СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу тураһында Бөтә Союз референдумы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға


{| align="right" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em; background: #fafafa; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; margin-right: 0em; margin-left: 2em;" width="300px"
!СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу тураһында Бөтә Союз референдумы<br /><br /><small>17 март 1991 йыл</small>
|- style="background-color:#ffffff; font-size:85%; text-align:center;"
|''«Һеҙ Совет Социалистик Республикалар Союзын  бөтә милләт кешеләренең хоҡуҡтары һәм иректәре тулыһынса гарантияланған тиң хоҡуҡлы суверен республикаларҙың яңыртылған федерацияһы булараҡ һаҡлап ҡалыу кәрәк тип иҫәпләйһегеҙме?»''

{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.75em 0em 0em 0em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;"
! colspan="5" |Һөҙөмтәләр
|- align="center" bgcolor="#EEEEEE"
! style="width: 17em" |Эйе йәки юҡ
! style="width: 5em" |Тауыштар
! style="width: 7em" |Өлөш
|-
| style="text-align: left;" |[[Файл:Yes_check.svg|ссылка=|альт=|14x14пкс]] Эйе
| style="text-align: right; margin-right: 0.5em" |'''113 512 812'''
| style="text-align: right; margin-right: 0.5em" |'''77,85&nbsp;%'''
|-
| style="text-align: left;" |Юҡ
| align="right" |32 303 977
| align="right" |22,15&nbsp;%
|- bgcolor="#EEEEEE"
| style="text-align: right" |Ғәмәлдәге тауыштар
| align="right" |145 816 789
| align="right" |98,14&nbsp;%
|- bgcolor="#EEEEEE"
| style="text-align: right" |Ғәмәлдә булмаған тауыштар
| align="right" |2 757 817
| align="right" |1,86&nbsp;%
|- bgcolor="#EEEEEE"
| style="text-align: right; margin-right: 0.5em" |'''Бөтә тауыштар'''
| align="right" |'''148 574 606'''
| align="right" |'''100&nbsp;%'''
|- bgcolor="#EEEEEE"
| style="text-align: right" |Ҡатнашыу
| colspan="2" align="right" |80,03&nbsp;%
|- bgcolor="#EEEEEE"
| style="text-align: right" |Электорат
| colspan="2" align="right" |185 647 355
|}
{| align="left" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0em 0em 0em; background: #fafafa; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;" width="300px"
!Союздаш республикалар буйынса һөҙөмтәләр.  Республикаларҙың референдумда ҡатнашҡан бөтә халҡы Союзды һаҡлап ҡалыу өсөн тауыш бирә; төҫө ни тиклем ҡуйыраҡ булһа, был республикала бирелгән тауыштар проценты шул тиклем ҙурыраҡ.
|- style="background-color:#ffffff; text-align:center;"
|[[Файл:Soviet_Union_referendum,_1991_results.svg|центр|250x250пкс]]
|- style="background-color:#ffffff; text-align:left;"
|<span style="font-size: 90%; margin: 0px 0px 1px 0px; display: block;"><span style="vertical-align: top; border: 0px solid #24B14C;  background: #24B14C; text-align: center; " title="#24B14C">&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span>&nbsp;Ыңғай <span style="vertical-align: top; border: 0px solid #DF0A24;  background: #DF0A24; text-align: center; " title="#DF0A24">&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span>&nbsp;Кире</span>
|}
|-
|<small>Сығанаҡ: ССР Союзы Референдум буйынса үҙәк комиссияһының 1991 йылдың 17 мартында үткән СССР референдумы йомғаҡтары тураһында белдереүе<ref name="agitclub">[http://www.agitclub.ru/vybory/result3.htm Из сообщения Центральной комиссии референдума СССР об итогах референдума СССР] // Выборы в Советском Союзе в 1989—1991 гг. — agitclub.ru</ref><ref name="izvestija">Об итогах референдума СССР, состоявшегося 17 марта 1991 года (Из сообщения Центральной комиссии референдума СССР) // Известия. — 1991. — 27 марта.</ref><ref name="pravda"/></small>
|}
'''СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу тураһында Бөтә Союз референдумы'''  —   [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] йәшәгән бөтә осор тарихында булған берҙән-бер Бөтә Союз  референдумы, 1991 йылдың 17 мартында Советтар Союзында үткәрелә һәм тиң хоҡуҡлы суверен республикаларҙың яңыртылған федерацияһы булараҡ СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу тураһындағы мәсьәләне ҡарай.  

== Референдумды ойоштороу ==
[[Файл:Soviet_Union_referendum,_1991.jpg|мини|300x300пкс|Тауыш биреү бюллетене  ]]
[[Файл:Агитация_против_сохранения_СССР_1991.jpg|мини|300x300пкс|СССР-ҙы һаҡлап ҡалыуға ҡаршы һәм РСФСР Президенты вазифаһын индереү яҡлы агитация]]
[[1990 йыл]]дың  [[24 декабрь|24 декабрендә]]  СССР халыҡ депутаттарының  IV съезы, исемләп тауыш биреү үткәреп, бөтә милләт кешеләренең хоҡуҡтары һәм иректәре тулыһынса тәьмин ителгән тиң хоҡуҡлы суверен республикаларҙың яңыртылған федерацияһы булараҡ ССР Союзын  һаҡлап ҡалыуҙың мотлаҡ кәрәклеге тураһында ҡарар ҡабул итә<ref>Постановление СНД СССР от [[24 декабря]] [[1990 год|1990 года]] № 1853-1 «О сохранении Союза ССР как обновлённой федерации равноправных суверенных республик» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1990. — № 52. — ст. 1158.</ref>.
Был Референдумға биш һорау сығарыла:<blockquote>
# Һеҙ бөтә милләт кешеләренең хоҡуҡтары һәм иректәре тулыһынса тәьмин ителгән тиң хоҡуҡлы суверен республикаларҙың яңыртылған федерацияһы булараҡ СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу кәрәк тип иҫәпләйһегеҙме? (Эйе/Юҡ)
# Һеҙ СССР-ҙы берҙәм дәүләт булараҡ һаҡлап ҡалыу кәрәк тип иҫәпләйһегеҙме? (Эйе/Юҡ)
# Һеҙ СССР-ҙа [[Социализм|социалистик ҡоролошто]]  һаҡлап ҡалыу кәрәк тип иҫәпләйһегеҙме? (Эйе/Юҡ)
# Һеҙ яңыртылған  Союзда Совет  власын һаҡлау кәрәк тип иҫәпләйһегеҙме? (Эйе/Юҡ)
# Һеҙ яңыртылған Союзда һәр милләт  [[Кеше хоҡуҡтары|кешеһенең хоҡуҡтарын һәм иректәрен]] гарантиялау кәрк тип иҫәпләйһегеҙме? (Эйе/Юҡ)
</blockquote>

: (теге йәки был ҡарар ҡабул ителгән хәлдә ниндәй ҙә булһа юридик йә ҡануни  эҙемтәләр тураһында бер һүҙ ҙә әйтелмәй)

Шул уҡ көндө, СССР Президенты [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёвтың инициативаһы һәм ныҡлы талабы буйынса]]<ref name="lubarev">''Любарев А. Е.'' [http://lyubarev.narod.ru/elect/book/soderzh.html Выборы в Москве: опыт двенадцати лет. 1989—2000]. — М.: Стольный град, 2001. — 412 с. — ISBN 5-89910-019-2.</ref>, Съезд тарафынан ергә хосуси милекселек тураһындағы мәсьәлә буйынса <ref>Постановление СНД СССР от 24 декабря 1990 года № 1855-I «О проведении референдума СССР по вопросу о частной собственности на землю» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1990. — № 52. — ст. 1160.</ref> һәм яңыртылған Союзды тиң хоҡуҡлы суверен Совет Социалистик Республикалар федерацияһы булараҡ һаҡлап ҡалыу мәсьәләһе буйынса референдумдар үткәреү  хаҡында ике ҡарар ҡабул ителә<ref name="post1856">[https://ru.wikisource.org/wiki/Постановление%20СНД%20СССР%20от%2024.12.1990%20№%201856-I Постановление СНД СССР от 24 декабря 1990 года № 1856-I «О проведении референдума СССР по вопросу о Союзе Советских Социалистических Республик»] // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1990. — № 52. — ст. 1161.</ref>. Беренсе ҡарарҙы ҡабул итеү өсөн  1553 депутат тауыш бирә, ҡаршылар — 84, тотҡарланыусылар — 70. Икенсе ҡарарҙы ҡабул итеү өсөн 1677 депутат тауыш бирә, ҡаршылар — 32, тотҡарланыусылар — 66<ref name="lubarev" />.

