Ньюфаундленд битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Остров
 |Название                = Ньюфаундленд
  |Национальное название  = en/Newfoundland/fr/Terre-Neuve
 |Страна                  = Канада
  |Регион                 = Ньюфаундленд һәм Лабрадор
   |Район                 = 
 |Акватория            = Атлантик океан
 |Площадь                 = 111390
 |Наивысшая точка      = 814
 |Население            =
  |Год переписи         =
 |Изображение             = Newfoundland NASA.jpg
  |Подпись изображения    = 2004 йылдың 7 майҙа төшөрөлгән спутник фотоһүрәте
 |Позиционная карта      = Канада
}}
'''Ньюфа́ундле́нд'''<ref name="BRE">{{БРЭ|статья=Ньюфаундленд|id=2281396|автор=И. А. Агеева|том=23|страницы=436—437}}</ref> ({{lang-en|Newfoundland}} — букв. «''яңы табылған ер''»<ref>{{cite web |author = |url = https://inogolo.com/query.php?qstr=Newfoundland&search=Search+Names |title = How to pronounce Newfoundland — Pronunciation of Newfoundland |lang = en |website = inogolo.com |date = |access-date = 2020-02-29 |deadlink = no |archive-date = 2015-06-26 |archive-url = https://web.archive.org/web/20150626124449/http://inogolo.com/query.php?qstr=Newfoundland&search=Search+Names }}</ref>, [[Международный фонетический алфавит|МФА]]: {{IPA|[nju:fənˈlænd]}}, {{lang-fr|Terre-Neuve}} — «''яңы ер''») — [[Төньяҡ Америка]]ның төньяҡ-көнсығыш ярҙары янындағы утрау. Лабрадор ярымутрауы ерҙәре менән бергә Ньюфаундленд һәм Лабрадор провинцияларын барлыҡҡа килтереп, [[Канада]] составына инә.

== Географияһы ==
Эре лиман ([[эстуарий]]) барлыҡҡа килтереп, [[Атлантик океан]]дан [[Изге Лаврентий ҡултығы]]н ҡаплай. Лабрадор ярымутрауынан Белл-Айл (Бель-Иль) боғаҙы  һәм көньяҡ-көнбайышта Кабота боғаҙы менән Яңы Шотландиянан айырылып тора. Ньюфаундлендтың көньяҡ-көнсығыш өлөшөндәге Берлин ярымутрауы ярҙарынан алыҫ түгел ерҙә [[Франция]]ның Сен-Пьер һәм Микелон диңгеҙ аръяғындағы берләшмәһе утрауҙары ята<ref name="Britannica">''Leslie Harris, James Hiller''. {{Британника онлайн|https://www.britannica.com/place/Newfoundland-and-Labrador#ref936432|Newfoundland and Labrador|2020-05-14}}</ref>. Канада энциклопедияһы мәғлүмәттәре буйынса утрауҙың майҙаны — 111 390  км²<ref name="TCE">{{The Canadian Encyclopedia|Newfoundland and Labrador |2022-08-11}}</ref>, ул донъяла майҙаны буйынса 16-сы һәм Канадала 4-се урынды биләй. Яр буйы оҙонлоғо 9871 км<ref>{{cite web |author =  |url = http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/learningresources/facts/islands.html/#queen |deadlink = yes |title = List of Islands |website = The Atlas of Canada |publisher = Natural Resourced Canada |lang = en |archive-url = https://web.archive.org/web/20130122002132/http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/learningresources/facts/islands.html/#queen |archive-date = 2013-01-22 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130122002132/http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/learningresources/facts/islands.html#queen |date=2013-01-22 }}</ref>. Утрау формаһы буйынса өсмөйөшкә яҡынлаша<ref name="Britannica" />. Диңгеҙгә ҡарай ныҡ һуҙылған ике ярымутрау уға ошондай форма бирә: төньяҡ-көнбайышта Бель (Белл) һәм көньяҡ-көнсығышта Авалон.

Рельефы башлыса таулы һәм ҡалҡыу, уртаса бейеклеге 400-ҙән алып 600 метрға тиклем<ref>{{cite web |author = |url = https://www.syl.ru/article/310209/geologicheskoe-stroenie-ploschad-i-klimat-ostrova-nyufaundlend-ostrova-atlanticheskogo-okeana |title = Геологическое строение, площадь и климат острова Ньюфаундленд. Острова Атлантического океана:: SYL.ru |lang = ru |website = www.syl.ru |date = |access-date = 2020-02-29 |deadlink = no |archive-date = 2018-06-16 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180616231317/https://www.syl.ru/article/310209/geologicheskoe-stroenie-ploschad-i-klimat-ostrova-nyufaundlend-ostrova-atlanticheskogo-okeana }}</ref>. Канада энциклопедияһы утрау территорияһында дүрт айырым төбәкте айырып күрһәтә:
*Көнбайыш яр буйында диңгеҙ кимәленән 814 м тиклем бейеклектәге түбәләрҙән торған Лонг-Рейндж тауҙары өҫтөнлөк итә (Кабокс тауы — Ньюфаундлендтың иң бейек нөктәһе<ref>{{cite web |author = |url = http://www.iatnl.com/index.php/Trails-2/Lewis-Hills-Trail-2/ |title = Lewis Hills Trail |website = International Appalachian Trail Newfoundland and Labrador |lang = en |access-date = 2020-05-14 |archive-date = 2020-02-22 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200222172813/http://www.iatnl.com/index.php/Trails-2/Lewis-Hills-Trail-2/ |deadlink = no }}</ref>). Тауҙар һәм диңгеҙ араһындағы бер нисә участкала яр буйындағы урманлы тигеҙлектәр ята, ә бер нисә урында уларға фьордтарға оҡшаш ҡултыҡтар инә, уларҙың иң ҙурҙары — Бей-оф-Айлендс һәм Бонн. Тауҙарҙа боҙлоҡтан барлыҡҡа килгән тәрән үҙәндәр байтаҡ. Көнбайыш ярҙарындағы ҡултыҡтар һәм бухталар буйында халыҡ тығыҙ урынлашҡан<ref name="TCE" />.
*Утрауҙың эске өлөшө Ньюфаундлендтың төп йылғалары барлыҡҡа килтергән һыу айырғыстары буйлап бейеклектәрҙең йыш алмашыныуы булған яйланған тора. Һыу айырғыстарҙың битләүҙәре киң урман ултыртмалары менән ҡапланған, ғәҙәттә урман йәки тау сәнәғәте менән бәйле торама пункттар (Гандер ҡалаһы) аҙ һанлы һәм бер-береһенән алыҫта урынлашҡан<ref name="TCE" />.
*Ҙур Төньяҡ ярымутрауҙан Авалон ярымутрауына тиклем [[Атлантик океан]]ға боролған төньяҡ-көнсығыш яр буйы ныҡ йырғыланған ҡалҡыулыҡтар, морондар һәм боғаҙҙар айырылып тора. Морондар һәм яр буйы утрауҙары, ғәҙәттә, тәпәш ҡыуаҡлыҡтар менән ҡапланған, әммә һыу киҫелешенән алыҫтараҡ Ньюфаундлендтың был өлөшө ысын урман менән ҡапланған. Күп кенә бухта ярҙарында һәм ҡайһы бер утрауҙарҙа кеше йәшәгән урындар бар<ref name="TCE" />.
*Көньяҡ яр буйына ла боҙлолоҡ сигенгәндән һуң күтәрелгән урынға хас йырғыланған яр һыҙаты хас. Төньяҡ-көнсығыштан айырмалы рәүештә, утрауҙың был өлөшөндәге ҡултыҡтарҙы [[Арктика]]нан ағып сыҡҡан боҙҙар менән ҡамасауланмай<ref name="TCE" />.
[[Файл:Newfoundlandmap.png|слева|мини|Утрау картаһы]]

Утрауҙағы һыу йыйыу бассейнының күпселек өлөшө дүрт иң ҙур йылғаға тура килә — Эксплойтс, Гандер, Хамбер һәм Терра-Нова. Утрау территорияһында бик күп күлдәр (иң ҙуры — Гранд-Лейк), бәләкәй шишмәләр һәм ҡыҫҡа йылғалар бар. Һаҙлыҡтар таралған. Утрауҙың эске өлөшөндәге бик күп ваҡ күлдәр Смолвуд һыуһаҡлағысына каналдар һәм плотиналар ярҙамында тоташтырылған.

Утрауҙың ярҙары күбеһенсә ҡаялы, ныҡ йырғыланған, йыш ҡына упҡын менән тамамлана. Көнсығышта һәм төньяҡ-көнсығышта фьордалар һәм ҡомаяҡтар, көнбайышта - яр буйы уйһыулыҡтары осрай.

Климаты уртаса, дымлы. Утрау климатына континент яғынан килгән һәм уның атлантик яры буйлап хәрәкәт иткән уртаса киңлек штормдары йоғонто яһай. Өҫтөнлөк иткән көнсығыш һәм төньяҡ-көнсығыш елдәре утрауға һалҡын Лабрадор ағымы районынан һалҡын һауа массаларын күсергәнгә күрә, Ньюфаундлендта яҙ һуңыраҡ килә, ә йәй һалҡынса була. Ғинуарҙа һауа температураһы −10 °C алып −4 °C тиклем, ә июлдә 10 °C алып 15 °C тиклем. Яуым-төшөмдөң күләме йылына 750 миллиметрҙан 1500 миллиметрға тиклем. Иң күп яуым-төшөм (йылына 1500 миллиметрҙан ашыу) көньяҡ-көнсығышта Авалон һәм Берин ярымутрауҙары тирәһендә теркәлә һәм көньяҡ-көнбайыш йүнәлештә кәмей. Утрауҙың төньяғында яуым-төшөмдөң яртыһы ҡар рәүешендә яуа, ә көньяҡ-көнсығышта был күрһәткес ни бары 12%.

Көньяҡ ярынан тыш, яр буйҙарындағы һыуҙар йылына бер нисә айға боҙ менән ҡаплана. Утрау тирәләй күп һанлы айсбергтар йөҙөп йөрөй.

== Флора һәм фаунаһы ==
Утрауҙың тәбиғәте күрше континенталь тәбиғәттән әллә ни айырылмай, эндемиктар аҙ. Көньяҡ-көнбайыш өлөшө ылыҫлы урмандар менән ҡапланған: ҡара һәм күк шыршы, бәлзәм бирә торған аҡ шыршы, шулай уҡ ҡайындар ҙа осрай. Һаҙлыҡтарҙың таралыуы арҡаһында мүктәр, һаҙ емештәре лә бар.

Ньюфаундлендта быуат башында интродукцияланған [[мышы]]лар ваҡыт уҙыу менән, урман карибуһының көтөүҙәрен уҙып китеп, утрауҙағы эре ҡырағай хайуандар араһынан иң таралғандары булып китә. Утрауҙа [[айыу]]ҙар, [[бүре]]ләр, ньюфаундленд төлкөләре төйәк итә, яр буйындағы райондарҙа диңгеҙ имеҙеүселәренең ятыуҙары бар: [[морж]]дар, диңгеҙ бесәйҙәре. Эргә тирәләге диңгеҙҙә [[кит]], [[косатка]]лар, устрицалар, крабтар осрай, ә тәбиғәтте һаҡлау саралары һөҙөмтәһендә балыҡтарҙың һаны (сельдь, треска, пикша, мойва, камбала һәм башҡалар) арта. Утрау күп төр ҡоштарҙың оя ҡороу урыны булып тора.

== Халҡы ==
Ньюфаундлендта йәшәүселәр Ньюфаундленд һәм Лабрадор провинцияһы халҡының күпселеген тәшкил итә. 2016 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, провинцияла йәшәгән 528 мең кешенең 501,6 меңе Ньюфаундленҡа тура килгән<ref>{{cite web |author = |url = https://stats.gov.nl.ca/Statistics/Topics/population/PDF/Population_Estimates_CDCMA.pdf |title = Population Estimates, July 1, 2006 to 2019, Census Divisions and St. John's Census Metropolitan Area (CMA), Newfoundland and Labrador |website = Newfoundland and Labrador Statistics Agency |lang = en |date = 2020-02-04 |access-date = 2020-05-15 |archive-date = 2022-01-23 |archive-url = https://web.archive.org/web/20220123193613/https://stats.gov.nl.ca/Statistics/Topics/population/PDF/Population_Estimates_CDCMA.pdf |deadlink = no }}</ref>. Иң ҙур ҡала — Сент-Джонс: 2016 йылда, халыҡ иҫәбен алыуҙың мәғлүмәттәренә ярашлы, унда 108 860 кеше йәшәгән<ref>{{cite web |author = |url = https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=CSD&Code1=1001519&Geo2=CD&Code2=1001&SearchText=St.%20John's&SearchType=Begins&SearchPR=01&B1=All&TABID=1&type=0 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Census Profile, 2016 Census: St. John's, City (Census subdivision), Newfoundland and Labrador |website = Statistics Canada |lang = en |date = 2019-08-09 |access-date = 2020-05-15}}</ref>, ә ҡала агломерацияһы сиктәрендә — яҡынса 206 мең<ref>{{cite web |author = |url = https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=CMACA&Code1=001&Geo2=PR&Code2=10&Data=Count&SearchText=St.%20John |title = Census Profile, 2016 Census: St. John's (Census metropolitan area), Newfoundland and Labrador |website = Statistics Canada |lang = en |date = 2019-08-09 |access-date = 2020-05-15 |archive-date = 2021-04-17 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210417000913/https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=CMACA&Code1=001&Geo2=PR&Code2=10&Data=Count&SearchText=St.%20John |deadlink = no }}</ref>. Башҡа әһәмиәтле ҡала үҙәктәре — Корнер-Брук, Гранд-Фолс-Уинсор һәм Бей-Робертс. 2016 йылғы мәғлүмәттәр буйынса, ҡала ерендә утрау халҡының 58% йәшәгән, ҡалала йәшәүселәрҙең артыуы күҙәтелгән.

Халыҡтың күпселек өлөшө [[Бөйөк Британия]]нан һәм [[Ирландия]]нан килгән күскенселәр тоҡомонан. Француз,күпмелер немец һәм голланд күскенселәренең вариҫтары бар<ref>{{cite web |author = |url = http://lib7.com/amerika/1039-english-kanada.html |title = Английская Канада: Ньюфаундленд |lang = ru |website = lib7.com |date = |access-date = 2020-02-29 |deadlink = yes |archive-date = 2020-01-30 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200130205631/http://lib7.com/amerika/1039-english-kanada.html }}</ref>. Элек утрауҙа португал һәм испан колонистары, шулай уҡ төп индеецтар халҡы (Ньюфаундлендта микмаҡтар йәмғиәте йәшәүен дауам итә) һәм инуиттар йәшәгәндәр.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{БСЭ3|Ньюфаундленд}}
* {{ССГН|Ньюфаундленд}}

== Һылтанмалар ==
* [https://www.gov.nl.ca/ Администрация Ньюфаундленда и Лабрадора]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110224091452/http://gov.nl.ca/ |date=2011-02-24 }}{{ref-en}}

[[Категория:Ньюфаундленд]]
[[Категория:Атлантик океан утрауҙары]]