[[Файл:AlfredNobel adjusted.jpg|200px|thumb|Альфред Нобель]]
[[Альфред Нобель]] 1833 йылдың 21 октябрендә [[Стокгольм]]да, [[Швеция]]ла, инженерҙар ғаиләһендә тыуған {{sfn|Levinovitz|2001|p=5}}. Ул химик, [[инженер]] һәм уйлап сығарыусы булған. [[1894 йыл]]да Нобель Бофорс тип аталған ҡорал эшләп сығарыусы ҙур [[металлургия]] концернына эйә булған. Үҙ ғүмерендә Нобель ҙур мөлкөт туплаған. Килемдең күп өлөшөн ул үҙенең 355 уйлап сығарыуҙарына алған, шулар араһында иң билдәлеһе — динамит{{sfn|Levinovitz|2001|p=11}}<ref>{{ВТ-НЭС|Нобеля премии}}</ref>.

1888 йылда Альфред Нобелды фәндә «тереләй күмделәр». Канны ҡалаһында Нобелдың бер туғаны — Нобель Людвиг Эммануил улы вафат булған, һәм репортёрҙар, хаталанып, гәзиттә ағаһының түгел, Альфред Нобелдың вафаты тураһында иғлан баҫтырғандар. Француз гәзитендә «Үлем менән һатыу итеүсе үлгән» тигән атама менән сыҡҡан некрологты уҡығас, Нобель бынан һуң, кешелек үҙен ниндәй итеп хәтерләр тигән ҡаты уйға батҡан. Бынан һуң ул үҙенең васыятын үҙгәртергә булған<ref name="Time">{{cite news |first= Frederic |last= Golden |title= The Worst And The Brightest |date= 16 October 2000 |publisher= Time Warner |url= http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,998209,00.html |work= [[Time (magazine)|Time]] magazine |accessdate= 9 April 2010 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201111213919/https://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,998209,00.html |date=11 November 2020 }}</ref>. 1896 йылдың 10 декабрендә Альфред Нобель [[Италия]]лағы Сан-Ремо виллаһында, мейеһенә ҡан һауып, вафат булған<ref name="Sohlman13">{{Книга|автор=Sohlman,&nbsp;R.|заглавие=The Legacy of Alfred Nobel – The Story Behind the Nobel Prizes|год=1983|издательство=The Nobel Foundation|pages=13}}</ref>.

Альфреда Нобелдың [[1895 йыл]]дың 27 ноябрендә төҙөгән васыяты 1897 йылдың ғинуарында иғлан ителгән<ref>{{Cite web|url=http://compuart.ru/article/19726|title=Календарь знаменательных дат. Ноябрь|publisher=compuart.ru|lang=ru|accessdate=2019-02-15}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kommersant.ru/doc/17791|title=От динамита до «Виагры»|publisher=[[Коммерсантъ]]|accessdate=2012-06-28|archiveurl=https://www.webcitation.org/69mt9Hc7x?url=http://www.kommersant.ru/doc/17791|archivedate=2012-08-09|deadlink=no}}</ref>:

[[Файл:Alfred Nobels will-November 25th, 1895.jpg|200px|thumb|Нобелдың васыяты]]
{{начало цитаты}}«Минең бар булған күсемле һәм күсемһеҙ мөлкәтем {{comment|васыятымды үтәүселәрем|душеприказчик}} тарафынан {{comment|аҡсаға әйләндерелергә|обращено в ликвидные ценности}}, һәм шулай йыйылған капитал ышаныслы банкка урынлаштырылырға тейеш. Һалынған аҡсаларҙан алынған килем ағымдағы йылда кешелеккә иң ҙур файҙа килтергән шәхестәргә йыл һайын премиялар тапшырыусы фонд иҫәбенә инергә тейеш… Алынған проценттарҙы биш өлөшкә бүлергә һәм мотлаҡ түбәндәгесә тәғәйенләргә: бер өлөшө — [[физика]] өлкәһендә иң мөһим асыш эшләүсегә һәм уйлап сығарыусыға; икенсеһе — [[химия]] өлкәһендә иң мөһим асыш эшләүсегә һәм камиллаштырыусыға; өсөнсөһө — [[физиология]] йә [[медицина]] өлкәһендә иң мөһим асыш эшләүсегә; дүртенсеһе — идеалистик йүнәлештәге бөйөк әҙәби әҫәр ижад итеүсегә; бишенсеһе — милләтте берләштереүгә, ҡоллоҡто юҡҡа сығарыуға йә булған армиялар һанын кәметеүгә һәм, тыныслыҡ конгрестарын уҙғарыуға ярҙам итеп, әһәмиәтле өлөш индереүсегә… Премия тапшырғанда кандидаттарҙың милләтенә иғтибар итмәү — минең айырым бер теләгем…»{{конец цитаты}}