Ләкин беренсе ҡарарға ҡағылышлы Юғары Советтың ҡануниәт буйынса комитеты рәйесе   Ю. Х. Калмыков һуңынан СССР Юғары Советы сессияһында президенттың хосуси милекселек тураһындағы һорауҙы референдумға сығармай торорға үтенеүен аңлата<ref name="lubarev"/>. Икенсе ҡарар үтәлеүгә тапшырыла. Унда былай тиелә: «ССР Союзының яҙмышы тураһында борсолған хеҙмәтсәндәрҙең күп һанлы мөрәжәғәттәренә бәйле һәм берҙәм Союз дәүләтен һаҡлау ҡалыу дәүләт тормошоноң мөһимдәрҙән-мөһим мәсьәләһе булыуын, һәр кешенең, Советтар Союзының бөтә халҡы мәнфәғәттәренә ҡағылыуын иҫәпкә алып,  СССР халыҡ депутаттары съезы ҡарар итә:
{{Цитата башы}}1. Яңыртылған Союзды тиң хоҡуҡлы суверенлы Совет Социалистик Республикалар федерацияһы булараҡ һаҡлап ҡалыу тураһындағы мәсьәләне хәл итеү өсөн, тауыш биреү һөҙөмтәләрен һәр республика буйынса айырым иҫәпләп, СССР референдумы үткәрергә.<br>
2. СССР Юғары Советына референдум датаһын һәм уны тәьмин итеү өсөн саралар  билдәләргә ҡушырға. СССР халыҡ депутаттарын съезының 1990 йыл от 24 декабрь 1856-1-се ҡарары{{Цитата аҙағы|сығанаҡ=СССР халыҡ депутаттарын съезының 1990 йыл от 24 декабрь 1856-1-се ҡарары}}<ref name="post1856" />.

[[1990 йыл]]дың [[27 декабрь|27 декабрендә]]  СССР халыҡ депутаттары съезы шул көндө ҡабул ителгән «Бөтә халыҡ тауыш биреүе (СССР референдумы) тураһында» СССР Законын көсөнә индерергә ҡарар итә <ref>Постановление СНД СССР от [[27 декабря]] [[1990 год|1990 года]] № 1870-1 «О введении в действие Закона СССР „О всенародном голосовании (референдуме СССР)“» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 1. — ст. 11.</ref>.

«Бөтә халыҡ тауыш биреүе (СССР референдумы) тураһында» СССР Законының 5-се статьяһына ярашлы<ref name="zakon90">Закон СССР от 27 декабря 1990 года № 1869-1 «О всенародном голосовании (референдуме СССР)» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 1. — ст. 10.</ref>, СССР референдумын тәғәйенләү хоҡуғына СССР халыҡ депутаттары съезы эйә була, ә СССР халыҡ депутаттары съезы вәкәләттәре даирәһенә мотлаҡ инмәгән һорауҙарҙы съездар араһындағы осорҙарҙа СССР Юғары Советы ҡарай. «Халыҡтың үҙенән башҡа бер кем дә ССР Союзының яҙмышы өсөн тарихи яуаплылыҡты ала алмауынан сығып, СССР халыҡ депутаттарының дүртенсе съезы ҡарарын үтәү йөҙөнән һәм СССР-ҙың референдум тураһындағы ҡануниәтенә ярашлы»<ref name="post1910">[[s:Постановление ВС СССР от 16.01.1991 № 1910-I|Постановление ВС СССР от 16 января 1991 года № 1910-I «Об организации и мерах по обеспечению проведения референдума СССР по вопросу о сохранении Союза Советских Социалистических Республик»]] // Ведомости СНД и ВС СССР. 1991. — № 4. — ст. 87.</ref>, [[1991 йыл|1991 йылдың]]  [[16 ғинуар|16 ғинуарында]] СССР Юғары Советы ҡарар итте:
{{Цитата башы}}1. Йәкшәмбе, 1991 йылдың 17 мартында, СССР-ҙың бөтә территорияһында тиң хоҡуҡлы республикалар федерацияһы булараҡ ССР Союзын һаҡлап ҡалыу мәсьәләһе буйынса СССР референдумы үткәрергә.<br>
2. Йәшерен тауыш биреү бюллетененә референдумға сығарылған һорауҙың түбәндәге формулировкаһын һәм тауыш биреүселәр яуаптарының варианттарын индерергә:<br>
'''«Һеҙ Совет Социалистик Республикалар Союзын  бөтә милләт кешеләренең хоҡуҡтары һәм иректәре тулыһынса гарантияланған тиң хоҡуҡлы суверен республикаларҙың яңыртылған федерацияһы булараҡ һаҡлап ҡалыу кәрәк тип иҫәпләйһегеҙме?».'''<br>
«Эйе» йәки «Юҡ».<br>
3. Һәр республика буйынса тауыш биреү һөҙөмтәләрен иҫәпкә алып, тотош ССР Союзы буйынса тауыш биреү һөҙөмтәләрен билдәләргә.{{Цитата аҙағы}}



== Референдумды үткәреү ==
Союздаш республикаларҙың дәүләт власы органдары  СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу тураһында Бөтә Союз  референдумы үткәреүгә төрлөсә ҡарай.  

=== Референдумды хуплаған республикалар ===
[[РСФСР]], [[Белорус ССР-ы]], [[Украина ССР-ы|Украин ССР-ы]], Үзбәк ССР-ы, [[Ҡаҙаҡ ССР-ы]], [[Әзербайжан ССР-ы]], Ҡырғыҙ ССР-ы, Тажик ССР-ы, Төркмән  ССР-ында республика үҙәк референдум комиссиялары, округтар, округ һәм участка комиссиялары ойошторола, граждандарға бөтә Союз бөтә халыҡ тауыш биреүендә ҡатнашыу мөмкинлеген гарантиялаған башҡа саралар күрелә.  

==== РСФСР ====
[[Файл:Voter_invitation_USSR_referendum_1991.jpg|мини|266x266пкс|1991 йыл 17 март референдумына саҡырыу]]
[[25 ғинуар]]ҙа   РСФСР Юғары Советы Президиумы [[Ельцин Борис Николаевич|Б. Н. Ельцин]] рәйеслегендә йәкшәмбе, 1991 йылдың 17 мартында,   [[Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы|РСФСР-ҙың]] бөтә территорияһында берҙәм республикалар федерацияһы рәүешендә ССР Союзын һаҡлап ҡалыу мәсьәләһе буйынса СССР референдумы үткәрергә ҡарар итә<ref>Постановление Президиума ВС РСФСР от [[25 января]] 1991 года «О проведении 17 марта 1991 года на территории РСФСР референдума СССР по вопросу о сохранении Союза Советских Социалистических Республик» // Ведомости СНД и ВС РСФСР. — 1991. — № 4. — ст. 57.</ref>. [[1991 йыл]]дың   [[7 февраль |7 февралендә]]  РСФСР  Юғары Советы СССР референдумы менән бергә РСФСР референдумы ла үткәрергә ҡарар сығара<ref>Постановление ВС РСФСР от 7 февраля 1991 года «О мерах по обеспечению проведения референдума СССР и референдума РСФСР 17 марта 1991 года» // Ведомости СНД и ВС РСФСР. — 1991. — № 7. — ст. 104.</ref>, был референдумға РСФСР Президенты вазифаһын индереү тураһындағы һорау индерелә.

===== РСФСР референдумы =====
[[1991 йыл]]дың [[17 март]]ында  Бөтә Союз референдумы менән бергә  [[Рәсәй Президенты|РСФСР президенты]] вазифаһын индереү тураһында беренсе Бөтә Рәсәй референдумы ла  үтә. Унда РСФСР раждандарының 75,09 проценты ҡатнаша, шуның 71,3 проценты тәҡдимде хуплай.  Өс айҙан, [[1991 йыл]]дың [[12 июнь|12 июнендә]],   РСФСР-ҙың беренсе президенты итеп [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]]  һайлана.

