Приматтар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
|image file=Primates - some families.jpg
|image title=
|image descr=
|regnum=Хайуандар
|rang=Отряд
|latin=Primates
|author=[[Линней  Карл|Linnaeus]], [[1758 йыл|1758]]
|children name=Ярымотряд һәм ғаиләләр
|children=
'''[[Еүешморондар]]''' (''Strepsirrhini'')
* [[Кәрлә лемурҙар]] (''Cheirogaleidae'')
* [[Лемурҙар]] (''Lemuridae'')
* [[Лепилемурҙар]] (''Lepilemuridae'')
* [[Индрийҙар]] (''Indridae'')
* [[Ҡулаяҡлылар]] (''Daubentoniidae'')
* [[Лориялар]] (''Loridae'')
* [[Галагтар]] (''Galagonidae'')
'''[[Ҡороморондар]]''' (''Haplorrhini'')
* [[Оҙон табанлылар]] (''Tarsiidae'')
* [[Уйынсыҡ маймылдар]] (''Callitrichidae'')
* [[Элгәс ҡойроҡло маймылдар]] (''Cebidae'')
* [[Ночные обезьяны]] (''Aotidae'')
* [[Саковые]] (''Pitheciidae'')
* [[Үпмәксе һымаҡ маймылдар]] (''Atelidae'')
* [[Мартышкалар]] (''Cercopithecidae'')
* [[Гиббондар]] (''Hylobatidae'')
* [[Гоминиды]] (''Hominidae'')
|wikispecies=Primates
|Возник=
}}

'''Приматтар''' (лат. Primates, франц. Primat, primas, һүҙенән " һүҙмә-һүҙ «беренсе») — [[Плаценталылар|плацентар]] [[һөтимәрҙәр]]<nowiki/>е отрядынан, шул иҫәптән, маймылдар һәм ярым маймылдар. 477 төрө бар<ref>{{Китап|автор=|заглавие=Handbook of the Mammals of the World|ссылка=https://www.lynxeds.com/product/handbook-of-the-mammals-of-the-world-volume-3/|ответственный=R. A. Mittermeier, A. B. Rylands, D. E. Wilson|место=|издательство=Lynx Edicions|год=2013|volume=3. Primates|pages=|allpages=951|isbn=8496553493}}</ref>.

Приматтарҙың ата-бабалары тропик [[урман]]дарҙа [[ағас]]тарҙа йәшәгән. Хәҙерге приматтарҙың күбеһенең йәшәү рәүеше ағас менән бәйле. Шуға ярашлы, улар өс үлсәмле йәшәү мөхитенә яраҡлашҡандар.

[[Антарктида]]<nowiki/>нан башҡа бөтә ҡитғаларҙа йәшәгән [[кеше]]<nowiki/>ләрҙән тыш, приматтарҙың күпселеге [[Америка]], [[Африка]] һәм [[Азия]]ның тропик йәки субтропик райондарында йәшәй<ref name="britannica2">{{cite encyclopedia|title=Primate|encyclopedia=Encyclopædia Britannica Online|publisher=Encyclopædia Britannica, Inc.|year=2008|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/476264/primate|accessdate=2008-07-21}}</ref>. Приматтарҙың тән ауырлығы лемурҙарҙың (Microcebus berthae) 30 г-дан алып көнсығыш [[уйһыулыҡ]] гориллаһының 200 килограмға тиклем үҙгәрә.

Палеонтологик мәғлүмәттәр буйынса иң боронғо приматтар (плесиадапистар ырыуы вәкилдәре) һуңғы палеоцендан бирле билдәле, 55—58 миллион йыл элек<ref name="ChatterjeeEtal2009">{{Мәҡәлә|заглавие=Estimating the phylogeny and divergence times of primates using a supermatrix approach|издание={{Нп3|BioMed Central}}|том=9|doi=10.1186/1471-2148-9-259|pmid=19860891|страницы=259|язык=en|тип=journal|автор=Helen J Chatterjee, Simon Y.W. Ho, Ian Barnes & Colin Groves|год=2009}}</ref>. Молекуляр сәғәт ысулы приматтарҙың яҡынса 85 миллион йыл элек крит осоро уртаһында ата-баба формаларынан айырылыуы ихтималлығын күрһәтә<ref name="ChatterjeeEtal2009" />.