Был васыят башта {{comment|икеләнеп|скептически}} ҡабул ителгән. Нобелдың күп һанлы туғандары үҙҙәрен өлөштән мәхрүм ителгән итеп тойған, шуға васыятты ғәмәлдән сыҡҡан тип таныуҙы талап иткән. Фәҡәт [[1897 йыл]]дың 26 апрелендә генә Норвегия Стортингы уны раҫланған {{sfn|Levinovitz|2001|pp=13–25}}. Нобелдың ихтыярын үтәүселәр, секретарь Рагнар Сульман һәм адвокат Рудольф Лилеквист, уның васыятын тормошҡа ашырыуҙы хәстәрләүсе һәм премияларҙы тапшырыуҙы ойоштороусы Нобель фондын булдырған<ref name="Abrams7-8">{{Книга|автор=Abrams&nbsp;I. |заглавие=The Nobel Peace Prize and the Laureates|url=https://books.google.com/?id=ny77bPwKxaUC&printsec=frontcover|год=2001|издательство=Watson Publishing International|isbn=978-0-88135-388-4|pages=7–8}}</ref>.

Нобелдың күрһәтмәләренә ярашлы, Нобель тыныслыҡ премияһын тәғәйенләү буйынса Норвегия Нобель комитеты яуаплы, уның ағзалары 1897 йылдың апрелендә, васыят ғәмәлгә инеү менән, үҙ көсөнә ингән. Бер аҙ ваҡыт үткәндән һуң, башҡа премияларҙы ла тапшырыусы ойошмалар билдәләнгән. 7 июндә Каролин институты физиология йә медицина өлкәһендә Нобель премияһын тапшырыу буйынса яуаплы; 9 июндә Швед академияһы әҙәбиәт өлкәһендә Нобель премияһы тапшырыу хоҡуғын алған; 11 июндә Швед король фәндәр академияһы физика өлкәһендә Нобель премияһы тапшырыу һәм химия өлкәһендә Нобель премияһы тапшырыу буйынса яуаплы итеп танылған<ref name="Crawford1">{{Книга|автор={{nobr|Crawford E. T.}}|заглавие=The Beginnings of the Nobel Institution – The Science Prizes, 1901–1915|url=https://books.google.com/?id=EGfhs_tvjVYC|год=1984|издательство=Maison des Sciences de l'Homme & [[Cambridge University Press]]|издание=First|isbn=978-0-521-26584-3|pages=1}}</ref>. 1900 йылдың 29 июнендә Нобель премияһы финанстары менән идара итеү һәм Нобель премияларын тапшырыу маҡсатында [[Нобель фонды]]на нигеҙ һалынған{{sfn|Levinovitz|2001|p=14}}. Нобель фондында премия тапшырыуҙың нигеҙ принциптары тураһында килешеүгә өлгәшелгән, һәм 1900 йылда яңы ғына булдырылған фонд уставын король Оскар II раҫлаған<ref name="thelocal1">{{cite web|url=http://www.thelocal.se/14776/20091005/|title=Alfred Nobel's last will and testament|accessdate=11 June 2010|last=[[Agence France-Presse|AFP]]|date=5 October 2009|work=[[The Local]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/69mtCTr49?url=http://www.thelocal.se/14776/20091005/|archivedate=2012-08-09|deadlink=no}}</ref>. 1905 йылда швед-норвегия унияһы юҡҡа сығарылған. Шул мәлдән бирле Норвегия Нобель комитеты Нобель тыныслыҡ премияһын тапшырыу буйынса яуаплы, ә башҡа швед ойошмалары ҡалған премиялар буйынса яуаплы {{sfn|Levinovitz|2001|pp=13—25}}.

2018 йылда Швед король фәндәр академияһы бөтә тарих дауамында, тоҡанып киткән ғауға скандал арҡаһында әҙәбиәт өлкәһендә премия тапшырыуҙан баш тартты. Элегерәк әҙәбиәт өлкәһендә премияны Беренсе донъя һуғышы (1914—1918 йй.), Икенсе донъя һуғышы (1941—1943 йй.) осоронда һәм 1935 йылда, бер ниндәй ҙә лайыҡлы кандидат булмау сәбәпле, тапшырмағандар. Академиия ҡарары буйынса, 2019 йылда бер үк ваҡытта 2 премия — шуның береһе 2018 йылғы ғауға арҡаһында бирелмәй ҡалғаны өсөн — тапшырыласаҡ<ref>{{Cite news|title=Нобелевскую премию по литературе в 2018 году не вручат. В Шведской академии кризис|first=Никита|last=Шаталов|url=https://informburo.kz/stati/nobelevskuyu-premiyu-po-literature-v-2018-godu-ne-vruchat-v-shvedskoy-akademii-krizis.html|date=2018-05-04|accessdate=2018-05-18}}</ref>.

== Премия ҡағиҙәләре ==
Премия тапшырыу ҡағиҙәләрен тәртипкә һалыусы төп документ булып Нобель фонды {{comment|статуты|тасуирлау}} тора.

Премия менән, учреждениелар түгел, фәҡәт айырым шәхестәр генә (тыныслыҡ премияларынан тыш) бүләкләнеүе мөмкин. Тыныслыҡ премияһы айырым шәхестәргә лә, рәсми һәм йәмәғәт ойошмаларына ла тапшырылыуы мөмкин.

Статуттың 4-се §-ына ярашлы, бер үк ваҡытта бер йәки ике эш дәртләндерелеүе мөмкин, һәм шулай уҡ бүләкләнеүселәрҙең дөйөм һаны өстән дә артырға тейеш түгел<ref name="статут">{{cite web|url=http://www.nobelprize.org/nobel_organizations/nobelfoundation/statutes.html|title=Statutes of the Nobel Foundation|publisher=[[Нобелевский фонд]]|accessdate=2012-10-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BgzROPTw?url=http://www.nobelprize.org/nobel_organizations/nobelfoundation/statutes.html|archivedate=2012-10-26|deadlink=no}}</ref>. Был ҡағиҙә 1968 йылда ғына индерелгән булһа ла, ул де-факто һәр саҡ үтәлеп килгән<ref>{{cite web|url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/prize.html|title=What the Nobel Laureates Receive|publisher=[[Нобелевский фонд]]|accessdate=2012-10-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BgzRwcSq?url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/prize.html|archivedate=2012-10-26|deadlink=no}}</ref>. Шул уҡ ваҡытта аҡсалата премия лауреаттар араһында түбәндәгесә бүленә: башта премия тигеҙ итеп эштәр, ә һуңынан тигеҙ итеп авторҙар араһында бүленә. Шулай итеп, ике асыштың береһен ике кеше үтәгән булһа, тимәк, ике төрлө ике асыш өсөн бүләкләнгәндә, ошо ике кандидат премияның 1/4 өлөшөнә лайыҡ тип таныла. Әгәр бер асышты ике йә өс кеше яһаған булһа, барыһына ла тигеҙ (шуға ярашлы премияның 1/2 йә 1/3 өлөшө) бүленә.

Шулай уҡ 4-се §-та, премия шәхес вафат булғандан һуң да, бирелеүе мөмкин тип яҙылған. Әммә, претендент премияны иғлан иткәндә (ғәҙәттә октябрҙә) тере булған булып та, тапшырыу церемонияһына саҡлы (ағымдағы йылдың 10 декабре) вафат булып ҡалһа, премия барыбер һаҡлана<ref name="статут" />. Был ҡағиҙә 1974 йылда ҡабул ителгән, уға тиклем дә премия вафат булғандан һуң ике тапҡыр: 1931 йылда Эрик Аксель Карлфельдт һәм 1961 йылда Даг Хаммаршёльдҡа тапшырылған<ref name="ЧАВО">{{cite web|url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/nomination/nomination_faq.html|title=Nomination FAQ|publisher=[[Нобелевский фонд]]|accessdate=2012-10-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BgzSTXMm?url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/nomination/nomination_faq.html|archivedate=2012-10-26|deadlink=no}}</ref>. Ҡабул ителгән ҡағиҙәгә ярашлы, 1996 йылдың октябрендә премия тапшырылғандан һуң бер нисә көн үтеүгә яҡты донъянан китеп барған Уильям Викри премияға лайыҡ булып ҡалған. Әммә 2011 йылда ҡағиҙәнән тайпылыу күҙәтелгән, Нобель комитеты ҡарары менән Ральф Стейнман медицина өлкәһендә Нобель премияһы менән, тапшырыу мәлендә нобель комитеты уны тере икән тип уйлаһа ла, ысынында иһә вафат булғандан һуң бүләкләнгән<ref>{{cite news|url=http://lenta.ru/news/2011/10/03/prize/|title=Канадский учёный станет лауреатом Нобелевской премии посмертно|date=2011-10-03|publisher=[[Lenta.ru]]|accessdate=2012-04-05}}</ref>.

Статуттың 5-се §-на ярашлы, премияға күрһәтелгәндәр араһында комтитет ағзалары тап килгән кешене тапмаған осраҡта, бер кемгә лә бирелмәүе мөмкин. Был осраҡта приз аҡсалары киләһе йылға саҡлы һаҡлана. Әгәр премия икенсе йылға ла тапшырылмаған хәлдә, аҡса Нобель фондының ябыҡ резервына тапшырыла<ref name="статут" />.

== Премия категориялары һәм лауреаттар ==
* [[Физика буйынса Нобель премияһы лауреаттары]] (Швеция Короллеге Фәндәр Академияһы ҡарары буйынса).
* [[Химия буйынса Нобель премияһы лауреаттары]] (Швеция Короллеге Фәндәр Академияһы ҡарары буйынса).
* [[Физиология буйынса Нобель премияһы лауреаттары]] (Королина институты ҡарары буйынса).
* [[Әҙәбиәт буйынса Нобель премияһы лауреаттары]] (Швеция Академияһы ҡарары буйынса).
* Тыныслыҡ өсөн Нобель премияһы (Норвегия Нобель комитеты ҡарары буйынса, Stortinget)
* Winners of the Bank of Sweden Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel (decided by the Royal Swedish Academy of Sciences) Иҡтисад өлкәһендә Нобель исемендәге Швеция банкы премияһы (Швеция Короллеге Фәндәр Академияһы ҡарары буйынса).

Нобель был турала васыят итмәһә лә,Швеция банкының Нобель исемендәге Иҡтисад өлкәһендәге премияһын ҡайһы саҡта Иҡтисад буйынса Нобель премияһы тип атайҙар, Был премияны 969 йылда Швецария Иҡтисад фәндәре банкы бирә башлай. Был премияны Нобель ҡарар итмәгән, уның өсөн аҡса ҡалдырмаған, шуға күрә был Нобель премияһы түгел, ләкин әһәмиәте буйынса ул башҡа Нобель премияларына тиң.

== Нобель фонды ==
{{Основная статья|Фонд Нобеля}}
[[Нобель фонды]] 1900 йылда хөкүмәттекенә ҡарамаған бойондороҡһоҙ хосуси ойошма булараҡ булдырылған, уның башланғыс капиталы 31,6 млн швед кронаһына (хәҙерге хаҡтар менән был сумма яҡынса 1,65 млрд кронға {{comment|тиң|эквивалентна}}) булған. Лауреаттарға премиялар ҡиммәтле ҡағыҙҙар менән эш итеүҙән килгән проценттарҙан түләнә. Фондтың төп бурысы булып Альфред Нобелдың күпселеген Рәсәйҙә, атап әйткәндә, [[Баҡы]] нефть ятҡылыҡтарынан туплаған мөлкәте менән идара итеү тора. Баҡы предприятиелары компанияның тәьҫир итерлек финанс һөҙөмтәләренең һәм [[Альфред Нобель]] вафат булғандан һуң Нобель премияһы фондын булдырыуҙың төп производство базаһы булып торған да инде. Приз фондын булдырғанда байлыҡ 31 миллион швед кронаһына тиң булған икән, шуға ярашлы, ошо ҙур сумманың 12%-нан артығы баҡы хеҙмәткәрҙәренең хеҙмәт емеше<ref>{{Книга|автор=Kjell Aleklett|заглавие=Peeking at Peak Oil|ссылка=https://books.google.az/books?id=pANooo5WaK8C&pg=PA33&lpg=PA33&dq=nobel+prize+baku&source=bl&ots=HsHiFJUOjI&sig=UtVsvrcEvJKTHWDZ_fqam0JdJas&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi3wpGB4vzWAhWJDMAKHauXC4s4ChDoAQhAMAc#v=onepage&q=nobel%20prize%20baku&f=false|издательство=Springer Science & Business Media|год=2012-05-19|страниц=345|isbn=9781461434245}}</ref>.<ref>{{Cite web|url=http://www.publishernews.ru/PressRelease/PressReleaseShow.asp?id=653066|title=Товарищество братьев Нобель - HisDoc.Ru История России в документах - публикация|publisher=www.publishernews.ru|lang=en|accessdate=2017-10-19}}</ref><ref>{{Cite news|title=Visions of Azerbaijan Magazine ::: THE NOBEL PRIZE FUND - CREATED IN BAKU|url=http://www.visions.az/en/news/217/e3bafa6d/|work=Visions of Azerbaijan Magazine|accessdate=2017-10-19|language=ru-RU}}</ref>

=== Нобель премияһы күләме ===
Тәүге премиялар 150 000 крон (2009 йылдағы хаҡтар менән 7,87 млн крон) тәшкил иткән. 1980-се йылдарҙа премия яҡынса 880 000 крон (2010-сы йылдар башы курсына ҡарата иҫәпләгәндә — яҡынса 350 000 АҠШ доллары) тәшкил иткән. 1990-сы йылдарҙа премия күләме һиҙелерлек күтәрелгән. 2015 йылдың декабренә ҡарата фонд капиталы 4,065 млрд швед кронаһына тиң, ә премия күләме 8 млн швед кронаһын тәшкил итә<ref>
[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/index.html The Nobel Prize Amounts]{{ref-en}}</ref>, һәм был яҡынса 1,1 млн АҠШ долларына {{comment|тиң|эквивалентно}}.
* 1992 йылда — 1,04 млн АҠШ доллары $
* 2000 йылда — 0,9 млн АҠШ доллары $
* 2003 йылда — 1,34 млн АҠШ доллары $
* 2004 йылда — 1,46 млн АҠШ доллары $
* 2005 йылда — 1,25 млн АҠШ доллары $
* 2006 йылда — 1,45 млн АҠШ доллары $
* 2007 йылда — 1,56 млн АҠШ доллары $
* 2008 йылда — 1,25 млн АҠШ доллары $
* 2009 йылда — 1,45 млн АҠШ доллары $
* 2010 йылда — 1,5 млн АҠШ доллары $<ref>[http://www.tursvodka.ru/information/exchange_rates/752/840/dynamic/ Динамика кросс-курса Шведской кроны к Доллару США. Справка] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101229120544/http://www.tursvodka.ru/information/exchange_rates/752/840/dynamic/ |date=2010-12-29 }} {{недоступная ссылка|число=15|месяц=05|год=2013|url=http://www.tursvodka.ru/information/exchange_rates/752/840/dynamic/}}</ref>
* 2011 йылда — 1,4 млн АҠШ доллары $
* 2012 йылда — 1,2 млн АҠШ доллары $
* 2015 йылда — 950 тыс. АҠШ доллары $
* 2016 йылда — 1,1 млн АҠШ доллары $
* 2017 йылда — 1,1 млн АҠШ доллары $
* 2019 йылда — 1,1 млн АҠШ доллары $

2012 йылда Нобель премияһы күләме 20 процентҡа — 1,1 млн долларға тиклем кәмегән. Бындай ҡарар 2012 йылдың июнендә Нобель фонды директорҙары кәңәшмәһендә ҡабул ителгән. Фонд етәкселеге, был сара алдағы йылдарҙа ойошманың капиталы ҡыҫҡарыуҙы урап үтергә ярҙам итәсәк, тип фекер йөрөткән. Фондтың ңлатмаһында заявление әйтелгәнсә, капитал менән идара итеү «премияны туҡтауһыҙ тапшырыу мөмкинлегенә йүнәтелергә тейеш». «Нобель фонды премия күләме оҙаҡ йылдар дауамында юғары кимәлдә һаҡланыуы өсөн яуаплы», — тип билдәләне фондтың башҡарма директоры Ларс Хайкенстен. Һуңғы йылдарҙа капиталды файҙаланыуҙан алынған килем күләме премияның аҡсалата өлөшөн, тапшырыу тантанаһына церемония сығымдарын, шулай уҡ административ аппаратҡа түләүҙе ҡапларға ла етмәй ине. Фондтағы сығымдарҙы {{comment|йылдамлатыу|оптимизация}} маҡсатында, премияның күләмен ҡыҫҡартыуҙан тыш, башҡа {{comment|ипләп тотоноу|экономия}} саралары ҡабул итеүҙе лә вәғәҙә итә<ref>[http://www.itar-tass.com/c17/444471.html Размер Нобелевской премии уменьшился…] // [[ИТАР-ТАСС]], 12 июня 2012.</ref>.

== Башҡаларҙан айырылып торған лауреаттар ==

=== Бер нисә премия алған лауреаттар ===
Нобель премияһы ойошторолған ваҡыттан алып, дүрт кеше ике тапҡыр Нобель премияһына лайыҡ була:<ref name="nobelfacts">[http://nobelprize.org/nobel_prizes/nobelprize_facts.html Nobel Prize facts], ''nobelprize.org'' , accessed 18 October 2007.</ref>
* [[Мария Склодовская-Кюри|Мари Кюри]]: [[1903]] йылда физика буйынса [[радиоактивлыҡ]]ты асҡан өсөн һәм [[1911]] йылда [[таҙа радий]] алған өсөн.
* [[Лайнус Полинг]]: [[1954]] йылда химия буйынса химик бәйләнеш тәбиғәтен өйрәнгән өсөн һәм [[1962]] йылда ядро ҡоралын һынауҙы тыйған өсөн Тыныслыҡ премияһы менән бүләкләнгән; ул ике төрлө премия алған берҙән бер кеше.<ref name="PaulingOSU">See «[http://osulibrary.oregonstate.edu/specialcollections/coll/pauling/bond/narrative/page1.html Preface»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121011185332/http://osulibrary.oregonstate.edu/specialcollections/coll/pauling/bond/narrative/page1.html |date=2012-10-11 }}, [http://osulibrary.oregonstate.edu/specialcollections/coll/pauling/peace/narrative/page45.html «The Peace Prize…»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071217184243/http://osulibrary.oregonstate.edu/specialcollections/coll/pauling/peace/narrative/page45.html |date=2007-12-17 }} and [http://osulibrary.oregonstate.edu/specialcollections/coll/pauling/awards/index.html «Linus Pauling: awards, honors, and medals»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070208155829/http://osulibrary.oregonstate.edu/specialcollections/coll/pauling/awards/index.html |date=2007-02-08 }}, ''Linus Pauling and the nature of the chemical bond: a documentary history'' ; ''Linus Pauling and the international peace movement'' ; ''Ava Helen and Linus Pauling papers'' : ''Special Collections'' , the Valley Library, Oregon State University, accessed 13 December 2007.</ref>
* [[Джон Бардин]]: [[1956]] йылда физика буйынса [[транзистор]] уйлап тапҡан өсөн һәм [[1972]] йылда физика буйынса [[юғары үткәреҡсәнлек|юғары үткәрексәнлек]] теорияһы өсөн.
* [[Фредерик Сэнгер]]: [[1958]] йылда химия буйынса инсулин молекулаһы структураһы өсөн һәм [[1980]] йылда химия буйынса нуклеотид [[вирустар|вирусын]] өйрәнгән өсөн.

Төркөм булараҡ [[Ҡыҙыл Тәре йәмғиәте]] (International Committee of the Red Cross - ICRC) Нобель премияһына өс тапҡыр лайыҡ була: [[1917]], [[1944]], [[1963]] йылдарҙа. Беренсе ике премия һуғыш ваҡытындағы эшмәкәрлеген таныу хөрмәтенә, өсөнсөһө йәмғиәттең 100 йыллыҡ юбилейы хөрмәтенә.

Ҡасаҡтар буйынса [[Берләшкән Милләтәр ойошмаһы]]ның (БМО) Юғары комиссары Нобель премияһын ике тапҡыр ала: [[1954]] һәм [[1981]] йылда.

=== Бер ғаиләнән лауреаттар ===
Ҡайһы бер ғаиләләр бер нисә тапҡыр лауреат булалар.<ref name="nobelfacts"/>
* Кюри ғаиләһе биш тапҡыр Нобель премияһын ала:
** [[Мария Склодовская-Кюри|Мари Кюри]], [[1903]] йылда физика һәм [[1911]] йылда химия өсөн.
** Уның ире [[Пьер Кюри]], [[1903]] йылда физика өсөн.
** Уның ҡыҙы [[Ирен Жолио-Кюри]], [[1935]] йылда химия өсөн.
** Уларҙың улы [[Фредерик Жолио-Кюри]], [[1935]] йылда химия өсөн.
** Тағы ла [[ГенриЛабус|Генри Лабус]], Кюри ғаиләһендәге икенсе ҡыҙ Еваның ире, UNICEF институтының директоры [[1965]] йылда Тыныслыҡ өсөн премияға лайыҡ була.
* [[Гуннар Мюрдаль]] (Иҡтисад, [[1974]]) v fnsys [[Альва Мюрдаль]] (Тыныслыҡ, [[1982]]).
* [[Дж. Дж. Томсон]], физика буйынса Нобель премияһын [[1906]] йылда ала, ул [[1937]] йылда физика буйынса Нобель премияһын алған [[Джордж Пейдж Томсон]]дың атаһы була.
* [[Уильям Генри Брэгг]] [[1915]] йылда физика буйынса Нобель премияһын үҙнең улы [[Уильям Лоренс Брэгг]] менән бүлешә.
* [[Нильс Бор]] физика буйынса Нобель премияһын [[1922]] йылда ала һәм уның улы [[Оге Бор]] физика буйынса Нобель премияһына [[1975]] йылда лайыҡ була.
* [[Манн Зигбан]], [[1924]] йылғы физика буйынса Нобель премияһы лауреаты, [[1981]] йылда физика буйынса Нобель преияһын бүлешкән [[Кай Зигбан]]дың атаһы була.
* [[Ханс фон Эйлер-Челпин]] 1929 йылда химия быйынса Нобель премияһын [[Артур Харден]] менән бүлешә. Уның улы [[Ульф фон Эйлер]] [[1970]] йылда физиология һәм медицина буйынса Нобель премияһына лайыҡ була.
* [[С.В. Роман]], [[1930]] йылғы физика буйынса Нобель премияһы лауреаты, [[1983]] йылда физика өлкәһендә Нобель премияһы лауреаты [[Субрахманьян Чандрасекар]]ҙың ике туған ағаһы була.
* [[Артур Корнберг]] [[Северо Очоа]] менән берлектә [[195]] йылда рибонуклеин кислотаһы һәм дезоксирибонуклеин кислотаһын синтезлау механизмын асҡан өсөн физиология һәм медицина буйынса Нобель премияһына лайыҡлы тип табыла<ref name="Physiology or Medicine prize 1959">[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1959/index.html# Physiology or Medicine prize 1959], ''nobelprize.org'' , accessed 14 January 2008</ref>. Корнбергтың улы Роджер 2006 йылда химия буйынса эукариотик транскрипцияны өйрәнгән өсөн Нобель премияһына лайыҡ була<ref name="Physiology or Medicine prize 1959"/>.
* [[Ян Тинберген]], иҡтисад буйынса [[1969]] йылға Нобель премияһы лауреаты, [[1973]] йылда физиология һәм медицина буйынса [[Конрад Лоренц]] һәм [[Карл фон Фриш]] менән бүлешеп алған премия лауреаты [[Николаас Тинбергендың]] ағаһы була.

== Төшөрмәләр һәм иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{Refbegin}}
* {{cite book|last=Abrams|first=Irwin |title=The Nobel Peace Prize and the Laureates|url=https://books.google.com/?id=ny77bPwKxaUC&printsec=frontcover|year=2001|publisher=Watson Publishing International|isbn=978-0-88135-388-4|ref=Abrams}}
* {{cite book|last=Crawford|first=Elizabeth T|title=The Beginnings of the Nobel Institution – The Science Prizes, 1901–1915|url=https://books.google.com/?id=EGfhs_tvjVYC|year=1984|publisher=Maison des Sciences de l'Homme & [[Cambridge University Press]]|edition=First|isbn=978-0-521-26584-3|ref=Crawford69}}
* {{cite book|url=https://books.google.com/?id=xnckeeTICn0C&printsec=frontcover|author=Feldman, Burton |title=The Nobel prize: a history of genius, controversy, and prestige|publisher=Arcade Publishing|year=2001|isbn=978-1-55970-592-9|ref=Feldman}}
* {{cite book|last=Gribbin|first=John|title=In Search of Schrödinger's Cat: Quantum Physics and Reality|year=1985|publisher=Corgi|isbn=978-0-552-12555-0|ref=Gribbin69|title-link=In Search of Schrödinger's Cat}}
* {{cite book|last=Jones|first=Brenn|title=Learning about love from the life of Mother Teresa|url=https://books.google.com/?id=Bg6_1Ejy9r4C&dq=Mother+Teresa+Nobel+banquet+cancelled|year=2003|publisher=PowerKids Press|isbn=978-0-8239-5777-4|ref=Jones}}
* {{Книга|автор={{nobr|Levinovitz A. W.}}|заглавие=The Nobel Prize: The First 100 Years|ссылка=https://books.google.com/?id=QMSg5mRJiukC&printsec=frontcover|ответственный=Ed. Nils Ringertz|год=2001 |издательство=[[Imperial College Press]] and [[World Scientific|World Scientific Publishing]]|isbn=978-981-02-4664-8|ref=Levinovitz}}
* {{cite book|last=Leroy|first=Francis |title=A century of Nobel Prizes recipients: chemistry, physics, and medicine|url=https://books.google.com/?id=8DjwaFWE4fYC&printsec=frontcover&q|year=2003|publisher=CRC Press|isbn=978-0-8247-0876-4|ref=Leroy}}
* {{cite book|last=Shalev|first=Baruch Aba |title=100 years of Nobel prizes|url=https://books.google.com/?id=PfRaPHr86XUC|year=2005|publisher=The Americas Group|edition=Third|isbn=978-0-935047-37-0|ref=Shalev69}}
* {{cite book|last=Sohlman|first=Ragnar|title=The Legacy of Alfred Nobel – The Story Behind the Nobel Prizes|year=1983|publisher=The Nobel Foundation|authorlink=Ragnar Sohlman|ref=Sohlman69}}
* {{cite book|last=Söderlind|first=Ulrica|title= The Nobel Banquet|year=2010|publisher= World Scientific Publishing|ref=judia85|doi=10.1142/7789|isbn=978-981-4313-11-7}}
* {{cite book|last=Wilhelm|first=Peter |title=The Nobel Prize|url=https://books.google.com/?id=CNnZKHxQpO4C|year=1983|publisher=Springwood Books|isbn=978-0-86254-111-8|ref=Wilhelm69}}
* [[Чумаков, Валерий Юрьевич|Валерий Чумаков]]. Нобели. Становление нефтяной промышленности в России. — М.: ЗАО «Бизнеском». — 2011. — 256 с. — (серия «Великие российские предприниматели», том 1) — <nowiki>ISBN 978-5-91663-084-8</nowiki>
* {{ВТ-НЭС|Нобеля премии}}
{{Refend}}

{{Навигация}}

== Һылтанмалар ==
* [http://nobelprize.org/ Официальный сайт]{{ref-en}}
* [https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/lists/universities.html Nobel Prizes by Universities and Institutes]

{{Внешние ссылки|Награды}}
{{Нобелевская премия}}

[[Категория:1901 йылда барлыҡҡа килгәндәр]]
[[Категория:Нобель премияһы]]