===== РСФСР-ҙа йәмәғәт фекерен һорашыу =====
[[28 февраль|28 февралдә]]   Мәскәү ҡала Советы  президиумы  17 мартта, СССР һәм РСФСР референдумдарынан тыш, мәскәүҙәр араһында йәмәғәт фекерен һорашыуҙы ла үткәрергә ҡарар итә<ref>Решение Президиума Московского городского Совета народных депутатов от [[28 февраля]] 1991 года № 41 «О проведении в Москве опроса общественного мнения 17 марта 1991 г.» // Официально опубликовано не было.</ref>. Һорау былай яңғырай: «Һеҙ ҡала халҡының Мәскәү мэрын туранан-тура һайлауҙы үткәрергә кәрәк тип иҫәпләйһегеҙме?». Һорашыуҙа мәскәүҙәрҙең  67,63 проценты ҡатнаша, шуларҙың 81,14 проценты мэр һайлау яҡлы була. Һорашыу үткәреү менән бергә, Мәскәүҙең ҡайһы бер район Советтарына  депутаттар һайлау була<ref name="lubarev"/>.

==== Ҡаҙаҡ ССР-ы ====
Ҡаҙаҡ ССР-ының Юғары Советы дөйөм Союз референдумында тауышҡа ҡуйылған һорауҙы үҙгәртеңкерәй: «Һеҙ ССР Союзын тиң хоҡуҡлы суверен дәүләттәр Союзы итеп һаҡлап ҡалдырыу кәрәк тип иҫәпләйһегеҙме?». Шуның менән бергә Ҡаҙаҡ ССР-ының Юғары Советы  Президиумы республика буйынса тауыш биреү һөҙөмтәләрен СССР референдумының дөйөм йрмғаҡтарына индереү тураһында рәсми үтенес белдерә<ref name="pravda"/>.

==== Белорус  ССР-ы ====
Белорус  ССР-ы Юғары Советы Президиумы Н. И. Дементей рәйеслеге аҫтында [[21 ғинуар]]ҙа республикала дөйөм Союз  референдумын үткәреүҙе ойоштороу  һәм халыҡҡа референдумға сығарылған һорау, тауыш биреү тәртибе, шулай уҡ тауыш биргәндә граждандар ҡабул иткән ҡарарҙың тарихи әһәмиәте буйынса аңлатыуҙар алып барырға тәҡдим итеү тураһында ҡарар сығара <ref>Постановление Президиума ВС БССР от [[21 января]] 1991 года № 537-XII «Об организации подготовки и проведения в Белорусской ССР референдума СССР по вопросу о сохранении Союза Советских Социалистических Республик».</ref>.

==== Украин  ССР-ы ====
Украин  ССР-ы Юғары Советы Президиумы бөтә Союз референдумын үткәреүҙе хуплай<ref>См: Постановление Президиума ВС УССР от [[28 января]] 1991 года № [http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=649-12 649-XII «Об организации и мерах по обеспечению проведения на территории Украинской ССР всесоюзного референдума 17 марта 1991 года»]; Постановление Президиума ВС УССР от [[11 февраля]] 1991 года № [https://ru.wikisource.org/wiki/Постановление%20Президиума%20ВС%20УССР%20от%2011.02.1991%20№%20708-XII 708-XII «О проведении на территории Украинской ССР референдума по вопросам сохранения Союза ССР и определения начал отношений с суверенными республиками и содержания бюллетеня для тайного голосования»].</ref>. Бюллетенгә тағы бер һорау өҫтәлә: «Һеҙ Украинаның Дәүләт суверенитеты тураһындағы декларацияһы нигеҙендә Украинаның Совет суверен дәүләттәр Союзы составында булырға тейешлеге менән ризаһығыҙмы? „Эйе“ йәки „Юҡ“»<ref>[http://hpc-strategy.ru/suverenitety_respublik_sssr/19900716_ukraina_deklaraciya/ Декларация о государственном суверенитете Украины] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160911212928/http://hpc-strategy.ru/suverenitety_respublik_sssr/19900716_ukraina_deklaraciya/ |date=2016-09-11 }}</ref><ref>Постановление Президиума ВС УССР от [[22 февраля]] 1991 года № [https://ru.wikisource.org/wiki/Постановление%20Президиума%20ВС%20УССР%20от%2022.02.1991%20№%20759-XII «О содержании бюллетеня, который выносится Верховным Советом Украинской ССР на референдум 17 марта 1991 года» («Про зміст бюлетеня, що виноситься Верховною Радою Української РСР на референдум 17 березня 1991 року»)] // Відомості Верховної Ради УРСР. — 1991. — № 13. — ст. 150.</ref>. Беренсе һорауға тауыш биреүселәрҙең 70,2 проценты — ыңғай,  28 проценты кире яуап бирә,  Украинаны  Совет суверен дәүләттәр Союзы составына индереү тураһындағы икенсе һорауға тауыш биреүселәрҙең  80,2 проценты ыңғай яуап бирә<ref>[http://histrf.ru/ru/lenta-vremeni/event/view/riefieriendum-o-sokhranienii-sssr-6-riespublik-boikotiruiut Референдум о сохранении СССР (6 республик бойкотируют)]</ref><ref>{{Cite web|url=http://svpressa.ru/politic/article/40536/|title=''«Референдум краха: Двадцать лет спустя''»|author=Андрей Полунин|date=11.03.2011|publisher=«Свободная пресса»}}</ref>.

[[Ҡырым]]да тауыштар айырым һаналмай. [[Ҡырым Автономиялы Республикаһы|Ҡырым Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы]] УССР-ҙың  1991 йыл [[12 февраль]] законы менән тергеҙелә, әммә тейешле поожение  УССР Конституцияһына 1991 йылдың 19 июнендә генә индерелә<ref>[[s:Закон УССР от 19.06.1991 № 1213-XII|Закон Украинской ССР № 1213а-XII «О внесении изменений и дополнений в Конституцию (Основной Закон) Украинской ССР»]] от 19.06.1991</ref>, ә СССР Конституцияһына тейешле төҙәтеү индерелмәй ҡала. 

=== Референдумды хупламаған республикалар ===
1991 йылдың [[25 февраль|25 февралендә]] үк  СССР Юғары Советы айырым республикаларҙа юғары власть органдарының, СССР  Конституцияһын  һәм ҡануниәтен боҙоп, СССР халыҡ депутаттарының IV съезының референдум үткәреү тураһындағы ҡарарын үтәргә йыйынмауын билдәләй. Был республикаларҙа СССР Юғары Советы раҫлаған  референдум формулировкаһын үҙгәртергә, уны республика һәм урындағы әһәмиәттәге башҡа һорауҙар менән тулыландырырға йә дөйөм Союз референдумы урынына республикала һорашыу үткәреү, плебисцит менән алмаштырырға тырышыуҙар билдәләнә<ref name="post1975">Постановление ВС СССР от [[25 февраля]] 1991 года № 1975-1 «О ходе выполнения Постановления Верховного Совета СССР об организации и мерах по обеспечению проведения референдума СССР 17 марта 1991 года» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 10. — ст. 249.</ref>.

Референдумға ҡуйылған һорауҙа  суверен республикаларҙың эске эштәренә ҡыҫылыу булмағанлыҡтан, ә граждандарҙы референдумда ҡатнашыуҙан мәхрүм итеү  СССР Конституцияһына һәм закондарына ҡаршы килгәнлектән,  шулай уҡ кешенең үҙ иленә идара итеүҙә ҡатнашыуға [[Кеше хоҡуҡтары|хоҡуҡтарын]] боҙғанлыҡтан, СССР Юғары Советы теге йәки был урында СССР референдумын үткәреүгә аяҡ салған ҡарарҙар законлы түгел һәм уларҙы башҡарыу тыйыла тип белдерә<ref name="post1975">Постановление ВС СССР от [[25 февраля]] 1991 года № 1975-1 «О ходе выполнения Постановления Верховного Совета СССР об организации и мерах по обеспечению проведения референдума СССР 17 марта 1991 года» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 10. — ст. 249.</ref>.

СССР Юғары Советы республика үҙәк референдум комиссияларын ойоштормаған союздаш республикаларҙың урындағы властарына үҙҙәренә СССР референдумының участкаларын һәм округтарын ойошторорға,  округ һәм участка комиссияларын раҫларға рөхсәт итә. Шулай уҡ был республикаларҙа, СССР Оборона министрлығының, СССР КГБ-һының, СССР Эске эштәр министрлығының ғәскәри частарында референдумдың участка һәм округ комиссиялары ойошторола, уларға өҫтәмә исемлектәргә был частарҙың хәрби хеҙмәткәрҙәренең ғаилә ағзаларын; шулай уҡ йәшәгән урыны буйынса тауыш биреүҙән мәхрүм ителгән башҡа граждандарҙы индерергә рөхсәт ителә<ref name="post1975">Постановление ВС СССР от [[25 февраля]] 1991 года № 1975-1 «О ходе выполнения Постановления Верховного Совета СССР об организации и мерах по обеспечению проведения референдума СССР 17 марта 1991 года» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 10. — ст. 249.</ref>.

Үҙ территорияларында бөтә Союз референдумын үткәреүгә  теге йәки был кимәлдә Грузия, Латвия, Литва, Молдавия, Әрмәнстан һәм Эстонияның юғары власть органдары аяҡ сала; уларҙа  республика үҙәк референдум комиссиялары ойошторолмай. Шуға ҡарамаҫтан, был республикаларҙың территорияларында участка һайлау комиссиялары ойошторолған тораҡ пункттарҙа, ғәскәри частарҙа тауыш биреү үткәрелә<ref name="pravda">[https://ru.wikisource.org/wiki/Сообщение%20Центральной%20комиссии%20референдума%20СССР%20об%20итогах%20референдума%20СССР,%20состоявшегося%2017.03.1991 Сообщение Центральной комиссии референдума СССР об итогах референдума СССР, состоявшегося 17 марта 1991 года] // Правда. — 1991. — [[27 марта]].</ref>. Был республикаларҙа референдум үткәреү өсөн  31 һайлау округы, 330 үҙаллы участка, 1300 участка  һайлау комиссияһы ойошторола<ref>Сессия обсуждает первые итоги референдума // Известия. — 1991. — 19 марта.</ref>.

==== Әрмәнстан ====
1990 йылдың авгусында уҡ үҙенең бойондороҡһоҙлоғо тураһында иғлан иткән Әрмәнстандың властары бөтә Союз референдумын үткәреүҙе ойоштороуҙан баш тарта һәм  1991 йылдың февралендә Әрмәнстан Юғары Советы республиканың бойондороҡһоҙлоғо тураһындағы һорау буйынса   референдум үткәреүҙе ойоштороу процедураһын ҡабул итә. Референдум  6 айҙан үтергә тейеш була.

[[21 сентябрь|21 сентябрҙә]]  СССР составынан сығыу һәм бойондороҡһоҙ дәүләтселекте урынлаштырыу тураһындағы һорау буйынса  референдум үткәрелә, һорау былай яңғырай: «Һеҙ Әрмәнстан Республикаһының СССР составына инмәгән бойондороҡһоҙ демократик дәүләт булыуын теләйһегеҙме?»<ref>[http://www.yeltsincenter.ru/digest/release/den-za-dnem-21-sentyabrya-1991-goda "Референдум: точки над «I»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150404103940/http://www.yeltsincenter.ru/digest/release/den-za-dnem-21-sentyabrya-1991-goda |date=2015-04-04 }} // «Российская газета», 21 сентября 1991, № 197 (243)</ref>. Һайлаусыларҙың 95 проценты тауыш биреүҙә ҡатнаша, уларҙың   99 проценты Әрмәнстандың Советтар Союзы составынан сығыуы өсөн тауыш бирә<ref>[http://www.yeltsincenter.ru/digest/release/den-za-dnem-23-sentyabrya-1991-goda Армения тоже стала независимой] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150404114704/http://www.yeltsincenter.ru/digest/release/den-za-dnem-23-sentyabrya-1991-goda |date=2015-04-04 }} // Известия, 23 сентября 1993, № 227 (23493)</ref><ref name="markedon">''Маркедонов С.'' [http://www.politcom.ru/article.php?id=3312 Триумф суверенизации и мифы о СССР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130728224013/http://www.politcom.ru/article.php?id=3312 |date=2013-07-28 }} // «ПОЛИТКОМ.RU». — 2006. — 30 августа.</ref>.

==== Грузия ====
Грузин  ССР-ы властары  СССР референдумына  бойкот белдерә һәм  [[31 март]]та  «Бойондороҡһоҙлоҡ тураһында 1918 йыл 26 май актына нигеҙләнеп, Грузияның дәүләт бойондороҡһоҙлоғон тергеҙеү» тураһында республика референдумы үткәрә<ref>[http://nr2.com.ua/policy/432731.html Грузия потеряла Акт о восстановлении независимости]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.  Республика  референдумында һайлаусыларҙың  90,79 проценты (шул иҫәптән, Абхазиянан) ҡатнаша, уларҙың 99,08 проценты Грузияның дәүләт суверенитетын тергеҙеү өсөн тауыш бирә<ref>[http://www.rian.ru/spravka/20070927/81316995.html Конфликт между Грузией и Абхазией. История вопроса] // РИА Новости.</ref>.

[[4 февраль|4 февралдә]]  үҙ-үҙен иғлан иткән [[Көньяҡ Осетия|Көньяҡ Осетия Республикаһының]]   Юғары Советы СССР Президентына Көньяҡ Осетиянан Грузияның ҡораллы формированиеларын сығарыу һәм Көньяҡ Осетияның бөтә территорияһында СССР Эске эштәр министрлығы көстәре менән  ғәҙәттән тыш хәл индереү тураһында үтенес бирә. Грузияла тыйылған, әммә Көньяҡ   Осетия территорияһында үткәрелгән Бөтә Союз референдумы көнөндә грузин ҡораллы формированиелары  Цхинвалды штурмлай<ref>[http://www.rian.ru/osetia_spravki/20080811/150283008.html Хроника событий грузино-осетинского конфликта с 1988 по 1994 годы] // РИА Новости.</ref> (иртәгәһенә, [[18 март]]та, Ередвиҙа үлтереш була). Көньяҡ Осетияла 44 мең һайлаусынан тик  9 кеше генә  СССР-ҙы һаҡлап ҡалыуға ҡаршы  тауыш бирә<ref>''Асташкин Н.'' Последний перевал перед съездом // Красная Звезда. — 1991. — 27 марта.</ref>.

Абхазияла яңы Союз договоры буйынса референдум халыҡтың тулыһынса (99,06 процент)  СССР-ҙың берҙәмлеген һаҡлау яҡлы  булыуын күрһәтә<ref name="rrc">{{Cite web|url=http://www.rrc.ge/law/inf_1991_03_22_e.htm?lawid=279&lng_3=en|title=Информация Центральной избирательной комиссии Абхазской АССР об итогах референдума СССР и информация окружной комиссии о выборам депутата в парламент СССР по территориальному избирательному округу №669 —  Сухум.|accessdate=2008-11-20|publisher=''Regional Resource Center''|archiveurl=https://www.webcitation.org/616XEQNSx?url=http://www.rrc.ge/law/inf_1991_03_22_e.htm?lawid=279|archivedate=2011-08-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150529173912/http://www.rrc.ge/law/inf_1991_03_22_e.htm?lawid=279&lng_3=en |date=2015-05-29 }}</ref>.

==== Латвия ====
Латыш ССР-ының юғары власть органдары Бөтә Союз референдумын бойкотлай.

[[3 март]]та  бойондороҡһоҙлоҡ мәсьәләһе буйынса «һайлау  консультацияһы» үткәрелә<ref name="chronos">{{Cite web|author=|date=|url=http://hrono.ru/1991_.php|title=События 1991 года на ХРОНОСе|publisher=|accessdate=2011-01-24|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/616XFTYSF?url=http://hrono.ru/1991_.php|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Унда Латыш Республикаһында йәшәгән 1 666 128  кеше  (бөтә һайлаусыларҙың 87,6 проценты) ҡатнаша, уларҙың 73,7 проценты бойондороҡһоҙлоҡ өсөн тауыш бирә, 24,7 проценты ҡаршы була<ref>{{Cite web|url=http://web.cvk.lv/pub/public/27555.html|title=Информация Центральной избирательной комиссии Латвийской Республики|accessdate=2011-07-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120124153415/http://web.cvk.lv/pub/public/27555.html|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120124153415/http://web.cvk.lv/pub/public/27555.html |date=2012-01-24 }}</ref>.

==== Литва ====
СССР Юғары  Советының  Бөтә Союз  референдумы үткәреү тураһындағы ҡарарына бәйле, Литва Юғары Советы «Литва Республикаһында йәшәүселәрҙән һорашыу үткәреү тураһында» ҡарар ҡабул итә (артабан  1991 йыл  [[18 ғинуар]]  ҡарары менән уға аныҡлау индерә), был ҡарарҙарға ярашлы, Литвала  республиканың  [[Литва тарихы|үткән йылдың 11 мартында иғлан ителгән бойондороҡһоҙлоғо]] тураһында «бөтә халыҡтан һорашыу» үткәрелергә тейеш була. Быны СССР Президенты респубикала референдумды үткәреү тураһындағы ҡарарға ҡаршы сығыу тип баһалай, был һорашыуҙы һәм уны "Литва дәүләтенең киләсәге тураһында плебисцит» тип иғлан итеүҙе  юридик көскә эйә түгел тип таба<ref>см. Указ Президента СССР от [[5 февраля]] 1991 года № УП-1425 «О решениях Верховного Совета Литовской ССР от 16 и 18 января 1991 года о проведении опроса жителей республики» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 7. — ст. 181.</ref>. Бөтә Союз референдумында ҡатнашырға урындағы властар  рөхсәт бирмәй, ул шул мәлгә Үҙәктең көс органдары ҡарамағы аҫтында булған айырым биналарҙа ойошторолған һайлау участкаларында ғына үткәрелә.

[[9 февраль|9 февралдә]] Литваның үҙаллылығы мәсьәләһе буйынса «бөтә халыҡтан һорашыу» («һайлау консультацияһы»<ref>в дальнейшем плавно ставшая именоваться «плебисцитом», и далее — уже и «референдумом»</ref>) уҙа. Унда һайлаусыларҙың 84 проценты ҡатнаша, шуларҙың 90,4 проценты бойондороҡһоҙ демократик [[Литва|Литва Республикаһы]] өсөн тауыш бирә. Ошо нигеҙҙә [[12 февраль|12 февралдә]] [[Исландия]] Литваның бынан алда иғлан ителгән бойондороҡһоҙлоғо фактын таный<ref name="islandnez">{{Cite web|author=Ken Polsson|date=2007-2010|url=http://www.islandnet.com/~kpolsson/worldhis/wor1991.htm|title=Chronology of World History January — February 1991|publisher=|accessdate=2011-01-24|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/616XEuVTx?url=http://www.islandnet.com/~kpolsson/worldhis/wor1991.htm|archivedate=2011-08-21}}</ref>.

==== Молдавия ====
[[Молдавия Совет Социалистик Республикаһы|Молдаван ССР-ында]] Бөтә Союз  референдумына бойкот иғлан ителә, әммә үҙ-үҙен иғлан иткән  Ғағауз Республикаһы менән  [[Днестр буйы Молдова Республикаһы|Днестр буйы Молдаван ССР-ы]]  уны үткәреүҙе хуплай. Днестр буйы һайлаусыларының 84 проценты тауыш биреүҙә ҡатнаша, шуның  98 проценты  СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу яҡлы була<ref>Днестровская правда. — 1991. — 21 марта.</ref>. Ғағаузда  һайлаусыларҙың 97 проценты ҡатнаша, шуның  98 проценты СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу өсөн тауыш бирә<ref>[http://www.olvia.idknet.com/razlom/glava_3.htm Распад Союза и становление ПМР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924060431/http://www.olvia.idknet.com/razlom/glava_3.htm |date=2015-09-24 }} // ''Кодряну Г.'' Днестровский разлом. Приднестровский кризис и рождение ПМР: роль и место спецслужб. — Тирасполь: ГИПП «Типар», 2002.</ref>. Кишинёвта Бөтә Союз референдумы СССР Оборона министрлығының ғәскәри частары территорияларында үткәрелә.

==== Эстония ====
Эстон ССР-ында  17 мартта үткәрелгән Бөтә Союз референдумына бойкот иғлан ителһә лә, башлыса рустар йәшәгән төньяҡ-көнсығыш райондарҙа һәм Таллинда урындағы властар тауыш биреү ойоштора.  Был райондарҙа  референдумда һайлаусыларҙың  74,2 проценты тауыш бирә, шуның  95,0 проценты  СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу яғында була.

[[3 март]]та  Эстонияла Эстония Республикаһының бойондороҡһоҙлоғон тергеҙеү тураһындағы һорау буйынса референдум үтә, унда  тик «Эстония Республикаһының хоҡуҡи вариҫлы граждандары» (башлыса эстон милләтлеләр), шулай уҡ Эстония Конгресының  «йәшел карточкаларын» алған кешеләр  (Эстония Республикаһының бойондороҡһоҙлоғон хуплауҙы белдереү карточканы алыу шарты була) генә ҡатнаша ала<ref>[http://ria.ru/spravka/20110820/415642554.html Постановление «О государственной независимости Эстонии». Справка | РИА Новости]</ref>. Тауыш биреүселәрҙең 77,8 проценты милли бойондороҡһоҙлоҡ идеяһын хуплай.

Бер үк ваҡытта «Һеҙ суверен Эстонияның  СССР составында ҡалыуын теләйһегеҙме?» тигән һорау буйынса тауыш биреү ҙә ойошторола. Тауыш биреүселәрҙең күпселеге был һорауға ыңғай яуап бирә<ref>''Маанди В.''[http://www.moles.ee/01/Mar/05/5-1.html Голос за независимость] // Молодёжь Эстонии. — 2001. — 5 марта.</ref>.


== Референдум һөҙөмтәләре ==
[[1991 йыл]]дың [[17 март]]ында   үткән референдумда [[СССР]]-ҙың тауыш биреү хоҡуғына эйә 185,6 миллион (80 %) гражданы  араһынан 148,5 миллионы (79,5 %) ҡатнаша; шуның 113,5 миллионы (76,43 %) «Эйе» тигән яуап менән яңыртылған СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу өсөн тауыш бирә<ref name="izvestija">Об итогах референдума СССР, состоявшегося 17 марта 1991 года (Из сообщения Центральной комиссии референдума СССР) // Известия. — 1991. — 27 марта.</ref><ref name="pravda"/><ref>{{Cite web|date=16 марта 2005|url=http://www.rian.ru/history/20050316/39531413.html|title=17 марта|publisher=[[РИА Новости]]|accessdate=2011-01-22|archiveurl=https://www.webcitation.org/616XGPIUC?url=http://ria.ru/history/20050316/39531413.html|archivedate=2011-08-21}}</ref>. 

Бөтә республикалар һәм өлкәләр араһынан тик  [[Свердловск өлкәһе]] генә СССР-ҙы һаҡлап ҡалыуға ҡаршы тауыш бирә — Союзды һаҡлап ҡалыу өсөн «эйе» тигән яуапты тауыш биреүҙә ҡатнашҡандарҙың  49,33 проценты бирә, ә  Свердловскиҙа (хәҙер — [[Екатеринбург]]) һөҙөмтә тағы да түбәнерәк була  һәм илдә иң түбәне була – 34,17%<ref name="oblgaz">[https://www.oblgazeta.ru/society/5044/ 20 лет без СССР. Областная газета]</ref>. Мәскәүҙәрҙең һәм ленинградтарҙың яртыһы самаһы ғына  СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу яҡлы була. 



=== Республикалар буйынса һөҙөмтәләр ===

{| class="standard"
 |+СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу тураһындағы референдумды хуплаған союздаш (һәм автономиялы) республикаларҙа референдум һөҙөмтәләре<ref name="izvestija">Об итогах референдума СССР, состоявшегося 17 марта 1991 года (Из сообщения Центральной комиссии референдума СССР) // Известия. — 1991. — 27 марта.</ref><ref name="pravda"/><ref name="rezultats"/>
 ! rowspan="2" width="31%" |Республика
 ! rowspan="2" width="13%" |Тауыш биреү исемлегенә индерелгән  граждандар һаны
 ! colspan="2" width="14%" |Тауыш биреүҙә ҡатнашҡан<br /><br />граждандар һаны<ref name="prinuch">«Принявших участие в голосовании»&nbsp;— это отношение количества проголосовавших к числу граждан, включённых в списки для голосования.</ref>
 ! colspan="2" width="14%" |«Эйе» тип яуап биргән<br /><br />граждандар һаны
 ! colspan="2" width="14%" |«Юҡ» тип яуап биргән<br /><br />граждандар һаны
 ! colspan="2" width="14%" |Ғәмәлдә түгел тип табылған<br /><br />бюллетендәр һаны
 |-
 |абс.
 |%
 |абс.
 |%
 |абс.
 |%
 |абс.
 |%
 |-
 !{{Флагификация|РСФСР}}
 | align="right" |105.643.364
 | align="right" |79.701.169
 |75,4
 | align="right" |56.860.783
 |{{Эйе|71,3}}	
 | align="right" |21.030.753
 |26,4
 | align="right" |1.809.633
 |2,3
 |-
 |{{Флаг|Башҡорт АССР-ы}} [[Башҡортостан|Башҡортостан ССР-ы]]
 | align="right" |2.719.637
 | align="right" |2.221.158
 |81,7
 | align="right" |1.908.875
 |{{Эйе|85,9}}	
 | align="right" |269.007
 |12,1
 | align="right" |43.276
 |2,0
 |-
 |[[Файл:Flag_of_Buryat_ASSR_1978.svg|22x22пкс]] Бүрәт  АССР-ы
 | align="right" |668.231
 | align="right" |535.802
 |80,2
 | align="right" |447.438
 |{{Эйе|83,5}}	
 | align="right" |78.167
 |14,6
 | align="right" |10.197
 |1,9
 |-
 |[[Файл:Flag_of_Dagestan_ASSR.svg|22x22пкс]] Дағстан АССР-ы
 | align="right" |1.008.626
 | align="right" |812.009
 |80,5
 | align="right" |670.488
 |{{Эйе|82,6}}	
 | align="right" |131.522
 |16,2
 | align="right" |9.999
 |1,2
 |-
 |[[Файл:Flag_of_Kabarda-Balkaria_ASSR_1978.svg|22x22пкс]] Ҡабарҙы-Балҡар  АССР-ы (ҠБССР)
 | align="right" |489.436
 | align="right" |372.607
 |76,1
 | align="right" |290.380
 |{{Эйе|77,9}}	
 | align="right" |77.339
 |20,8
 | align="right" |4.888
 |1,3
 |-
 |[[Файл:Flag_of_Kalmyk_ASSR.svg|22x22пкс]] Ҡалмыҡ АССР-ы  
 | align="right" |204.301
 | align="right" |169.124
 |82,8
 | align="right" |148.462
 |{{Эйе|87,8}}	
 | align="right" |17.833
 |10,5
 | align="right" |2.829
 |1,7
 |-
 |[[Файл:Flag_of_Karelian_ASSR.svg|22x22пкс]] Карел АССР-ы
 | align="right" |551.644
 | align="right" |418.101
 |75,8
 | align="right" |317.854
 |{{Эйе|76,0}}	
 | align="right" |92.703
 |22,2
 | align="right" |7.544
 |1,8
 |-
 |(Коми ССР-ы)
 | align="right" |797.049
 | align="right" |543.403
 |68,2
 | align="right" |412.842
 |{{Эйе|76,0}}	
 | align="right" |119.678
 |22,0
 | align="right" |10.883
 |2,0
 |-
 |Мари  ССР-ы
 | align="right" |525.685
 | align="right" |418.599
 |79,6
 | align="right" |333.319
 |{{Эйе|79,6}}	
 | align="right" |77.239
 |18,5
 | align="right" |8.041
 |1,9
 |-
 |Мордва АССР-ы (Мордва ССР-ы)
 | align="right" |677.706
 | align="right" |571.631
 |84,3
 | align="right" |459.021
 |{{Эйе|80,3}}	
 | align="right" |101.886
 |17,8
 | align="right" |10,724
 |1,9
 |-
 |Төньяҡ Осетин  АССР-ы 
 | align="right" |428.307
 | align="right" |367.858
 |85,9
 | align="right" |331.823
 |{{Эйе|90,2}}	
 | align="right" |32.786
 |8,9
 | align="right" |3.249
 |0,9
 |-
 |Татар ССР-ы
 | align="right" |2.532.383
 | align="right" |1.951.768
 |77,1
 | align="right" |1.708.193
 |{{Эйе|87,5}}	
 | align="right" |211.516
 |10,8
 | align="right" |32.059
 |1,7
 |-
 | Тыва СР-ы
 | align="right" |171.731
 | align="right" |138.496
 |80,6
 | align="right" |126.598
 |{{Эйе|91,4}}	
 | align="right" |9.404
 |6,8
 | align="right" |2.494
 |1,8
 |-
 |Удмурт АССР-ы
 | align="right" |1.103.083
 | align="right" |819.140
 |74,3
 | align="right" |622.714
 |{{Эйе|76,0}}	
 | align="right" |180.289
 |22,0
 | align="right" |16.137
 |2,0
 |-
 |Чечен-Ингуш АССР-ы
 | align="right" |712.139
 | align="right" |419.012
 |58,8
 | align="right" |318.059
 |{{Эйе|75,9}}	
 | align="right" |94.737
 |22,6
 | align="right" |6.216
 |1,5
 |-
 |Сыуаш ССР-ы
 | align="right" |900.913
 | align="right" |748.420
 |81,3
 | align="right" |616.387
 |{{Эйе|82,4}}	
 | align="right" |113.249
 |15,1
 | align="right" |18.784
 |2,5
 |-
 |Яҡут-Саха ССР-ы
 | align="right" |688.679
 | align="right" |541.993
 |78.7
 | align="right" |415.712
 |{{Эйе|76,7}}	
 | align="right" |116.798
 |21,6
 | align="right" |9.483
 |1,8
 |-
 !Украин ССР-ы ¹
 | align="right" |37.732.178
 | align="right" |31.514.244
 |83,5
 | align="right" |22.110.899
 |{{Эйе|70,2}}
 | align="right" |8.820.089
 |28,0
 | align="right" |583.256
 |1,8
 |-
 !Белорус ССР-ы
 | align="right" |7.354.796
 | align="right" |6.126.983
 |83,3
 | align="right" |5.069.313
 |{{Эйе|82,7}}
 | align="right" |986.079
 |16,1
 | align="right" |71.591
 |1,2
 |-
 !Үзбәк ССР-ы
 | align="right" |10.278.938
 | align="right" |9.816.333
 |95,4
 | align="right" |9.196.848
 |{{Эйе|93,7}}
 | align="right" |511.373
 |5,2
 | align="right" |108.112
 |1,1
 |-
 |Ҡараҡалпаҡ АССР-ы
 | align="right" |584.208
 | align="right" |577.717
 |98.9
 | align="right" |563.916
 |{{Эйе|97,6}}
 | align="right" |10.133
 |1,8
 | align="right" |3.668
 |0,6
 |-
 !Ҡаҙаҡ ССР-ы ²
 | align="right" |9.999.433
 | align="right" |8.816.543
 |88,2
 | align="right" |8.295.519
 |{{Эйе|94,1}}
 | align="right" |436.560
 |5,0
 | align="right" |84.464
 |0,9
 |-
 !Әзербайжан Республикаһы³
 | align="right" |3.866.659
 | align="right" |2.903.797
 |75,1
 | align="right" |2.709.246
 |{{Эйе|93,3}}
 | align="right" |169.225
 |5,8
 | align="right" |25.326
 |0,9
 |-
 |[[Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Нахичеван АССР-ы]] (Нахичеван Автономиялы Республикаһы)
 | align="right" |174.364
 | align="right" |35.866
 |20,6
 | align="right" |31.328
 |{{Эйе|87,3}}
 | align="right" |3.620
 |10,1
 | align="right" |918
 |2,6
 |-
 ![[Ҡырғыҙстан|Ҡырғыҙстан Республикаһы]]
 | align="right" |2.341.646
 | align="right" |2.174.593
 |92,9
 | align="right" |2.057.971
 |{{Эйе|96,4}}
 | align="right" |86.245
 |4,0
 | align="right" |30.377
 |1,4
 |-
 !Тажик ССР-ы
 | align="right" |2.549.096
 | align="right" |2.407.552
 |94,4
 | align="right" |2.315.755
 |{{Эйе|96,2}}
 | align="right" |75.300
 |3,1
 | align="right" |16.497
 |0,7
 |-
 !Төркмән ССР-ы
 | align="right" |1.847.310
 | align="right" |1.804.138
 |97,7
 | align="right" |1.766.584
 |{{Эйе|97,9}}
 | align="right" |31.203
 |1,7
 | align="right" |6.351
 |0,4
 |-
 | colspan="10" |'''Иҫкәрмәләр:'''<br /><br />¹ Ҡырымда тауыш биреү һөҙөмтәләре Украин ССР-ында тауыш биреү һөҙөмтәләренә индерелә (Севастополдән башҡа Ҡырымда тауыш биреүҙә ҡатнашҡан 1239092 кешенең (79,3 %) 1085570-е (87,6 %) "Эйе" тип яуап бирә).<br /><br />² Ҡаҙаҡ ССР-ында референдум һорауының формулировкаһы үҙгәртелә<ref>''Закатнова А.'' [http://www.rg.ru/Anons/arc_2003/0514/5.shtm Коммунисты бьются за референдум] // Российская газета. — № 89 (3203). — [[14 мая]] [[2003 год|2003 года]].</ref><ref name="komkonnad">Постановление [[Комитет конституционного надзора СССР|Комитета конституционного надзора СССР]] от [[3 апреля]] 1991 года № 18 «О законодательных актах, принятых в связи с проведением референдума СССР» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 17. — ст. 499.</ref> (ул былай тиелә: «Һеҙ тиң хоҡуҡлы суверен дәүләттәр Союзы булараҡ ССР Союзын һаҡлау ҡалыу кәрәк тип иҫәпләйһегеҙме?»<ref name="pravda" />).<br /><br />³ Таулы Ҡарабахта референдумда Ҡарабах әзербайжандары һәм өлкә территорияһында дислокацияланған хәрби хеҙмәткәрҙәр менән уларҙың ғаилә  ағзалары ғына ҡатнаша. Ҡарабах әрмәндәре тауыш биреүҙә ҡатнашыуҙан баш тарта, быны Таулы Ҡарабахта конституцияға ярашлы власть органдарының таратылғанлығы менән аңлата <ref>Предварительные итоги всесоюзного референдума 17 марта // [[Русская мысль (современный журнал)|Русская мысль]]. — 22.03.1991. — № 3871. — С. 6.</ref>.
 |}

{| class="standard"
 |+СССР-ҙы һаҡлап ҡалыу тураһындағы референдумды яҡламаған һәм республика үҙәк референдум комиссиялары ойоштормаған союздаш республикаларҙа <br /><br />тауыш биреүҙең округтар һәм участкалар буйынса һөҙөмтәләре ¹ <br /><br />(ғәскәри частарҙа тауыш биреү һөҙөмтәләренән тыш)<ref name="izvestija">Об итогах референдума СССР, состоявшегося 17 марта 1991 года (Из сообщения Центральной комиссии референдума СССР) // Известия. — 1991. — 27 марта.</ref><ref name="rezultats"/>
 ! rowspan="2" width="31%" |Республика
 ! rowspan="2" width="13%" |Тауыш биреү исемлегенә индерелгән граждандар һаны
 ! colspan="2" width="14%" |Тауыш биреүҙә ҡатнашҡан граждандар һаны<ref name="prinuch">«Принявших участие в голосовании»&nbsp;— это отношение количества проголосовавших к числу граждан, включённых в списки для голосования.</ref>
 ! colspan="2" width="14%" |«Эйе» тип яуап биргән<br /><br />граждандар һаны 
 ! colspan="2" width="14%" |«Юҡ» тип яуап биргән<br /><br />граждандар һаны 
 ! colspan="2" width="14%" |Ғәмәлдә түгел тип табылған<br /><br />бюллетендәр һаны
 |-
 |абс.
 |%
 |абс.
 |%
 |абс.
 |%
 |абс.
 |%
 |-
 !{{Флаг|Молдавия}} [[Молдавия Совет Социалистик Республикаһы|Молдова ССР-ы]]
 | align="right" |841.507
 | align="right" |700.893
 |83,3
 | align="right" |688.905
 |{{Эйе|98,3}}
 | align="right" |8.916
 |1,3
 | align="right" |3.072
 |0,4
 |-
 !{{Флаг|Латвия}} [[Латвия]] (Латыш ССР-ы)
 | align="right" |670.828
 | align="right" |436.783
 |65,1
 | align="right" |415.147
 |{{Эйе|95,1}}
 | align="right" |18.015
 |4,1
 | align="right" |3,621
 |0,8
 |-
 !{{Флаг|Литва|1989}} [[Литва]] (Литва ССР-ы)
 | align="right" |582.262
 | align="right" |501.375
 |86,1
 | align="right" |496.050
 |{{Эйе|98,9}}
 | align="right" |4.355
 |0,9
 | align="right" |970
 |0,2
 |-
 !{{Флаг|Эстония}} [[Эстония]] (Эстон ССР-ы)
 | align="right" |299.681
 | align="right" |222.240
 |74.2
 | align="right" |211.090
 |{{Эйе|95,0}}
 | align="right" |10.040
 |4,5
 | align="right" |1.110
 |0,5
 |-
 !{{Флаг|Грузия|1990}} [[Грузия]] (Грузин ССР-ы) ²
 | align="right" |45.696
 | align="right" |44.012
 |96,3
 | align="right" |43.950
 |{{Эйе|99,9}}
 | align="right" |9
 |0
 | align="right" |53
 |0,1
 |-
 |{{Флаг|Абхазия|1989}} Абхаз АССР-ы ³
 | align="right" |318.317
 | align="right" |166.544
 |52,3
 | align="right" |164.231
 |{{Эйе|98,6}}
 | align="right" |1.566
 |0,9
 | align="right" |747
 |0,5
 |-
 !{{Флаг|Армения}} [[Әрмәнстан]] (Әрмән ССР-ы)
 | align="right" |4.923
 | align="right" |3.549
 |72,1
 | align="right" |2.549
 |{{Эйе|71,6}}
 | align="right" |966
 |27,2
 | align="right" |42
 |1,2
 |-
 | colspan="10" |'''Иҫкәрмәләр:'''<br /><br />¹  Ҡайһы бер урындарҙағы халыҡ депутаттары Советтары, предприятиеларҙа, учреждениеларҙа һәм ойошмаларҙа хеҙмәт  коллективтары һәм йәмәғәт берекмәләре, шулай уҡ ғәскәри частарҙың командованиелары  үҙаллы округтар һәм участкалар, округ һәм участка комиссиялары ойоштора һәм уларҙы СССР Үҙәк референдум комиссияһында теркәтә.<br /><br />² Грузин ССР-ында тауыш биреү һөҙөмтәләре ғәмәлдә Көньяҡ Осетияла — үҙен-үҙе иғлан иткән [[Көньяҡ Осетия|Көньяҡ Осетия Совет Республикаһында]]  — тауыш биреү һөҙөмтәләрен сағылдыра <ref name="osetia">''Чибиров А. Л.'' [http://www.nosu.ru/msgmedia/9227e15486466725aba767a3dcde99b7/Автореф%20Чибиров.doc Взаимоотношения Грузии и Южной Осетии в 1988—1992 гг.: по материалам периодической печати]{{Недоступная ссылка|date=Июнь 2018|bot=InternetArchiveBot}}: автореф. дис. … к. и. н.: 07.00.02 [Место защиты: Сев.-Осет. гос. ун-т им. К. Л. Хетагурова]. — Владикавказ, 2010. — 22 с.</ref>.<br /><br />³ [[Абхазия]]ла  үҙенең республика үҙәк референдум комиссияһы ойошторола<ref name="abkhazia">[http://www.rrc.ge/law/inf_1991_03_22_e.htm?lawid=279&lng_3=en INFORMATION OF THE CENTRAL COMMISSION OF THE ABKHAZ ASSR on holding the referendum of the USSR] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150529173912/http://www.rrc.ge/law/inf_1991_03_22_e.htm?lawid=279&lng_3=en |date=2015-05-29 }} // From: Sovetskaia Abkhazia. — № 50-51. — 22 March 1991.</ref>.<br /><br /><sup>4</sup> Аджар АССР-ында тауыш биреү үткәрелмәй.
 |}
{| class="standard"
 |+Республика үҙәк референдум комиссиялары ойошторолмаған республикаларҙа урынлашҡан ғәскәри частарҙағы<br /><br />округтар һәм участкалар буйынса <br /><br />(өҫтәмә исемлектәргә кертелгән хәрби хеҙмәткәрҙәрҙең ғаилә ағзаларын һәм йәшәгән урыны буйынса тауыш биреү мөмкинлеге булмаған<br /><br />башҡа граждандарҙы ла индереп),<br /><br />шулай уҡ сит илдәрҙәге совет учреждениеларында һәм ғәскәри частарҙа ойошторолған округтар һәм участкалар буйынса һөҙөмтәләр<ref name="izvestija">Об итогах референдума СССР, состоявшегося 17 марта 1991 года (Из сообщения Центральной комиссии референдума СССР) // Известия. — 1991. — 27 марта.</ref><ref name="rezultats">[http://www.vremyababurin.narod.ru/Num5_2001/N5_2001.html Воля, которую мы потеряли… (Ровно 10 лет назад состоялся референдум, после которого история России стала историей заговора против России)] // Время. Еженедельное издание русских консерваторов. — 2005. — № 5. — [[16 марта]] [[2001 год|2001 года]].</ref>
 ! rowspan="2" width="25%" |Тауыш биреү һөҙөмтәләре буйынса бирелмәләр,<br /><br />СССР Үҙәк референдум комиссияһы тарафынан <br /><br />тотош ССР Союзы буйынса иҫәпкә алынырға тейеш<ref name="post1975">Постановление ВС СССР от [[25 февраля]] 1991 года № 1975-1 «О ходе выполнения Постановления Верховного Совета СССР об организации и мерах по обеспечению проведения референдума СССР 17 марта 1991 года» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 10. — ст. 249.</ref>
 ! rowspan="2" width="15%" |Тауыш биреү  өсөн<br /><br />исемлектәргә индерелгән<br /><br />граждандар һаны
 ! colspan="2" width="15%" |Тауыш биреүҙә ҡатнашҡан<br /><br />граждандар һаны<ref name="prinuch">«Принявших участие в голосовании»&nbsp;— это отношение количества проголосовавших к числу граждан, включённых в списки для голосования.</ref>
 ! colspan="2" width="15%" |«Эйе» тип яуап биргән<br /><br />граждандар һаны 
 ! colspan="2" width="15%" |«Юҡ» тип яуап биргән<br /><br />граждандар һаны 
 ! colspan="2" width="15%" |Ғәмәлдә түгел тип табылған<br /><br />бюллетендәр һаны
 |-
 |абс.
 |%
 |абс.
 |%
 |абс.
 |%
 |абс.
 |%
 |-
 !{{Флагификация|СССР}}
 | align="right" |1.261.721
 | align="right" |1.233.858
 |97,8
 | align="right" |1.107.980
 |{{Эйе|89.8}}
 | align="right" |113.283
 |9,2
 | align="right" |12.595
 |1,0
 |}

== Референдум йомғаҡтары ==
[[1991 йыл]]дың [[21 март]]ында  СССР Юғары Советы  референдумға яҡынса һығымталар яһай. Ул 112 миллион кешенең, йәғни тауыш биргәндәрҙең 76 процентының, Совет Социалистик Республикалар Союзын һаҡлап ҡалыу яҡлы булыуын, тимәк, «ил халыҡтары яҙмышының бүленгеһеҙлеген, улар берлектәге тырышлыҡтар менән генә иҡтисади, социаль һәм мәҙәни үҫеш мәсьәләләрен уңышлы хәл итә аласағын» билдәләй<ref name="postitog">Постановление ВС СССР от [[21 марта]] 1991 года № 2041-1 «[http://7law.info/base18/part3/d18ru3791.htm Об итогах референдума СССР 17 марта 1991 года]{{Недоступная ссылка|date=August 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1992. — № 13. — ст. 350.</ref>. Аныҡланған мәғлүмәттәр буйынса, референдумда 113 512 812 кеше "эйе" тигән<ref name="pravda"/>.

Йәнә шул да билдәләнә: ҡайһы бер  республикаларҙың (Грузия, Литва, Молдова, Латвия, Әрмәнстан, Эстония) власть органдары тарафынан СССР халыҡ депутаттарының IV съезының һәм СССР Юғары Советының референдум үткәреү тураһындағы ҡарарҙары үтәлмәһә лә, СССР-ҙың был республикаларҙа йәшәгән ике миллиондан ашыу кешеһе үҙ ихтыярын белдерҙе һәм ССР Союзына  «эйе» тип әйтте. Был гражданлыҡты күрһәтеү ғәмәлен СССР Юғары Советы «ҡаһарманлыҡ һәм патриотизм акты» тип баһалай<ref name="postitog"/>.СССР Юғары Советы ҡарар итә:
{{Цитата башы}}1. ССР Союзының һәм республикаларҙың дәүләт органдарына үҙҙәренең ғәмәли эшмәкәрлегендә референдум юлы менән халыҡтың яңыртылған Совет Социалистик Республикалар Союзын хуплау ҡарарын, уның үҙгәртелмәйәсәгенән һәм СССР-ҙың бөтә территорияһында мәжбүрилегенән сығып, ҡулланма итеп алырға.<br>
2. СССР Президентына һәм [[Совет Федерации СССР|Федерация Советына]], республикаларҙың Юғары Советтарына, үткән референдум йомғаҡтарынан сығып, яңы Союз Договорына иң ҡыҫҡа мөҙҙәттәрҙә ҡул ҡуйыу өсөн уның өҫтөндә эште тамамлау яғына йәһәтләтеүҙе тәҡдим итергә. Бер үк ваҡытта ССР Союзының яңы Конституцияһының проектын эшләүҙе тиҙләтергә.{{Цитата аҙағы|Постановление ВС СССР от 21 марта 1991 года № 2041-1<ref name="postitog" />}}
— <cite>СССР Юғары Советының 1991 йыл 21 март 2041-1-се ҡарары<ref name="postitog" /></cite></div></blockquote>СССР Юғары Советы шулай уҡ  СССР Конституция күҙәтеүе комитетына республикалар дәүләт власы юғары органдарының референдум үткәреү  менән бәйле ҡабул ителгән СССР граждандары хоҡуҡтарын сикләгән акттарының СССР Конституцияһына һәм СССР закондарына ярашлы булыуы мәсьәләһен ҡарарға тәҡдим итә<ref name="postitog"/>.
[[3 апрель|3 апрелдә]] СССР Конституция күҙәтеүе комитеты республикалар дәүләт власы юғары органдарының СССР граждандарының 1991 йыл 17 март дөйөм Союз референдумында ирекле ҡатнашыуына туранан-тура йә ситләтеп  аяҡ салған бөтә төр акттары [[СССР-ҙың 1977 йылғы Конституцияһы]]на ҡаршы килеүе тураһындағы [[5 март]] белдереүен раҫлай <ref name="komkonnad">Постановление [[Комитет конституционного надзора СССР|Комитета конституционного надзора СССР]] от [[3 апреля]] 1991 года № 18 «О законодательных актах, принятых в связи с проведением референдума СССР» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 17. — ст. 499.</ref>.

РСФСР халыҡ депутаттарының сираттан тыш III съезында «Суверен Республикалар Союзы (Союз договоры) һәм уға ҡул ҡуйыу тәртибе тураһында» ҡарар проекты ҡабул ителә, унда «СССР халыҡтарының ССР Союзын һаҡлап ҡалыу тураһындағы референдум йомғаҡтарында сағылған ихтыяры» иҫәпкә алына һәм «РСФСР-ҙың Суверен Республикалар Союзы тураһындағы договорға (Союз договорына) ҡул ҡуйырға тәүәккәллеге» белдерелә<ref>Постановление СНД РСФСР от [[5 апреля]] 1991 года «[http://bestpravo.com/ussr/data01/tex10327.htm О Союзе Суверенных Республик (Союзном договоре) и порядке его подписания]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}» // Ведомости СНД и ВС РСФСР. — 1991. — № 16. — ст. 502.</ref>.

== Референдум эҙемтәләре ==
Референдум йомғаҡтарына ярашлы, үҙәк һәм республикалар властары тарафынан вәкәләтлек бирелгән эш төркөмө Яңы Огарёвсола [[1991 йыл]]дың яҙы-йәйендә «Суверен Республикалар Союзы тураһында» федерация договорының проектын төҙөй<ref>[http://soveticus5.narod.ru/gazety/sr910815.htm#u001 Договор о Союзе суверенных государств] // Советская Россия. — 1991. — № 159 (10610). — 15 августа.</ref>, уға ҡул ҡуйыу [[20 август|20 авгусҡа]] билдәләнә. Әммә Ғәҙәттән тыш хәл буйынса дәүләт комитеты [[18 августа|18]]—[[21 августа]] [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёвты]] СССР Президенты посынан көс ҡулланып алып ташлау маҡсатында уңышһыҙ тамамланған Август путчын ойоштора һәм Союз договорына ҡул ҡуйыуға ҡамасаулай:{{Цитата башы}}«…Бирелгән иректәрҙән файҙаланып, яңы шытып сыҡҡан демократия үҫентеләрен тапап, Советтар Союзын юҡ итеүгә һәм, дәүләтте емереп, нисек тә власты эләктереүгә йүнәлеш алған экстремистик көстәр барлыҡҡа килә. Ватандың берҙәмлеге тураһындағы дөйөм милли референдумдың һөҙөмтәләре тапала.» <cite>—ГКЧП-ның 1991 йылдың 18 авгусындағы «Совет халҡына мөрәжәғәт»енән<ref>[https://ru.wikisource.org/wiki/Обращение%20ГКЧП Обращение к советскому народу] // Известия. — 1991. — 20 августа.</ref></cite>.{{Цитата аҙағы}}</div></blockquote> 1991 йылдың көҙөндә Яңы Огарёво процесының эш төркөмө тарафынан бойондороҡһоҙ дәүләттәр конфедерцияһы булараҡ «Суверен Дәүләттәр Союзын төҙөү тураһында» Союз договорының яңы проекты әҙерләнә<ref>[http://soveticus5.narod.ru/gazety/pr911127.htm#u001 Проект договора о Союзе Суверенных Государств] // Правда. — 1991. — 27 ноября.</ref>. Уға [[9 декабрь|9 декабрