Памир битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{другие значения}}
{{Горная система
| Название = Памир
| Национальное название = 
| Изображение = Location map Pamir mhn.svg
| Координаты = 38.5939/75.3133
| CoordScale = 4000000
| Страна = Таджикистан/Киргизия/Китай/Афганистан/Индия/Пакистан
| Регион = 
| Период образования = 
| Площадь = 
| Длина = 
| Ширина = 
| Высочайшая вершина = Конгур
| Высота = 7649
| Карта = High Asia Mountain Ranges.jpg
| Позиционная карта = Азия
}}
[[Файл:High_Asia_Mountain_Ranges.jpg|справа|мини|Памир йыһандан: уң яҡта Тарим бассейны, һулда [[Афғанстан]]дың өлөшө, [[Һиндукуш|Гиндукуш]], Бактрия, Төркөстан һырты, Фирғәнә үҙәне, Тянь-Шандың төп һырты]]
[[Файл:Pamir_topographic_map-fr.svg|справа|мини|Памир тауҙарының топографик картаһы]]
[[Файл:USSR-Tajikistan-Peak_Communism.jpg|справа|мини|Исмоил Сомони түбәһе (элек-Коммунизм пигы)]]
[[Файл:Рекабартанг.jpg|справа|мини|Бартанг йылғаһының тарлауығы]]
'''Памир''' ([[Ҡытай теле|ҡыт]]. [[Упрощение иероглифов|Упр]]. 帕米尔, пиньинь Pàmǐ'ěr; [[Фарсы теле|фарсы]]. پامیر‎; пушту телендә پامیر,‎ Pamir; тажик телендә Помир; [[Һинд теле|һинди]] सुमेरु; урду телендә پامیر‎, Pamir; дунган телендә Цунлин) — [[Үҙәк Азия]]ның көньяғында һәм [[Гималай тауҙары|Гималай]] тау теҙмәһенең төньяғында тау системаһы, башлыса [[Тажикстан]] (Таулы Бадахшан автономиялы өлкәһе), [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]], [[Афғанстан]] һәм [[Пакистан]] биләмәһендә<ref group="к.">Около 2/3 территории Памира охватывает Горно-Бадахшанская автономная область Республики Таджикистан. Вопрос о природных границах Памира спорный, под Памиром понимают природную территорию, ограниченную на севере [[Алайская долина|Алайской долиной]], на востоке — [[Сарыкольский хребет|Сарыкольским хребтом]], на юге — озером [[Зоркуль]], долиной [[Памир (река)|реки Памир]] и верховьем реки [[Пяндж]], на западе — меридиональным отрезком долины реки Пяндж, на северо-западе к Памиру относят восточные части [[Горный хребет|хребтов]] [[Хребет Петра Первого|Петра I]] и [[Дарвазский хребет|Дарвазского]]. Некоторые советские-российские исследователи ([[Станюкович, Кирилл Владимирович|К. В. Станюкович]], [[Мурзаев, Эдуард Макарович|Э. М. Мурзаев]] и другие) относят к Памиру только восточную часть указанной территории. Другие ([[Гвоздецкий, Николай Андреевич|Н. А. Гвоздецкий]], [[Забиров, Рашит Джамалиевич|Р. Д. Забиров]] и другие) включают прилегающие с востока Кашгарские горы; [[Агаханянц, Окмир Егишевич|О. Е. Агаханянц]] рассматривал ещё южный склон [[Гиндукуш]]а и восточный склон хребта Лаль на западе.</ref><ref name="Big2">{{cite web|author=Петрушина М. Н.|authorlink=|coauthors=|url=https://bigenc.ru/geography/text/2701234|title=ПАМИР|subtitle=|lang=ru|format=|website=Bigenc.ru/geography|publisher=Большая российская энциклопедия|date=|description=|quote=|accessdate=2019-02-17|archive-date=2019-04-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20190427191805/https://bigenc.ru/geography/text/2701234|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190427191805/https://bigenc.ru/geography/text/2701234 |date=2019-04-27 }}</ref>. Памир Үҙәк Азияның башҡа ҡеүәтле тау системалары армыттары — [[Һиндукуш]], [[Ҡараҡором (тау системаһы)]], [[Куньлунь]] һәм [[Тянь-Шань]] тоташҡан урында урынлашҡан<ref group="к.">{{cite web|author=|url=https://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Памир,_нагорье|title=Памир, Памиры — обширное высокое нагорье в Средней Азии, расположенное в верховьях Амударьи и Тарима, между Тянь-Шанем на Севере и Гиндукушем на Юге. Приподнятое в наиболее низких своих частях на высоту 10½—14 тыс. фт. (3048—4267 м) над уровнем моря, нагорье это в общем представляет систему длинных, ветвистых более или менее плоских и широких речных долин и озёрных бассейнов, разделённых горными, часто снеговыми, хребтами и кряжами, возвышающимися своими скалистыми, нередко же весьма пологими скатами всего на 3—8 тыс. фт. (914—2438 м) над дном соседних долин. <…> Расположенный в узле между величайшими горными системами азиатского материка (Тянь-Шань, Гиндукуш, Куэнь-лунь, Гималаи, Кара-корум), в верховьях важнейших среднеазиатских рек, на пути между западной и восточной Азией и Индией П.|lang=|website=ru.wikisource.org|date=|accessdate=2020-04-22|deadlink=no|archive-date=2021-05-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20210515081926/https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%80,_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8C%D0%B5}} [[Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона|ЭСБЕ]]. [[Россия]], [[Санкт-Петербург]], 1890—1907</ref>.

[[XVIII быуат|XVIII]]—[[XX быуат|XX быуаттарҙа]] Памир һәм уның тирә-яғындағы өлкәләр [[Британия]] һәм [[Рәсәй империяһы|Рәсәй империя]]лары араһындағы геосәйәси дәғүә урынына әүерелә, был күренеш британ геосәйәсәте тарихында «Ҙур уйын» тип атала<ref group="к.">Автором термина «Большая Игра» в историческом смысле является [[Конолли, Артур|Артур Конолли]] ([[Английский язык|англ.]], 1807—1842) — [[Британская империя|британский]] [[Разведка|разведчик]], путешественник, писатель.</ref>.

Әлеге ваҡытта Памир бер нисә дәүләт араһында хәл ителмәгән ҡаршылыҡтарҙың үҙәге булып тора, был төбәктә геосәйәси көсөргәнеш тыуҙыра<ref name="Quo2">{{cite web|url=https://quotesfasr.weebly.com/blog/pamir-na-fizicheskoj-karte-polusharij|deadlink=yes|title=Памир На Физической Карте Полушарий|publisher=Quotesfasr.weebly.com|lang=|accessdate=2019-02-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190306111358/https://quotesfasr.weebly.com/blog/pamir-na-fizicheskoj-karte-polusharij|archivedate=2019-03-06}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190306111358/https://quotesfasr.weebly.com/blog/pamir-na-fizicheskoj-karte-polusharij |date=2019-03-06 }} [[Средиземноморский складчатый пояс|Альпийско-Гималайский складчатый пояс]] — Пиренеи, Альпы, Карпаты, Кавказ, Памир, Гималаи</ref>.

== Атаманың килеп сығышы ==
Б. э. т. 140—135 йылдарҙа Памир буйлап ҡытай кешеһе Чжан Цянь сәйәхәт итә, Ул беренселәрҙән булып Памирҙы «һуған тауҙары» (цун-лин, традицион [[ҡытай теле]]ндә 蔥嶺) тип атай. Бында электән ҡырағай тау һуғандары (анзурҙар<ref group="к.">Название «цун-лин» («луковые горы»), возможно, связано с изобилием луков, произрастающих у подножия Алайского и Заалайского хребтов.</ref>) күпләп үҫкән. Ул Памирҙы [[Тянь-Шань|Тянь-Шанды]]ң дауамы тип уйлай<ref name="ОлФер2">{{cite web|url=https://proza.ru/2016/07/19/1146|title=Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“|publisher=Проза.ру|ref=|access-date=2020-04-22|archive-date=2019-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20190331131113/https://www.proza.ru/2016/07/19/1146|deadlink=no}}</ref>.

Әҙәбиәттә «Памир» һүҙе тәүге тапҡыр VII быуатта Ҡытай сәйәхәтсеһе һәм [[Тан династияһы]] тәржемәсеһе Сюаньзан яҙмаларында телгә алына. Ул ваҡытта дипломатик маҡсаттарҙа [[Амударья]] йылғаһының сығанағы булған илдәрҙә була. Сюаньцзян, урындағы халыҡ һүҙҙәренә таянып, былай тип билдәләй: «Ике ҡар һырты араһында „По-ми-ло“, башҡа сығанаҡтар буйынса „Па-ми-яй“ иле һуҙыла<ref name="ОлФер3">{{cite web|url=https://proza.ru/2016/07/19/1146|title=Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“|publisher=Проза.ру|ref=|access-date=2020-04-22|archive-date=2019-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20190331131113/https://www.proza.ru/2016/07/19/1146|deadlink=no}}</ref>, унда һыуыҡ һәм елдәр хакимлыҡ итә, ҡышын һәм йәй ҡар яуа, тупраҡ тоҙло һәм таш менән ҡапланған». «По-ми-ло» атамаһын, ул башҡа сығанаҡтарға ярашлы «Па-ми-яй»<ref name="ОлФер4">{{cite web|url=https://proza.ru/2016/07/19/1146|title=Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“|publisher=Проза.ру|ref=|access-date=2020-04-22|archive-date=2019-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20190331131113/https://www.proza.ru/2016/07/19/1146|deadlink=no}}</ref>, тип ҡытай телендә яҙа — уны ижектәргә бүлә. Был, һис шикһеҙ, Памирға тап килә, сөнки ҡытай телендә «р» хәрефе әйтелмәй{{sfn|Агаханянц|1962|с=3—6}}<ref name="ОлФер5">{{cite web|url=https://proza.ru/2016/07/19/1146|title=Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“|publisher=Проза.ру|ref=|access-date=2020-04-22|archive-date=2019-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20190331131113/https://www.proza.ru/2016/07/19/1146|deadlink=no}}</ref>.

Памир атамаһын төрлөсә яҙғандар. IX—[[X быуат]] әҫәрҙәрендә исеме «Фамир» йәки «Бамир» булараҡ осрай. [[Ғәрәптәр]] был исемде һиндтарҙан алған, [[Индуизм|һинд мифологияһы]]<nowiki/>нда Меру тауы бар. Ул, әйтерһең дә, донъя үҙәгендә урынлашҡан тигән фекер бар. [[Будда|Б]][[Буддизм|удда]] географияһында иһә Гималай һәм Көньяҡ Тибет донъя үҙәге тип һанала. Ошонан «Упа-Меру», йәғни "аҫҡа ятҡан ил тигән фараз барлыҡҡа килә{{sfn|Агаханянц|1962|с=3—6}}.

[[Марко Поло]] — Италия сауҙагәре һәм сәйәхәтсеһе. Ул [[XIII быуат]]та Азия буйлап, атап әйткәндә, Памир буйлап сәйәхәт итеү тарихын билдәле "Донъя мөғжизәләре китабы"нда таныштыра. Был тауҙың атамаһын «Памер» йәки «Памиер» тип яҙа. [[Һинд]] һәм Амударъя йылғаларының үрге ағымында күп кенә географик атамалар оҡшаш: Памир, Кашмир, Тиричмир, Аймир һәм башҡалар. Был атамаларҙың нигеҙен [[санскрит]] телендәге «донъя» һүҙе тәшкил итә, ул «күл» тигәнде аңлата<ref name="ОлФер6">{{cite web|url=https://proza.ru/2016/07/19/1146|title=Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“|publisher=Проза.ру|ref=|access-date=2020-04-22|archive-date=2019-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20190331131113/https://www.proza.ru/2016/07/19/1146|deadlink=no}}</ref>. Памирҙа, ысынлап та, күлдәр бик күп. «Памир» һүҙенең килеп сығышын раҫлау мөмкин булмай, беренсе ижек асыҡланмаған булып ҡала{{sfn|Агаханянц|1962|с=3—6}}<ref name="ОлФер7">{{cite web|url=https://proza.ru/2016/07/19/1146|title=Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“|publisher=Проза.ру|ref=|access-date=2020-04-22|archive-date=2019-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20190331131113/https://www.proza.ru/2016/07/19/1146|deadlink=no}}</ref>.

Мирза-Гайдарҙың XVI быуаттағы фарсы телендәге әҫәрендә «Памир» йәки «Бамир» исеме телгә алына; Иран тел белгестәре фаразлауынса, «Памир» — фарсы һүҙе «Бам-иар», йәғни «ер түбәһе» тигәнде аңлата. Моғайын, «Донъя ҡыйығы» тигән билдәле билдәләмә шунан килгәндер. Уның тажик теленән [[транслитерация]]һы — «Боми дунье», ул «донъяның ҡыйығы» тигәнде аңлата. Фарсы теленән башҡа аңлатмалар ҙа була, мәҫәлән, «По-и-мор», йәғни «үлем итәге», йәки «По-и-мург» — «ҡош аяғы». Әммә был атамалар географик мәғәнәнән алыҫ тора{{sfn|Агаханянц|1962|с=3—6}}<ref name="ОлФер8">{{cite web|url=https://proza.ru/2016/07/19/1146|title=Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“|publisher=Проза.ру|ref=|access-date=2020-04-22|archive-date=2019-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20190331131113/https://www.proza.ru/2016/07/19/1146|deadlink=no}}</ref>.

50-се йылдар аҙағында башта үзбәк географы К. Хәсәнов, һуңынан профессор Н. Г. Малицкий тарафынан Афғанстанда әлегә тиклем «Памир» түгел, ә «Па-и-михр» тип яҙыуҙары хаҡында фараз әйтелә. «Михр» йәки «Митр»{{sfn|Агаханянц|1962|с=3—6}} — боронғо ирандарҙың ҡояш аллаһы, һәм «Пай-михр» һүҙе «ҡояш итәгендә йәки ҡояш илаһы», йәғни көнсығышта ҡояш сыҡҡан тау тигәнде аңлатырға тейеш. Боронғо иран халыҡтары йәшәгән ерҙәргә ҡарата<ref name="ОлФер9">{{cite web|url=https://proza.ru/2016/07/19/1146|title=Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“|publisher=Проза.ру|ref=|access-date=2020-04-22|archive-date=2019-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20190331131113/https://www.proza.ru/2016/07/19/1146|deadlink=no}}</ref> Памир ысынлап та шундай урынды биләй, һәм был атама тап килә. Бәлки, унан «Памир» һүҙе килеп сыҡҡандыр{{sfn|Агаханянц|1962|с=3—6}}.

== Орографияһы ==

=== Памирҙың һырттары ===
{{кол|3}}
<div class="autocolumns">
* Фәндәр Академияһы һырты
* Ванч һырты
* Вахан һырты
* Вахш һырты
* Дарваз һырты
* Заалай һырты
* Зулумарт һырты
* Ишкашим һырты
* Калат (тау)
* Каратегин һырты
* Музкол
* Петр I һырты
* Пшарт һырты
* Рушан һырты
* Сарыколь һырты
* Төньяҡ Танымас һырты
* Төньяҡ Аличур һырты
* Хазратишох
* Шахдарин һырты
* Шугнан һырты
* Южно-Аличур һырты
* Язгулем һырты
{{кол-конец}}
</div>Сығанаҡ<ref>{{Cite web|url=http://asiaxx.narod.ru/mountains_00.htm|title=Горы Средней Азии|access-date=2021-09-20|archive-date=2021-09-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20210920212441/http://asiaxx.narod.ru/mountains_00.htm|deadlink=no}}</ref>.
{| class="wikitable sortable"
! Название !! Провинция / страна !! Макс. бейеклеге (диңгеҙ кимәленән метр бейеклектә)) !! Оҙонлоғо (км) !! Боҙлоҡтар майҙаны (кв.км)
|-
| [[Төньяҡ Танымас һырты]] || [[Көньяҡ Памир]] || 6018 || 68 || 200
|-
| [[Сарыколь һырты]] || [[Көньяҡ Памир]] || 6351 || 402 || 132
|-
| [[Вахан һырты]] || [[Көньяҡ Памир]] || 6281 || 186 || 96
|-
| [[Төньяҡ Аличур һырты]] || [[Көньяҡ Памир]] || 5929 || 130 || 70
|-
| [[Ашарт һырты]] || [[Көньяҡ Памир]] || 4734 || 57 || 0
|-
| [[Музтаг-Сарыколь һырты]] || [[Көньяҡ Памир]] || 5821 || 44 || 0
|-
| [[Көньяҡ-Аличур һырты]] || [[Көньяҡ Памир]] || 5706 || 150 || 0
|-
| [[Музкол һырты]] || [[Көньяҡ Памир]] || 6233 || 110 || 250
|-
| [[Петр I һырты]] || [[Көнбайыш Памир]] || 6785 || 200 || 900
|-
| [[Фәндәр Академияһы һырты]] || [[Көнбайыш Памир]] || 7495 || 110 || 660
|-
| [[Язгулем һырты]] || [[Көнбайыш Памир]] || 6974 || 131 || 438
|-
| [[Дарваз һырты]] || [[Көнбайыш Памир]] || 6083 || 200 || 420
|-
| [[Ишкашим һырты]] || [[Көнбайыш Памир]] || 6096 || 79 || 300
|-
| [[Шахдарин һырты]] || [[Көнбайыш Памир]] || 6726 || 113 || 270
|-
| [[Ванч һырты]] || [[Көнбайыш Памир]] || 5000 || 83 || 221
|-
| [[Рушан һырты]] || [[Көнбайыш Памир]] || 6080 || 120 || 200
|-
| [[Шугнан һырты]] || [[Көнбайыш Памир]] || 5704 || 99 || 150
|-
| [[Белеули (тау һырты)]] || [[Көнбайыш Памир]] || 5358 || 67 || 120
|-
| [[Сары-Бель (һырт)]] || [[Көнбайыш Памир]] || 4030 || 30 || 0
|-
| [[Сары-Айгыр һырты]] || [[Көнбайыш Памир]] || 4867 || 42 || 0
|-
| [[Заалайский һырты|хр. Заалайский]] || [[Көнбайыш Памир]] || 7134 || 273 || 1194
|}

=== Памирҙың тау түбәләре — ете меңлектәр ===
* Конгур түбәһе (бейеклеге 7649 м) — Ҡытай биләмәһендә урынлашҡан Памирҙың иң бейек нөктәһе.
* Исмоил Сомони түбәһе (элекке Коммунизм түбәһе) (бейеклеге 7495 м) — элекке СССР-ҙың иң юғары нөктәһе, 1880-се йылдарҙа Памирҙы өйрәнеүсе урыҫ тикшеренеүселәре аса<ref name="И">''[[Иорданишвили, Евгений Константинович|Иорданишвили Е. К.]]'' {{cite web |author =  |url = http://www.alpklubspb.ru/ass/a340.htm |title = Последняя загадка Памирских гор |lang = ru |website = www.alpklubspb.ru |date =  |accessdate = 2020-04-22 |deadlink = yes |archive-date = 2015-02-03 |archive-url = https://web.archive.org/web/20150203003023/http://www.alpklubspb.ru/ass/a340.htm }}</ref>. Хата буйынса Гармо пигына тиңләштерелә; һуңыраҡ хата төҙәтелә. 1932 йылда Сталин түбәһе тип атала; 1962 йылда Коммунизм түбәһе тип үҙгәртелә; 1998 йылда Исмоил Сомони түбәһенә үҙгәртелә.
* Ленин түбәһе (Әбүғәлисина түбәһе) — бейеклеге 7134 м, 1871 йылда асыла, Кауфман түбәһе тип атала; 1928 йылда Ленин түбәһе тип үҙгәртелә; 2006 йылда Әбүғәлисина тип ([[Әбүғәлисина]] хөрмәтенә) тип атала<ref name="renaming">{{cite web |url = http://www.president.tj/rus/novostee_050706a.htm |deadlink = yes |title = Постановление Правительства Республики Таджикистан № 297 от 4 июля [[2006 год]]а |archiveurl = https://web.archive.org/web/20070312090611/http://www.president.tj/rus/novostee_050706a.htm |archivedate = 2007-03-12 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120204224941/http://www.president.tj/rus/novostee_050706a.htm |date=2012-02-04 }}</ref>, шулай уҡ Ибн Сина түбәһе атамаһы менән йөрөтөлә.
* Корженевская түбәһе — бейеклеге 7105 м, 1910 йылда урыҫ географы Н. Л. Корженевский аса, ҡатыны Евгения Корженевская хөрмәтенә атала.

=== Памирҙың башҡа тау түбәләре ===
{{кол|3}}
<div class="autocolumns">
* Гармо түбәһе;
* Карл Маркс түбәһе:
* Маяковский түбәһе;
* Музтагата;
* Бойондороҡһоҙлоҡ түбәһе;
* Фрунзе түбәһе;
* Эйлер түбәһе;
* Энгельс түбәһе.
</div>{{кол-конец}}

== Климаты ==
Памир өсөн оҙайлы һәм ҡырыҫ [[ҡыш]] һәм ҡыҫҡа [[йәй]] хас. Түбәләре йыл әйләнәһенә ҡар менән ҡаплаулы.

Памир климаты — бейек таулы, ҡырыҫ, киҫкен континенталь. 2500 м бейек таулы райондарға Үҙәк һәм Көнсығыш Памир<ref group="к.">На востоке к Памиру относятся Сарыкольский хребет, Кашгарские горы с наибольшими высотами во всем Памире (пик Конгур 7649 ''м'' над уровнем моря и Музтагата 7546 ''м'' над уровнем моря). Восточный край Памира расчленён Кашгарскими горами. Следует заметить, что название «Восточный Памир» по отношению к территории Республики Таджикистан употребляется условно, и если взять Памирское нагорье в целом с восточной частью (с Кашгарскими горами), то Восточный Памир станет Центральным (так его называли К. К. Марков и О. Е. Агаханянц).</ref> инә, был райондарҙың климаты континенталь. Ҡыштан йәйгә тиклем һәм төндә [[температура]]ның тирбәлеүе ярайһы уҡ ҙур һәм көнсығышҡа табан күтәрелә. Йыш ҡына ҡышҡы иртәлә −20 °C тирәһе температура була, ә төштән һуң нулдән бер нисә градусҡа юғары күтәрелә. Памир субтропик бүлкәттә урынлашҡан, ҡышын бында уртаса киңлектәге һауа массалары өҫтөнлөк итә, йәйен — тропик. [[Ғинуар]] айында уртаса температура яҡынса 3600 м бейеклектә −17,8 °C. Ҡыш [[Октябрь|октябр]]ҙән [[Апрель|апрелг]]ә тиклем дауам итә. Абсолют температура минимумы −50 °C. Йәй ҡыҫҡа һәм һыуыҡ. Йәйге температура 20 °C-тан юғары күтәрелмәй. Июлдә уртаса температура (ғинуарҙағы кеүек үк бейеклектәр өсөн) — 13,9 °C. Айырыуса уңайһыҙ климат шарттары Көнсығыш Памирҙа. Бында ҡыш оҙон һәм ҡырыҫ. Октябрҙән апрелгә тиклем кире айлыҡ температура күҙәтелә. Ғинуар айында уртаса айлыҡ температура −14 °C-тан −26 °C-ҡа тиклем түбәнәйә. Абсолют минимум бик түбән: −63 °C (Булункуль гидрометеорологик станцияһы мәғлүмәттәре буйынса). Йәй ҡыҫҡа һәм һалҡын. Июль айындағы уртаса һауа температураһы 15 °C-тан артмай (Сарез күле буйында Ирхт гидрометеорологик станцияһы урынлашҡан). Абсолют максимум 20 °C (академик Н. П. Горбунов исемендәге гидрометеорологик станция<ref group="к.">Труднодоступная гидрометеорологическая станция им. академика А. П. Горбунова расположена на высоте 4200 ''м'', в суровых климатических условиях на скальных выступах левого борта ледника им. Федченко.</ref>, Федченко боҙлоғо<ref group="к.">Ледник Федченко является одним из крупнейших в мире горно-долинных ледников.</ref>) 34 °C тиклем (Ирхт гидрометеорология станцияһы)<ref group="к.">В [[Союз Советских Социалистических Республик|СССР]], на Памире, в частности в [[Горно-Бадахшанская автономная область|ГБАО]] были созданы 16 гидрометеорологических станций (ГМС) — 1 метеостанция (МС); — 1 снеголавинная станция (СЛС); — 1 [[АМСГ|АМСГ Хорог]] (авиаметеостанция гражданская) и 36 [[Гидрологический пост|гидрологических постов]], где работали 372 человека. Со всех [[Метеостанция|специализированных учреждений]] посредством радиостанций гидрометинформация передавалась в [[Хорог]]скую гидрометеорологическую обсерваторию (ГМО Хорог), куда одновременно с другого конца города принималась информация с Аэрологической станции при ГМО Хорог (АС ГМО Хорог проводилось зондирование атмосферы — измерение скорости ветра, температуры, давление и влажности до 50 км и более высоты в атмосфере). С ГМО Хорог вся информация телеграфным аппаратом передавалась в [[Душанбе]], далее в [[Ташкент]], куда вся информация в обязательном порядке поступала со всей [[Средняя Азия|Средней Азии]], в конечном итоге в [[Москва|Москву]].</ref>.

[[Файл:Gms gorbunova.jpeg|thumb|right|Федченко боҙлоғоноң һул яғындағы ҡая баҫҡыстарында Академик Н. П. Горбунов исемендәге гидрометеорология станцияһы]]
Һыуыҡ осорҙоң оҙайлылығы 111 көн тәшкил итә (Ирхт метеостанцияһы), ә ҡайһы бер һалҡын райондарҙа (Шаймаҡ, Күл, Болонкүл) һыуыҡ булмаған осор бөтөнләй юҡ. Таулы участкалар төрлө температуралы осорҙар башланыу һәм тамамланыу ваҡыты буйынса ла, ошо осорҙар оҙайлығы буйынса ла айырылып тора. Шулай итеп, тауҙарҙа температура 5 °C-тан юғары булған осор — 90 — 160 көн, 10 °C — 26 — 44 көн, Ҡаракүлдә һәм Федченко боҙлоғонда температура 0 °C-тан юғары булған осор юҡ<ref name="meteo"/>. Мургаба, Оксу үҙәндәрендә, тымыҡ уйпатлыҡтарҙа (Каракүл һ. б.) күп йыллыҡ туң тау тоҡомдары таралған. йыллыҡ яуым-төшөмгә башлыса массаларҙың көньяҡ-көнбайышҡа күсеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән циклондар йоғонто яһай. Рельефтың ҡатмарлылығы һәм бейеклектең төрлөлөгө айырым участкаларҙа яуым-төшөм һиҙелерлек тигеҙһеҙ. Дымлы көнбайыш һауа массаларына дусар булған таулы урындарҙа яуым-төшөмдөң күп өлөшө яуа. Был һауа массаларынан бейек тауҙар менән кәртәләнгән көнсығыш райондар дымды аҙ ала<ref name="meteo"/>. Көнбайыш Памир ярайһы уҡ юғары температуралар менән айырылып тора. Әйтәйек, Дарвазе метеостанцияһында ғинуарҙа уртаса айлыҡ температура ыңғай һәм 0,2 градус тәшкил итә. Һауа температураһының абсолют минимумы −34 градусҡа етә (Тавильдар метеостанцияһы)<ref name="meteo"/>.

Көнбайыш Памир [[үҙән]]дәрендә йыллыҡ яуым-төшөм күләме — 92 — 260 мм, Көнсығыш Памирҙа — 60 — 119 мм. Таулы тауҙарҙа һәм тау битләүҙәрендә яуым-төшөм күләме арта (Федченко боҙлоғонда — 1100 мм). Йәй Көнсығыш Памирҙа Һиндостандың муссон әйләнешендә ҡатнашҡан дымлы тропик һауа массаларының йоғонтоһо булыуы ихтимал.

Памирҙың өлкә үҙәктәре буйынса ҡайһы бер климатик мәғлүмәттәр:

* Калай-Хумбала уртаса йыллыҡ температура — 12,3 °C. Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм — 507 мм. Иң ҡоро ай — август, яуым-төшөм 1 мм. Яуым-төшөмдөң күп өлөшө [[март]] айында яуа, уртаса 101 мм. Йылдың иң йылы айы — июль, уртаса температураһы 25,1 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −1,8 °C. Был йыл эсендә иң түбән уртаса температура. Иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһында яуым-төшөм айырмаһы — 100 мм. Уртаса температура йыл дауамында 26,9 °C-ҡа үҙгәреп тора.
* Ванчела уртаса йыллыҡ температура — 9,9 °C. Яуым-төшөм йыл һайын яҡынса 341 мм яуа. Иң ҡоро ай — август, яуым-төшөм 1 мм. Яуым-төшөмдөң күбеһе март айында яуа, уртаса 64 мм. Йылдың иң йылы айы — июль, уртаса температураһы 23,0 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −4,9 °C. Был йыл эсендә иң түбән уртаса температура. Иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһында яуым-төшөм айырмаһы — 63 мм. Йыл дауамында уртаса температура 27,9 °C-ҡа үҙгәреп тора.
* Рушанда уртаса йыллыҡ температура — 9,2 °C. Яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ күләме — 292 мм. Иң ҡоро ай — август, яуым-төшөмдөң күп өлөшө март айында яуа, уртаса 54 мм. Йылдың иң йылы айы — июль, уртаса температура 22,4 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −6,1 °C. Был йыл эсендә иң түбән температура. Иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһында яуым-төшөм айырмаһы — 54 мм. Йыл дауамында уртаса температура 28,5 °C-ҡа үҙгәреп тора.
* Хорог ҡалаһында уртаса йыллыҡ температура — 9,3 °C. уртаса йыллыҡ яуым-төшөм — 276 мм. Иң ҡоро ай — август, яуым-төшөм 0 мм. Яуым-төшөмдөң күбеһе март айында яуа, уртаса 52 мм. Йылдың иң йылы айы — август, уртаса температураһы 22,6 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −6,2 °C. Был йыл эсендә иң түбән уртаса температура. Иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһында яуым-төшөм айырмаһы — 52 мм. Уртаса температура йыл дауамында 28,8 °C-ҡа үҙгәреп тора.
* Ишкашимдә уртаса йыллыҡ температура — 7,5 °C. уртаса йыллыҡ яуым-төшөм — 416 мм. Иң ҡоро ай — август, яуым-төшөм 4 мм. Яуым-төшөмдөң күбеһе апрель айында яуа, уртаса 82 мм. Йылдың иң йылы айы — июль, уртаса температураһы 19,5 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −6,0 °C. Был йыл эсендә иң түбән уртаса температура. Иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһында яуым-төшөм айырмаһы — 78 мм. Уртаса температура йыл дауамында 25,5 °C-ҡа үҙгәреп тора.
* Мургабта уртаса йыллыҡ температура 0,3 °C. Яуым-төшөм йыл һайын яҡынса 72 мм яуа. Иң ҡоро ай — ноябрь, яуым-төшөм 1 мм. Яуым-төшөмдөң күбеһе май айында яуа, уртаса 11 мм. Йылдың иң йылы айы — июль, уртаса температураһы 13,8 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −15,5 °C. Был йыл эсендә иң түбән уртаса температура. Яуым-төшөмдөң иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһындағы айырмаһы — 10 мм. Уртаса температура йыл дауамында 29,3 °C-ҡа тиклем үҙгәрә<ref name="climat"/>.

== Гляциология ==
{{См. также|Ледник Географического Общества|Ледник Грумм-Гржимайло|Октябрьский (ледник)|Саукдара|Язгулемский ледник|Ледник Бивачный|Гармо (ледник)|Ледник Корженевского (Киргизия)|Ледник Ленина}}
[[Файл:Fedchenko Glacier.jpg|thumb|upright|Федченко боҙлоғо, Landsat-7 һүрәте]]
* Федченко боҙлоғо — Памирҙа иң ҙур боҙлоҡ. Үҙәк Тажикстан (таулы Бадахшан автономиялы өлкәһе) территорияһында урынлашҡан. Боҙлоҡтарҙың тау-үҙән тибына ҡарай. Донъяла поляр өлкәләрҙән ситтә урынлашҡан иң оҙон боҙлоҡ булып тора. Боҙлоҡтоң майҙаны яҡынса 700 км². [[Евразия]] боҙлоҡтары араһында Федченко боҙлоғо майҙаны буйынса Сиачендың Ҡаракорам (оҙонлоғо 76 км, майҙаны 750 км²) һәм Балторо (оҙонлоғо 62 км, майҙаны 750 км²) боҙлоҡтарынан ғына ҡалыша.
* Медвежий боҙлоғо Бадахшанда, Фән академияһы һыртының көнбайыш битләүендә урынлашҡан, ул Памирҙың төп субкиңлек геологик структуралары йүнәлешенә арҡыры һуҙылған. Уның хәҙерге үҙәне бер-береһенән айырылып торған ике өлөштән: үҙәндән һәм боҙлоҡтоң '''фирн'''лы өлкәһенән тора. Үҙәне (Хирсдар йылғаһы үҙәне, Абдукагор йылғаһы бассейны, Ванч йылғаһының һул сығанағы) — тәрән уйылған тарлауыҡлы<ref name="Rsl.ru">{{книга |автор = Долгушин Л. Д. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Пульсирующие ледники, 1982. — 192 с. |ссылка = https://search.rsl.ru/ru/search#q=%D0%94%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D1%83%D1%88%D0%B8%D0%BD%20%D0%9B.%20%D0%94.%2C |ответственный = Л. Д. Долгушин, Г. Б. Осипова; Под ред. В. М. Котлякова |издание = |место = Л. |издательство = Гидрометеоиздат |год = 1982 |страницы = |страниц = 192 |isbn = |тираж = |язык = }} Госкомитет СССР по гидрометеорологии и контролю природной среды, Институт географии АН СССР</ref>.

Медвежий боҙлоғоноң хәрәкәт тиҙлеге күп тапҡырға арта: 1916 йыл алдынан, 1937 йылда һәм 1951 йылда. Әммә был боҙлоҡ белгестәрҙең иғтибарын 1963 йылда ғына йәлеп итә, ул саҡта боҙлоҡ үҙенең [[үҙән]]е (Хирсдар йылғаһы) буйлап 1,75 саҡрымға тиерлек аҫҡа шыуа һәм, Абдукагор үҙәнен кәртәләп, Ванча үренә сыға. Боҙлоҡ тиҙлеге 1963 йылдың яҙында көнөнә 100 метрға тиклем етә, ә июль башында сёрдж туҡтай. Боҙлоҡ осонда Абдукагор күле барлыҡҡа килә. Боҙлоҡтоң сираттағы хәрәкәте 10 йылдан һуң була һәм 1973 йылдың авгусына тиклем дауам итә. Ул был юлы алғараҡ шыуа. Артабан хәрәкәт даими ҡабатлана, ә инде яңы мең йыллыҡта төрлө ҙурлыҡта. 1989 йылдың март — июль айҙарында Тажик гидрометеорология хеҙмәте хеҙмәткәрҙәре үткәргән үлсәүҙәр һөҙөмтәһендә боҙлоҡ теленең хәрәкәте тиҙлеге үҙгәреүе тураһында өҙлөкһөҙ яҙма алына, шулай уҡ уларҙың максимумдары билдәләнә (13 — 17 июндә тәүлегенә 50 метрҙан ашыу).

Медвежий боҙлоғоноң һәм Памир боҙлоҡтарының торошон 1990-сы йылдар аҙағында алып «Мир» орбиталь станцияһы экипаждары күҙәтеү алып бара, әлеге ваҡытта — Халыҡ-ара йыһан станцияһы

== Күлдәре ==
{{Основная статья|Булункуль|Зоркуль|Каракуль (озеро)|Рангкуль|Сарезское озеро}}
{{См. также|Сасыккуль|Турумтайкуль|Шадау|Шоркуль|Яшилькуль|Каракёль}}

=== Гидрографияһы ===

== Йылғалары ==
{{кол|3}}
<div class="autocolumns">
* Баляндкиик
* Бартанг
* Белеули
* Ванч
* Гунт
* Каинды (йылға)
* Маркансу
* Обихингоу
* Памир (йылға)
* Пяндж
* Сауксой
* Сельдара
* Шахдара
* Язгулем
</div>
{{кол-конец}}

== Геологик төҙөлөшө ==
Памир тауҙары геологик төҙөлөшөнөң ҡатмарлы һәм төрлө булыуы менән айырылып тора. Уларҙың составына ултырма тоҡомдар — [[эзбизташ]]тар, ҡомташтар һәм кристаллы тоҡомдар, атап әйткәндә, граниттар инә. Унда тау гәлсәре, [[Аҫыл таштар|аҫыл таш]] бөрсөктәре бар<ref>{{cite web |author =  |url = https://www.youtube.com/watch?v=NzLGm1SDp4U |title = Учебный фильм «Памир» из цикла «Горные системы» |lang =  |website = www.youtube.com |date =  |accessdate = 2020-04-22 |deadlink = no |archive-date = 2019-02-18 |archive-url = https://web.archive.org/web/20190218165132/https://www.youtube.com/watch?v=NzLGm1SDp4U&gl=US&hl=en }}</ref>.

== Памирҙың физик-географик районлашыуы ==
Памирҙы районлаштырыуҙың бер нисә схемаһы бар. Һәр бер өлкәһенең шәхси үҙенсәлектәре һәм йөҙө бар. Районлаштырыу орография, [[геология]], геоморфология, [[гидрология]], гляциология, климат айырмалыҡтары, [[геоботаника]] мәғлүмәттәре һәм башҡа тәбиғәт билдәләре нигеҙендә тормошҡа ашырыла.

XX быуаттың икенсе яртыһында Памирҙы тикшеренеүсе, географ һәм геоботаник Окмир Агаханянц киң ялан тикшеренеүҙәре һәм фәнни анализ нигеҙендә Памирҙы физик-географик өлкәләргә бүлеү схемаһын тәҡдим итә, ул «Памир Агаханянецтың районлаштырыу схемаһы» тип атала<ref name="planet">{{cite web |url = https://about-planet.ru/priroda-azii/pamir |title = Памир - информация, фото, описание |publisher = About-planet.ru |lang =  |accessdate = 2019-02-27 |archive-date = 2019-02-28 |archive-url = https://web.archive.org/web/20190228065943/https://about-planet.ru/priroda-azii/pamir |deadlink = no }}</ref>.

== Памирҙа йәшәгән халыҡтар ==

== Памир халыҡтары телдәре ==

== Бәйләнеш юлдары ==

=== Юлдар, һуҡмаҡтар һәм оврингтар ===

=== Иҫке Памир тракты ===

== Хайуандар донъяһы ==

== Чечекта Памир биология станцияһы ==

== Памирҙы өйрәнеүсе күренекле шәхестәр ==

=== XIX быуат ===

=== XX быуат ===

=== XXI быуат ===

== Галерея ==
<gallery widths="200" class="center">
Usoi Sarez.png|
Fly over Pamir Mountains and Karakoram Highway.jpg|
Jaschilkul.jpg|
Lenin peak from Sary-mogol.jpg|
Kongur south.jpg|
Peak Korzhenevskoi Pamir from Borodkina ridge at sunset.jpg|
Muztagh Ata Xinjiang China.jpg|
Вершина Уртабуз. Вдали - Пик Ленина. Внизу - озеро Каракуль.JPG|
Gutman Karakul lake.jpg|
Lac Karakul (754379539).jpg|
Himalaya vulture (bya rgod ) (2926948182).jpg|
Pamir Mountains, Lake Yashikul viewed from the south (August 2017).jpg|
Пик Эйлера.jpg|
Jan Kwiatowski & Iwona Jasser - Wyprawa po sine runo - 03.jpg|
Jan Kwiatowski & Iwona Jasser - Wyprawa po sine runo - 07.jpg|
Pamir Mountains, Tajikistan, 06-04-2008.jpg|
</gallery>

== Иҫкәрмәләр ==
; Комментарийҙар
{{Иҫкәрмәләр|2|group=к.}}

; Сығанаҡтар
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{Refbegin|2}}
* {{Cite web|author=|url=http://primo.nlr.ru/primo_library/libweb/action/search.do?fn=search&ct=search&initialSearch=true&mode=Basic&tab=default_tab&indx=1&dum=true&srt=rank&vid=07NLR_VU1&frbg=&vl(freeText0)=Регель,+Арнольд+Эдуардович&scp.scps=scope:(MAIN_07NLR)|title=Регель А. Э. Поездка в Каратегин и Дарваз / &#91;А. Регель, чл. с. Р. Г. О.|lang=ru|subtitle=|accessdate=2020-04-22|deadlink=no}}. — [Санкт-Петербург] : тип. В. Безобразова, [1882] — 5 c.
* {{Cite web|author=|url=https://cyberleninka.ru/article/n/vklad-peterburgskih-i-leningradskih-botanikov-i-geografov-v-izuchenie-prirody-pamira|title=Регель А. Э. 1884. Путешествие в Шугнан // Изв. РГО. — Т. 20. вып. 3. — c. 268—274.|lang=ru|subtitle=|accessdate=2020-04-22|deadlink=no|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030052726/https://cyberleninka.ru/article/n/vklad-peterburgskih-i-leningradskih-botanikov-i-geografov-v-izuchenie-prirody-pamira}}
* {{Китап|автор=Вавилов Н. И.|заглавие=Пять континентов|ссылка=http://primo.nlr.ru/primo_library/libweb/action/search.do?fn=search&ct=search&initialSearch=true&mode=Basic&tab=default_tab&indx=21&dum=true&srt=rank&vid=07NLR_VU1&frbg=&vl(freeText0)=Вавилов+Николай+Иванович&scp.scps=scope:(MAIN_07NLR)|место=Л.|издательство=Наука|год=1987|страниц=213|isbn=|ref=Пять континентов}}
* {{Китап|автор=Агаханянц О. Е.|заглавие=Между Гиндукушем и Тянь-Шанем. История изучения природы Памира|ссылка=http://search.rsl.ru/ru/record/01005935250|место=Душанбе|издательство=Таджикгосиздат|год=1962|страниц=128|тираж=3000|ref=Агаханянц}}
* {{Китап|автор=Агаханянц О. Е.|часть=|ссылка часть=|заглавие=Сарез : [Озеро на Памире]|ссылка=http://primo.nlr.ru/primo_library/libweb/action/search.do?fn=search&ct=search&initialSearch=true&mode=Basic&tab=default_tab&indx=1&dum=true&srt=rank&vid=07NLR_VU1&frbg=&vl(freeText0)=Агаханянц+Окмир+Егишевич&scp.scps=scope:(MAIN_07NLR)|ответственный=|издание=|место=Л.|издательство=Гидрометеоиздат|год=1989|страницы=|страниц=110|isbn=|тираж=40000|ref=Агаханянц}}
* Описание Чжунгарии и Восточного Туркестана в древнем и нынешнем состоянии. Переведено с китайского монахом Иакинфом. Части I и II. — Санкт-Петербург: 1829.
* Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV столетия до настоящего времени. Сочинено монахом Иакинфом. — Санкт-Петербург: 1834.
* {{Cite web|author=|url=http://az.lib.ru/b/bichurin_i/text_1840_kitay_oldorfo.shtml|title=Китай, его жители, нравы, обычаи, просвещение. Сочинение монаха Иакинфа|lang=ru|subtitle=|accessdate=2020-04-22|deadlink=no|archive-date=2020-02-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20200220091746/http://az.lib.ru/b/bichurin_i/text_1840_kitay_oldorfo.shtml}}. — СПб., 1840.
* Статистическое описание Китайской империи. Сочинение монаха Иакинфа. Тома I и II. — Санкт-Петербург: 1842.
* Китай в гражданском и нравственном состоянии. Сочинение монаха Иакинфа в четырёх частях. Санкт-Петербург: 1848.
* Географический указатель мест на карте к истории древних среднеазийских народов. Сочинение монаха Иакинфа. — Санкт-Петербург: 1851.
* Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. В трёх частях с картою на трёх больших листах. Сочинение монаха Иакинфа, удостоенное императорской Академией наук Демидовской премии. — Санкт-Петербург: 1851.
* Собрание сведений по исторической географии Восточной и Срединной Азии / Составители [[Гумилёв, Лев Николаевич|Л. Н. Гумилёв]], [[Хван, Михаил Фёдорович|М. Ф. Хван]]. — Чебоксары: 1960.
* Ради вечной памяти: Поэзия, статьи, очерки, заметки, письма [Иакинф Бичурин] / Составитель и автор Предисловия В. Г. Родионов. — Чебоксары: 1991.
* ''Российского унтер-офицера Ефремова, ныне коллежского ассессора девятилетнее странствование и приключение в Бухарии, Хиве, Персии и Индии и возвращение оттуда чрез Англию в Россию. Писанное им самим'' // Путешествия по Востоку в эпоху Екатерины II. — Москва, 1995.
* ''[[Крыленко, Николай Васильевич|Крыленко Н. В.]], Щербаков Д. И., [[Марков, Константин Константинович|Марков К. К.]]'' Пять лет по Памиру: Итоги Памирских экспедиций 1928, 1929, 1931, 1932, 1933 годов. — Москва-Ленинград: Издательство АН СССР, 1935. — 326 с.
* {{Китап|автор=[[Юсуфбеков, Худоер Юсуфбекович|Юсуфбеков Х. Ю.]]|заглавие=Улучшение пастбищ и сенокосов Памира и Алайской долины|ссылка=https://books.google.com.tj/books/about/Улучшение_пастбищ_и_с.html?id=bxVCAAAAYAAJ&redir_esc=y|место=Душанбе|издательство=Дониш|год=1968|страниц=320|тираж=1910}}
* {{Китап|автор=Юсуфбеков Х. Ю.|заглавие=Методы возделывания полезных растений в условиях Памира|ссылка=http://search.rsl.ru/ru/record/01007049302|место=Душанбе|издательство=Дониш|год=1972|страниц=159|тираж=1620}}
* {{Китап|автор=Юсуфбеков Х. Ю., Касач. А. Е.|заглавие=Терескен на Памире|ссылка=http://www.findlib.ru/find2.php?author=%DE%F1%F3%F4%E1%E5%EA%EE%E2+%D5.+%DE.%2C+%CA%E0%F1%E0%F7+%C0.+%C5.&title=%D2%E5%F0%E5%F1%EA%E5%ED+%ED%E0+%CF%E0%EC%E8%F0%E5|место=Душанбе|издательство=Дониш|год=1972|страниц=132|тираж=1395}}
* {{Китап|автор=Юсуфбеков Х. Ю.|заглавие=Памир|ссылка=https://books.google.com.tj/books?id=Qxo6AAAAIAAJ&q=Худоер+Юсуфбекович+Юсуфбеков&dq=Худоер+Юсуфбекович+Юсуфбеков&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwitzbnwt8nJAhUhfHIKHU6CARAQ6AEIIjAC|место=Душанбе|издательство=Дониш|год=1973|страниц=166|тираж=1200}}
* {{Китап|автор=Юсуфбеков Х. Ю.|заглавие=Кормовые ресурсы Джаушангоза, их использование и улучшение|ссылка=https://books.google.com.tj/books?id=OmImAQAAMAAJ&q=Худоер+Юсуфбекович+Юсуфбеков&dq=Худоер+Юсуфбекович+Юсуфбеков&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwitzbnwt8nJAhUhfHIKHU6CARAQ6AEIHjAB|место=Душанбе|издательство=Дониш|год=1974|страниц=37|тираж=800}}
* {{Китап|автор=Юсуфбеков Х. Ю., Агаханянц О. Е.|заглавие=Растительность Западного Памира и опыт её реконструкции|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/vklad-peterburgskih-i-leningradskih-botanikov-i-geografov-v-izuchenie-prirody-pamira|место=Душанбе|издательство=Дониш|год=1975|страниц=310|тираж=1200}} ({{Cite web|author=|url=http://ipae.uran.ru/memorial/p.l.gorchakovskiy|title=— Горчаковский П. Л.|lang=ru|subtitle=|accessdate=2020-04-22|deadlink=no|archive-date=2021-02-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20210228192612/https://ipae.uran.ru/memorial/p.l.gorchakovskiy}} п/п 199. [Рецензия] // Экология. —1976. — № 3. — С. 108—109.)
* {{Китап|автор=Юсуфбеков Х. Ю.|заглавие=Проблемы биологии и сельского хозяйства Памира|ссылка=https://books.google.ru/books?id=i8Q6AAAAIAAJ&q=Ошуров&dq=Ошуров&hl=ru&sa=X&ei=VpuXVbH3G4SzswH4rI7ACA&ved=0CDoQ6AEwBw|место=Душанбе|издательство=Дониш|год=1975|страниц=363|тираж=1200}}
* {{Китап|автор=Станюкович К. В.|заглавие=Растительный покров Восточного Памира|ответственный=|ссылка=http://fantlab.ru/edition54954|место=М.|издательство=Государственное издательство географической литературы («Географгиз»)|год=1949|страницы=|страниц=160|isbn=|тираж=5000}} с 1963 г. «Мысль». — (Новая серия / Записки Всесоюзного географического обществва; Т. 10).
* {{Китап|автор=Станюкович К. В.|заглавие=Растительность высокогорий СССР. Ч. 1|ответственный=|ссылка=http://fantlab.ru/work242977|место=Сталинобад|издательство=Изд-во Академии наук Таджикской ССР|год=1960|страницы=|страниц=169|isbn=|тираж=500}}
* ''Басханов М. К., Колесников А. А., Матвеева М. Ф.'' Дервиш Гиндукуша. Дневники центральноазиатских экспедиций генерала Б. Л. Громбчевского. СПб., Нестор-История, 2015. — 376 с., ил. — ISBN 978-5-4469-0557-7.
* ''Басханов М. К., Колесников А. А., Матвеева М. Ф., Глухов А. И.'' Памир, Хунза и Кашгария в экспедиционных фотографиях генерала Б. Л. Громбчевского. М., ПЕЛИКАН, 2017. — 188 с. — ISBN 978-5-9500502-0-6.
* ''Басханов М. К.'' «У ворот английского могущества». А. Е. Снесарев в Туркестане, 1899—1904. СПб., Нестор-История, 2015. — 328 с., ил., карты. — <nowiki>ISBN 978-5-4469-0728-1</nowiki>.
* {{Китап|автор=[[Постников, Алексей Владимирович|Постников А. В.]]|заглавие=Схватка на «Крыше Мира» (политики, разведчики и географы в борьбе за Памир в XIX в.): Монография в документах|ссылка=http://www.icr.su/rus/about/direction/president/02.php|ответственный=Общ. ред. и предисловие академика [[Мясников, Владимир Степанович|В. С. Мясникова]], Ин-т истории естествознания и техники им. С.И. Вавилова РАН|место=М.|издательство=Памятники исторической мысли|год=2001|страниц=416|isbn=5-88451-100-0|тираж=1200}} (в пер.)
* {{Китап|автор=Постников А. В.|заглавие=Схватка на «Крыше Мира»: Политики, разведчики, географы в борьбе за Памир в XIX веке|ответственный=Общ. ред. и предисловие акад. [[Мясников, Владимир Степанович|В. С. Мясникова]]|издание=Изд. 2-е|место=М.|издательство=[[Рипол-классик]]|год=2005|страниц=512|isbn=5-7905-3465-1|тираж=2000}} (в пер.)
* {{Китап|автор=Постников А. В.|заглавие=Становление рубежей России в Центральной и Средней Азии (XVIII—XIX вв.)|место=М.|издательство=Памятники исторической мысли|год=2007|страниц=464|isbn=5-88451-216-0|тираж=800}} (в пер.)
* ''Джура Шовалиев'': «Горы приоритет будущего», журнал «Огонёк» статья Р.Ф 2010 город Москва — ISBN 7-231-21454-7
* {{Китап|автор=Постников А. В.|заглавие=История географического изучения и картографирования Сибири и Дальнего Востока в XVII — начале XX вв. в связи с формированием русско-китайской границы|место=М.|издательство=[[URSS|Ленанд]]|год=2013|страниц=364|isbn=978-5-9710-0699-2}}
* ''Countries, Capitals, Territories, Cities and Historic sites''. — London: McFarland & Company, 1997 — ISBN 0-7864-0172-9
* ''[[Северцов, Николай Алексеевич|Северцов Н. А.]]'' {{Cite web|author=|url=http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8811-severtsov-n-a-orograficheskiy-ocherk-pamirskoy-gornoy-sistemy-spb-1886#page/1/mode/grid/zoom/1|title=Орографический очерк Памирской горной системы.|lang=ru|subtitle=|accessdate=2020-04-22|deadlink=no|archive-date=2020-04-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200415140228/http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8811-severtsov-n-a-orograficheskiy-ocherk-pamirskoy-gornoy-sistemy-spb-1886#page/1/mode/grid/zoom/1}} — СПб., 1886. — 384 с.
* {{Китап|автор=|часть=|ссылка часть=|заглавие=Большая Советская Энциклопедия|ссылка=https://www.mat.univie.ac.at/~neretin/misc/reform/БСЭ,%201-е%20издание.%20В%2065-ти%20томах%20(кроме%20тома%20%27СССР%27)/bse_17%20Гимназия%20-%20Горовицы.pdf|ответственный=[[Бухарин, Николай Иванович|Н. И. Бухарин]], [[Куйбышев, Валериан Владимирович|В. В. Куйбышев]], [[Покровский, Михаил Николаевич|M. Н. Покровского]], [[Затонский, Владимир Петрович|В. П. Затонского]] и др. Гл. редактор [[Шмидт, Отто Юльевич|О. Ю. Шмидт]]|место=М.|издательство=Акционерное общество „Советская энциклопедия"|год=1930|том=XVII|страницы=|страниц=813}}
* {{Cite web|url=https://docplayer.ru/44048080-V-geologii-informaciya-shsh-ch-ch5ya-i-w-ch-l-l-v-h-va-2-s-4-taai-ve-a-d-tai-i-ch-vi-ch-ad-l-a-v.html|title=Космическая информация в геологии Памир|publisher=Docplayer|lang=|accessdate=2019-02-28|archive-date=2019-02-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20190228130338/https://docplayer.ru/44048080-V-geologii-informaciya-shsh-ch-ch5ya-i-w-ch-l-l-v-h-va-2-s-4-taai-ve-a-d-tai-i-ch-vi-ch-ad-l-a-v.html|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190228130338/https://docplayer.ru/44048080-V-geologii-informaciya-shsh-ch-ch5ya-i-w-ch-l-l-v-h-va-2-s-4-taai-ve-a-d-tai-i-ch-vi-ch-ad-l-a-v.html |date=2019-02-28 }}
{{Refend}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|author=|url=https://skitalets.ru/books/pamir_mingaleeva/|title=Памир — крыша мира. Сборник произведений и фотографий о Памире|lang=ru|subtitle=|accessdate=2020-04-22|deadlink=no|archive-date=2019-04-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20190402015547/http://www.skitalets.ru/books/pamir_mingaleeva/}}
* {{Cite web|title=Памир «История, культура, религия, нравы и обычаи»|url=http://kailas.ru/bartang.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20080309110619/http://kailas.ru/bartang.html|archive-date=2008-03-09|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080309110619/http://kailas.ru/bartang.html |date=2008-03-09 }}
* ''Надежда Емельянова''. {{Cite web|author=|url=http://lit.lib.ru/e/emelxjanowa_n_m/text_0090.shtml|title=Народы Памира и Гиндукуша|lang=ru|subtitle=|accessdate=2020-04-22|deadlink=no|archive-date=2020-02-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20200222225256/http://lit.lib.ru/e/emelxjanowa_n_m/text_0090.shtml}}
* {{Cite web|author=|url=http://chakhma.narod.ru/pamir/pamir.htm|title=Памир. От легенд к знаниям. Некоторые сведения из памирской истории|lang=ru|subtitle=|accessdate=2020-04-22|deadlink=no|archive-date=2020-01-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20200130163710/http://chakhma.narod.ru/pamir/pamir.htm}}
* {{Cite web|author=|url=http://tapemark.narod.ru/geograf/1_5_5.html|title=Памиро-Алай|lang=ru|subtitle=|accessdate=2020-04-22|deadlink=no|archive-date=2020-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20200527084721/http://tapemark.narod.ru/geograf/1_5_5.html}} / в кн.: ''Н. А. Гвоздецкий, Н. И. Михайлов.'' Физическая география СССР. — М., 1978.
[[Категория:Ҡытай тауҙары]]
[[Категория:Тау түбәләре]]
[[Категория:Тау системалары]]
[[Категория:Тау массивтары]]