Примат отряды ике ярым отрядҡа бүленә — ярым маймылдар һәм маймылдар. Ярым маймылдар отрядына ҡараған приматтар боронғо приматтарға хас һыҙаттарға эйә. Ярым маймылдар отрядына ҡараған приматтар антропоидтарҙан, шул иҫәптән  кешегә оҡшағандарҙан. Һуңғы ваҡытта приматтар Strepsirhini отрядтарына һәм Haplorhini ярым отрядҡа классификациялана. Маймылдар киң танаулы, йәки Яңы донъя маймылдарына (Көньяҡ һәм Үҙәк Америкала йәшәй), тар танаулы, йәки Иҫке донъя маймылдарына ([[Африка]]ла һәм [[Көньяҡ-Көнсығыш Азия]]<nowiki/>ла йәшәйҙәр) бүленә. Яңы донъя маймылдарына, атап әйткәндә, капуциндар, ревундар һәм саймириҙар инә.  Тар танаулы маймылдарға (мәҫәлән, бабуиндар һәм макакалар), гиббондар һәм эре маймылдар ҡарай. Кеше — ҡаҙылма ҡалдыҡтар Европала элек күп кенә башҡа төрҙәрҙең йәшәүен күрһәтһә лә, Африка, Көньяҡ һәм Көнсығыш Азия илдәренән ситтә таралған тар танаулы маймылдарҙың берҙән-бер вәкиле. Приматтарҙың яңы төрҙәре даими тасуирлана, XXI быуаттың тәүге декадаһында 25-тән ашыу төр тасуирланған, ун бер төрө — 2010 йылдан алып. 

Приматтарҙың күбеһе [[ағас]]та йәшәү рәүеше алып бара, әммә ҡайһы берҙәре, шул иҫәптән кеше һымаҡ оло маймылдар һәм бабуиндар ер тормошона күскән. Әммә ер өҫтөндәге йәшәү рәүеше алып барған приматтар ағас буйлап үрмәләү өсөн яйланмалар һаҡлай. Хәрәкәт итеү ысулдарына ағастан ағасҡа һикереү, ике йәки дүрт ағза менән йөрөү, артҡы аяҡ-ҡулдарының бармаҡтарына терәп йөрөү, шулай уҡ алғы аяҡтарҙа бәүелеп йөрөүе инә.   

Приматтарға башҡа һөтимәрҙәргә ҡарағанда ҙурыраҡ мейе хас. Бөтә тойғолар араһында стереоскопик күреү, шулай уҡ еҫ һиҙеү бик ҙур әһәмиәткә эйә. Был һыҙаттар маймылдарҙа нығыраҡ һиҙелә һәм лориларҙә һәм лемурҙарҙf көсһөҙөрәк була. Ҡайһы бер приматтарға өс төҫлө күреү хас. Күптәренең  баш бармаҡтары башҡа бармаҡтарына ҡапма-ҡаршы; ҡайһы берҙәренең йәбешкәк ҡойроғо бар. Күп төрҙәре өсөн енси диморфизм хас, ул тән ауырлыҡтарында, аҙау тештәрҙең ҙурлыҡтарында,  төҫтәрендә сағыла.


Приматтар оҡшаш ҙурлыҡтағы башҡа һөтимәрҙәргә ҡарағанда әкренерәк үҫешә һәм өлгөрә, әммә оҙаҡ йәшәй. Төрөнә ҡарап өлкәндәр яңғыҙ, йөҙҙәрсә заттан торған парҙарҙа йәки төркөмдәрҙә йәшәй ала.

== Тышҡы күренеше ==
Приматтарға биш [[бармаҡ]]<nowiki/>лы үтә хәрәкәтсән ослоҡтар (ҡулдар), баш бармаҡтың башҡаларға ҡаршы тороуы (күбеһендә), [[тырнаҡтар]] хас. Приматтарҙың күбеһенең кәүҙәһе йөн менән ҡапланған, ә ләмә һәм ҡайһы бер киң танаулы маймылдарҙың да аҫҡы йөнө бар, шуға ла йөндәрен ысын тире тип атарға мөмкин.

== Дөйөм характеристика ==

* Бинокуляр күреү 
* Йөн япмаһы
* биш бармаҡлы ослоҡтар
* Бармаҡтары тырнаҡлы 
* Баш бармағы ҡалғандарына ҡаршы ҡуйыла 
* Еҫ һиҙеү үҫешмәгән 
* Ике ярымшарҙың да баш мейеһе үҫешкән

[[Файл:Colubusmonkey.JPG|мини|япраҡ ашаусы Colobus guereza, колобустар нәҫеленән]]
[[Файл:Monkey_eating.jpg|мини|Ашағанда краб ашаусы макака ризыҡты яңаҡ ҡаптарында тота]]
Приматтар төрлө аҙыҡ сығанаҡтарын ҡуллана. Хәҙерге приматтарҙың (шул иҫәптән кешеләрҙең дә) туҡланыу рационы тропик урмандағы ағас сатырында аҙыҡтың күп өлөшөн тапҡан ата-бабаларының туҡланыу ысулы менән бәйле, тип фаразларға була<ref name="Strier20079">{{книга|заглавие=Primate Behavioral Ecology|издательство={{Нп3|Allyn & Bacon}}|издание=3rd|год=2007|isbn=0-205-44432-6|страницы=7, 64, 71, 77, 182—185, 273—280, 284, 287—298|язык=und|автор=Strier, K.}}</ref>. Күпселек приматтар аҙыҡ итеп энергия сығанағы булып хеҙмәт иткән еңел үҙләштерелеүсе углеводтар һәм ҡуңыҙҙарар менән туҡланалар<ref name="Strier200710">{{книга|заглавие=Primate Behavioral Ecology|издательство={{Нп3|Allyn & Bacon}}|издание=3rd|год=2007|isbn=0-205-44432-6|страницы=7, 64, 71, 77, 182—185, 273—280, 284, 287—298|язык=und|автор=Strier, K.}}</ref>.Кәрәк микрһәм витаминдарҙың, шулай уҡ аминокислоталар, талап ителгән туҡымаларҙы төҙөү өсөн , приматтар , үҫемлек һәм бөжәктәрҙән,ҡуҙаҡлы япраҡтарҙан ала. Дымлы танаулы приматтарға буйһоноусы вәкилдәре  (Strepsirrhini) башҡа һөтимәрҙәрҙең күбеһе кеүек c витаминын синтезлайҙар, әммә ҡоро танаулы приматтар  (подотряд Haplorrhini) был һәләттәренен юғалтып, С витаминын аҙыҡ-түлектән алалар <ref>{{статья|заглавие=Vitamin C biosynthesis in prosimians: Evidence for the anthropoid affinity of Tarsius|издание=American Journal of Physical Anthropology|том=73|номер=1|страницы=65—70|doi=10.1002/ajpa.1330730106|ссылка=http://www3.interscience.wiley.com/journal/110488482/abstract?CRETRY=1&SRETRY=0|pmid=3113259|accessdate=2013-04-22|archiveurl=https://archive.today/20120628232930/http://www3.interscience.wiley.com/journal/110488482/abstract?CRETRY=1&SRETRY=0|archivedate=2012-06-28|deadlink=yes|язык=en|тип=journal|автор=Pollock, J. I. & Mullin, R. J.|год=1986}}</ref>. 

Күп кенә приматтар аҙыҡ-түлектең билдәле бер төрөн, мәҫәлән, емеш-еләк, япраҡ, камедь йәки бөжәк табырға мөмкинлек биргән анатомик үҙенсәлектәргә эйә<ref name="Strier2007">{{книга|заглавие=Primate Behavioral Ecology|издательство={{Нп3|Allyn & Bacon}}|издание=3rd|год=2007|isbn=0-205-44432-6|страницы=7, 64, 71, 77, 182—185, 273—280, 284, 287—298|язык=und|автор=Strier, K.}}</ref>. Япраҡ ашаусыларҙың, мәҫәлән, хоулер, колобус һәм лепилемурҙарҙың оҙаҡҡа һуҙылған аш һеңдереү тракты бар, ул аш һеңдереү өсөн ауыр булған япраҡтарҙан туҡлыҡлы матдәләрҙе йоторға мөмкинлек бирә<ref name="Strier20072">{{книга|заглавие=Primate Behavioral Ecology|издательство={{Нп3|Allyn & Bacon}}|издание=3rd|год=2007|isbn=0-205-44432-6|страницы=7, 64, 71, 77, 182—185, 273—280, 284, 287—298|язык=und|автор=Strier, K.}}</ref>. Камедка менән туҡланған Мармозеталар ағастарҙың тамырҙарын асырға һәм ағастарҙы туҡланыу ваҡытында тоторға мөмкинлек биргән һәм ағас ҡабыҡтарын аҡтарырға  мөмкинлек биргән ныҡлы тырнаҡтарға эйә<ref name="Strier20073">{{книга|заглавие=Primate Behavioral Ecology|издательство={{Нп3|Allyn & Bacon}}|издание=3rd|год=2007|isbn=0-205-44432-6|страницы=7, 64, 71, 77, 182—185, 273—280, 284, 287—298|язык=und|автор=Strier, K.}}</ref>. Ай-ай (примат төрө) кимереүселәргә оҡшаған тешле, оҙон, йоҡа урта бармаҡлы һәм тумыртҡа һымаҡ экологик урынды биләй. Ағастарҙы туҡылдатып, ай-ай бөжәктәрҙең балағорттарын таба, ағаста тишектәр тишеп ала, һуҙылған урта бармағын тишеккә индерә һәм балағорттарҙы сығара<ref>{{статья|заглавие=Independent digit control in foraging by the aye-aye (''Daubentonia madagascariensis'')|издание=Folia Primatologica|том=56|номер=4|страницы=219—224|doi=10.1159/000156551|pmid=1937286|язык=en|тип=journal|автор=Milliken, G. W., Ward, J. P. & Erickson, C. J.|год=1991}}</ref>. ''Lophocebus albigena''ның теш эмале ҡаты, был маймылдар ғаиләһе башҡа приматтар аса алмаған ҡаты емештәр һәм орлоҡтарҙы табырға мөмкинлек бирә<ref name="Strier20074">{{книга|заглавие=Primate Behavioral Ecology|издательство={{Нп3|Allyn & Bacon}}|издание=3rd|год=2007|isbn=0-205-44432-6|страницы=7, 64, 71, 77, 182—185, 273—280, 284, 287—298|язык=und|автор=Strier, K.}}</ref>.



Ҡайһы бер приматтарҙың аҙыҡ ассортименты тар. Мәҫәлән, гелада — башлыса үлән менән<ref name="Hiller">{{cite web|last=Hiller|first=C.|date=2000|url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Theropithecus_gelada.html|title=''Theropithecus gelada''|accessdate=2008-08-08|work=Animal Diversity Web|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080624122822/http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Theropithecus_gelada.html|archivedate=2008-06-24|deadlink=yes}}</ref> туҡланыусы берҙән-бер примат, ә тарзиустар — бөтөнләй йыртҡыс приматтар (уларҙың туҡланыу рационы бөжәктәрҙән, ҡыҫаланан һәм ваҡ умыртҡалыларҙан, шул иҫәптән ағыулы йыландарҙан тора)<ref>{{книга|заглавие=Tarsiers Past, Present and Future|часть=Introduction|год=2003|издательство=[[Издательство Ратгерского университета|Rutgers University Press]]|isbn=0-8135-3236-1|страницы=1|язык=und|автор=Wright, P., Simmons, E. & Gursky, S.|ответственный=Wright, P., Simmons, E. & Gursky, S.}}</ref>. Капучиндарҙың, киреһенсә, емеш, япраҡ, сәскә, көрәк, орлоҡ, орлоҡ, бөжәктәр һәм башҡа умыртҡаһыҙҙар, ҡош йомортҡалары һәм ваҡ умыртҡалылар (ҡоштар, кеҫәрткеләр, аҡҡоштар һәм ярғанаттарҙы ла индереп) бик киң аҙыҡ ассортименты бар<ref name="Sussman2003">{{книга|заглавие=Primate Ecology and Social Structure, Volume 2: New World Monkeys|издание=Revised First|год=2003|isbn=0-536-74364-9|место=Needham Heights, MA|издательство=Pearson Custom Publishing & Prentice Hall|страницы=77—80, 132—133, 141—143|язык=en|автор=Sussman, R. W.}}</ref>. Киң таралған шимпанзе шулай уҡ Procolobus badius кеүек башҡа приматтарға ла һунарға сыға<ref name="tai2">{{книга|заглавие=Monkeys of the Taï Forest : an African primate community|часть=Interactions between Red Colobus Monkeys and Chimpanzees|год=2007|издательство=[[Издательство Кембриджского университета|Cambridge University Press]]|isbn=0-521-81633-5|страницы=155—170|язык=en|автор=Bshary, R.|ответственный=McGraw, W., Zuberbuhler, K. & Noe, R.}}</ref><ref name="chimpcolobus">{{книга|заглавие=Chimpanzee and red colobus: the ecology of predator and prey|год=1998|издательство=[[Издательство Гарвардского университета|Harvard University Press]]|isbn=0-674-00722-0|страницы=130—138, 233|язык=en|автор=Stanford, C.}}</ref>.

== Классификациялау ==
Примат отрядын 1758 йылда Линней билдәләй, ул уға кешеләрҙе, маймылдарҙы, ярым маймылдарҙы, ярғанаттарҙы һәм ленивецтарҙы индерә. Приматтарҙың аныҡлаусы һыҙаттары итеп Линней ике һөт биҙе һәм биш бармаҡлы аяҡ-ҡулдары барлығын ҡабул итә. Шул уҡ быуатта Жорж Буффон приматтарҙы ике отрядҡа бүлә — дүрт ҡуллы (Квадрумана) һәм ике ҡуллы (Биманус) һәм кешене башҡа приматтарҙан айыра.Тик 100 йылдан һуң ғына Томас Хаксли был бүленеүгә нөктә ҡуя, был маймылдың артҡы аяҡ-ҡулы аяҡ икәнен иҫбатлай. [[XVIII быуат]]та таксондың ҡатнашмаһы үҙгәрә, әммә [[XX быуат]]>та аҡрын лори ленивецтарға ҡарай, ә ярғанаттар XXI быуат башында приматтарҙың яҡын туғандары иҫәбенән төшөрөп ҡалдырыла.

Һуңғы ваҡытта приматтарҙың классификацияһы һиҙелерлек үҙгәрештәр кисерә. Элегерәк ярым маймылдар (Prosimi) һәм гуманоид приматтарҙы (Антропойдея) айырғандар. Антропоидтар ҡоро танаулы маймылдарға оҡшаған була. Бынан тыш, быға тиклем понгида ғаиләһе асыҡланған, хәҙер ул гоминидтар ғаиләһендә понгина ғаиләһе тип һанала.

* Ярым маймылдар (Стрепсирини)
** инфраотряд Лемурға оҡшаштар (''Lemuriformes'')
*** лемурҙар (Лемурида)
*** Кәрлә лемурҙар (Cheiregaleidae): кәрлә һәм сысҡан лемурҙары
*** Лепилемурҙар (''Lepilemuridae'')
*** Индриум (''Indriidae''): индри, авагис һәм сифактар
*** Ҡул-аяҡлы (Daubentoniidae): ай-ай (берҙән-бер төр)
*** инфраотряд  лориформа(''Loriformes'')
*** Лорида (''Loridae''): лори һәм потто
*** Галаг (Galagonidae): галаго

[[Файл:Мартышка.jpg|ссылка=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D1%88%D0%BA%D0%B0.jpg|мини|Мартышка]]

* Маймылдар подотряды (''Haplorrhini'')
** инфраотряд долгопятообразный (''Tarsiiformes'')
*** оҙонса тәпәйле (''Tarsiidae'')
** инфраотряд маймылға оҡшаштар (''Simiiformes'')
*** парвотряд киңтанаулы маймыл, ''йәки'' Яңы донъя маймылдары (''Platyrrhina'')
**** уйнаусылар(''Callitrichidae'')
**** йәбешкәк ҡойроҡло (''Cebidae'')
**** төнгө маймылдар (''Aotidae'')
**** сак маймылдары (''Pitheciidae'')
**** үрмәксегә оҡшаштар (''Atelidae'')
*** парвотряд тар танаулы маймылдар , Иҫке Донъя  приматтары (''Catarhina'')
**** Этбашлылар ғаиләһе (''Cercopithecoidea'')
***** маймылдар, йәки түбәнге тар танаулы маймылдар (Cercopithecidae): макакалар, бабуиндар, маймылдар һәм башҡалар.
**** Кеше рәүешендәге маймылдар, йәки гоминоидтар (Hominoidea), йәки антропоморфидтар (Anthropomorphidae)
***** гиббон, йәки ваҡ маймылдар (Hylobatidae): ысын гиббондар, күсмәләр, хулоки һәм сиаманги
***** Гоминидтар: орангутандар, гориллалар, шимпанзелар һәм кеше

== Килеп сығыштары һәм яҡын туғандары ==
[[Файл:Филогенетическое_дерево_семейств_приматов,_2017-09-07.png|центр|мини|679x679пкс|Хәҙерге приматтарҙың ағас филогенетический ғаилә, ҡәрҙәш, шулай уҡ ҡайһы бер һөтимәрҙәр отряды. Төркөмгә ваҡыты күрһәтелгән цифра самалау филогенетический ҡағылған ағас үҙәге (млн йыл) мәғлүмәттәре буйынса молекуляр филогенетика. Исем төрҙәрен аңлата һ цифрҙарынан һуң билдәле ғаилә. Бөтә мәғлүмәттәр буйынса http://www.onezoom.org/ 07.09.2017 н]]

== Килеп сығышы һәм яҡын туғандары ==
1999 йылда молекуляр тикшеренеүҙәр нигеҙендә барлыҡҡа килгән идеяға ярашлы, приматтарҙың иң яҡын туғандары тупайялар түгел, ә йөнлө ҡанаттар икәне асыҡлана. Приматтар, йөнлө ҡанаттар һәм тупайға оҡшаш (кимереүселәр һәм ҡуянғаоҡшаш формалы) плацентаның дүрт тармағының береһенә ҡарай —  Евархонтоглирес, [[ярғанаттар]] — отряды Лаурасиатерияға ҡарай. Элегерәк  ярғанаттар менән бергә приматтарҙы, йөн ҡанаттарын һәм тупайға оҡшаштарҙы Архонта отрядына төркөмләгәндәр.
 {{clade|{{clade
   |label1=Эуархонттар (Euarchonta)
   |1={{Clade
         |1=Тупайға оҡшаштар (Scandentia)
         |label2=Примат һымаҡтар (Primatomorpha)
         |2={{Clade
             |1=[[Тиреғанаттар]] (Dermoptera)
             |2=[[Приматтар]] (Primates)
             }}
         }}
   |label2=Кимереүселәр һымаҡтар (Glires)
   |2={{Clade
             |1=[[Ҡуян һымаҡтар]] (Lagomorpha)
             |2=[[Кимереүселәр]] (Rodentia)
             }}
   }}|label1=Эуархонтоглирҙар (Euarchontoglires)}}
Приматтар Үрге крит заманында йөн ҡанатлы уртаҡ ата-бабанан сыҡҡан. Приматтарҙың барлыҡҡа килеү ваҡытын баһалау консерватив 65-75 млн йылдан алып 79-116 млн йылға тиклем (молекуляр сәғәттәр буйынса) үҙгәрә. Молекуляр мәғлүмәттәр буйынса маймылдар (Хаплорини) һәм ярым маймылдар (Стрепсиррхини) бүленеше яҡынса 87 миллион йыл элек булған.{{Фанерозой|116|65|txt=Приматтар барлыҡҡа килгән ваҡыт интервалы}}
Был боронғо приматтар, моғайын, [[Азия]]нан Иҫке донъяның һәм [[Төньяҡ Америка]]ның башҡа урындарына төпләнгән, унда ләмәләр һәм тарьерҙар тыуҙырған. Яңы һәм иҫке донъя маймылдарының тәүге формалары, моғайын, тәүтормош тарсьеларынан килеп сыҡҡандыр (ҡайһы бер авторҙар боронғо лемурға оҡшаштарҙы маймылға оҡшаш ата-бабалар тип һанай). Яңы донъя маймылдары Иҫке донъя маймылдарынан бойондороҡһоҙ рәүештә барлыҡҡа килгән. Ата-бабалары [[Төньяҡ Америка]]нан [[Көньяҡ Америка]]ға үтеп инә, бында улар, тик урманлы тормош шарттарына яраҡлашып, үҫешә һәм махсуслаша. Күп кенә анатомик һәм биологик һыҙатлы кеше юғары приматтарға ҡарай, унда ул Homo (Homo) ырыуы менән айырым кешеләр ғаиләһен (Hominidae) һәм хәҙерге замандың бер төрөн — аҡыллы кеше (H. sapiens) тәшкил итә. Күп кенә анатомик һәм физиологик билдәләр буйынса гуманоид ҡына түгел, түбәнге приматтар ҙа [[кеше]]гә бик оҡшаш.Улар хатта кешегә хас булған күп ауырыуҙарға ла (мәҫәлән, [[дизентерия]], [[туберкулез]], [[полиомиелит]], [[дифтерия]], [[ҡыҙылса]], [[ангина]]) һиҙгер. Ҡайһы саҡта антропоид приматтары аппендициттан үлә. Быларҙың барыһы ла приматтарҙың һәм кешеләрҙең ҡан һәм туҡымаларының морфологик һәм биохимик оҡшашлығы тураһында һөйләй.

== Үҙенсәлектәре ==
Приматтар башлыса арбореаль тормош алып бара һәм шуға күрә бындай йәшәү мөхитенә бик күп яраҡлаша<ref name="pough">{{Китап|заглавие=Vertebrate Life|часть=Characteristics of Primates|год=2005|издание=7th|издательство=Pearson|страницы=630|isbn=0-13-127836-3|автор=Pough, F. W., Janis, C. M. & Heiser, J. B.}}</ref>. Приматтарҙың үҙенсәлекле һыҙаттары:

* умрау һөйәгенең яурынында тотолоуы<ref name="pough" />;
* бөтә йүнәлештәр буйынса хәрәкәт итеү мөмкинлеге булған яурын быуынының төҙөлөшө<ref name="pough" />;
* баш бармаҡтың алғы һәм артҡы аяҡ-ҡулдарында ҡалғандарға ҡаршы тороуы<ref name="pough" />;
* алғы һәм артҡы аяҡ бармаҡтарында тырнаҡ булыуы<ref name="NailsAndClaws">{{Мәҡәлә|заглавие=Nails and claws in primate evolution|издание=[[Journal of Human Evolution]]|том=36|страницы=97—114|doi=10.1006/jhev.1998.0263|pmid=9924135|номер=1|язык=en|автор=Soligo, C., Müller, A.E.|год=1999|издательство=[[Elsevier]]}}</ref>;
* бөтә төрҙәрҙә лә артҡы аяҡ-ҡулдарҙың баш бармаҡтарында яҫы тырнаҡтар<ref name="NailsAndClaws" />;
* бармаҡ осондағы һиҙгер биттәр<ref name="pough" />;
* күҙ алмаһы һөйәк менән уратып алынған;
* яҫы йөҙгә ынтылыш<ref name="EncycMammals2">{{cite encyclopedia|last=Macdonald|first=David|title=Primates|encyclopedia=The Encyclopedia of Mammals|pages=290–307|publisher=The Brown Reference Group plc|year=2006|isbn=0-681-45659-0}}</ref>;
* ҡатмарлы стереоскопик күреү системаһы, күреү һәләтенең һәм төҫ күреүҙең юғары асыҡлығы<ref name="pough2">{{книга|заглавие=Vertebrate Life|часть=Characteristics of Primates|год=2005|издание=7th|издательство=Pearson|страницы=630|isbn=0-13-127836-3|язык=und|автор=Pough, F. W., Janis, C. M. & Heiser, J. B.}}</ref>;
* яҡшы үҫешкән баш мейеһе<ref name="EncycMammals3">{{cite encyclopedia|last=Macdonald|first=David|title=Primates|encyclopedia=The Encyclopedia of Mammals|pages=290–307|publisher=The Brown Reference Group plc|year=2006|isbn=0-681-45659-0}}</ref>;
* баш мейеһе үҫешкән<ref name="pough3">{{книга|заглавие=Vertebrate Life|часть=Characteristics of Primates|год=2005|издание=7th|издательство=Pearson|страницы=630|isbn=0-13-127836-3|язык=und|автор=Pough, F. W., Janis, C. M. & Heiser, J. B.}}</ref>;
* примитив һөтимәрҙәренә ҡарағанда тештәре аҙыраҡ<ref name="pough5">{{книга|заглавие=Vertebrate Life|часть=Characteristics of Primates|год=2005|издание=7th|издательство=Pearson|страницы=630|isbn=0-13-127836-3|язык=und|автор=Pough, F. W., Janis, C. M. & Heiser, J. B.}}</ref>;
* тештәрҙең өс төрө<ref name="EncycMammals4">{{cite encyclopedia|last=Macdonald|first=David|title=Primates|encyclopedia=The Encyclopedia of Mammals|pages=290–307|publisher=The Brown Reference Group plc|year=2006|isbn=0-681-45659-0}}</ref>;
* яҡшы үҫешкән һуҡыр эсәк<ref name="EncycMammals5">{{cite encyclopedia|last=Macdonald|first=David|title=Primates|encyclopedia=The Encyclopedia of Mammals|pages=290–307|publisher=The Brown Reference Group plc|year=2006|isbn=0-681-45659-0}}</ref>;
* ике һөт биҙе<ref name="pough6">{{книга|заглавие=Vertebrate Life|часть=Characteristics of Primates|год=2005|издание=7th|издательство=Pearson|страницы=630|isbn=0-13-127836-3|язык=und|автор=Pough, F. W., Janis, C. M. & Heiser, J. B.}}</ref>;
* яңғыҙ йөклөлөк<ref name="pough7">{{книга|заглавие=Vertebrate Life|часть=Characteristics of Primates|год=2005|издание=7th|издательство=Pearson|страницы=630|isbn=0-13-127836-3|язык=und|автор=Pough, F. W., Janis, C. M. & Heiser, J. B.}}</ref>;
* Орлоҡтар ҡаҫала урынлаша<ref name="EncycMammals6">{{cite encyclopedia|last=Macdonald|first=David|title=Primates|encyclopedia=The Encyclopedia of Mammals|pages=290–307|publisher=The Brown Reference Group plc|year=2006|isbn=0-681-45659-0}}</ref>;
* оҙайлы йөклөлөк<ref name="pough8">{{книга|заглавие=Vertebrate Life|часть=Characteristics of Primates|год=2005|издание=7th|издательство=Pearson|страницы=630|isbn=0-13-127836-3|язык=und|автор=Pough, F. W., Janis, C. M. & Heiser, J. B.}}</ref>;
* организмдың вертикаль торошона һәм бипедализмға ынтылыш<ref name="pough9">{{книга|заглавие=Vertebrate Life|часть=Characteristics of Primates|год=2005|издание=7th|издательство=Pearson|страницы=630|isbn=0-13-127836-3|язык=und|автор=Pough, F. W., Janis, C. M. & Heiser, J. B.}}</ref>.

Приматтарҙың бөтәһе лә был анатомик һыҙаттарға эйә түгел, был үҙенсәлектәрҙең барыһы ла приматтарға ғына хас түгел. Шул уҡ ваҡытта коаттың бармаҡтары күпкә ҡыҫҡа, вари лемурҙарының алты һөт биҙе бар, 

ә ҡайһы бер дымлы танаулылар, ғәҙәттә, оҙон моронло һәм еҫкә  һиҙгер<ref name="EncycMammals7">{{cite encyclopedia|last=Macdonald|first=David|title=Primates|encyclopedia=The Encyclopedia of Mammals|pages=290–307|publisher=The Brown Reference Group plc|year=2006|isbn=0-681-45659-0}}</ref>. 

Приматтарҙың тәртибе йыш ҡына социаль, ҡатмарлы иерархия менән бәйле<ref name="palaeos2">{{cite web|author=White, T. & Kazlev, A.|url=http://www.palaeos.com/Vertebrates/Units/480Archonta/480.400.html#Primates|title=Archonta: Primates|publisher=Palaeos|accessdate=2008-06-03|date=2006-01-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080512022901/http://www.palaeos.com/Vertebrates/Units/480Archonta/480.400.html|archivedate=2008-05-12}}</ref>. Яңы донъя приматтары моногам парҙар барлыҡҡа килтерә. Ата приматтар, Иҫке донъя приматтарының ирҙәренә ҡарағанда, тоҡомр тураһында күпкә нығыраҡ борсола<ref name="vertlife">{{Китап|заглавие=Vertebrate Life|часть=Primate Societies|год=2005|издание=7th|издательство=Pearson|страницы=621—623|isbn=0-13-127836-3|автор=Pough, F. W., Janis, C. M. & Heiser, J. B.}}</ref>.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==

** Биологический энциклопедический словарь / под редакцией М. С. Гилярова и др., — М., Советская Энциклопедия, 1989.
** [[:ru:Бутовская,_Марина_Львовна|Бутовская]] М. Л., Файнберг Л. А. Этология приматов (учебное пособие). — М.: Издательство МГУ, 1992.
** {{книга|автор=[[Ладыгина-Котс, Надежда Николаевна|Н. Н. Ладыгина-Котс]]|заглавие=Дитя шимпанзе и дитя человека в их инстинктах, эмоциях, играх, привычках и выразительных движениях. С 145 таблицами|место=М.|издательство=[[Государственный Дарвиновский музей]]|год=1935|страниц=596|ссылка=http://www.kohts.ru/ladygina-kohts_n.n./ichc/}}, в 2002 году книга была переведена на английский язык: {{книга|автор=Nadezhda Nikolaevna Ladygina-Kohts.|заглавие=Infant Chimpanzee and Human Child: A Classic 1935 Comparative Study of Ape Emotions and Intellegence|ответственный=translated by Boris Vekker, edited by Frans B. M. de Waal|место=Oxford|издательство=[[Oxford University Press]]|год=2002|страниц=452|ссылка=https://books.google.com/books?id=6KN6GuoHPF4C&lpg=&dq=&pg=PP1#v=onepage&q&f=false|isbn=0-19-513565-2}}
*

== Һылтанмалар ==

** [http://scepsis.ru/library/id_1274.html Лев Выготский, Александр Лурия «Этюды по истории поведения: Обезьяна. Примитив. Ребёнок»]
** [http://www.pravda.ru/science/eureka/hypotheses/25-01-2010/1009346-0/ Майкл Хидс: Теория происхождения приматов поставлена под сомнение]
** [[:ru:Использование_предметов_приматами|Использование предметов приматами]]
** [http://antropogenez.ru/photo-primates/ Из коллекции кафедры антропологии биол. факультета МГУ: фотографии черепов современных приматов].

[[Категория:Һөтимәрҙәр отрядтары]]
[[Категория:Приматтар]]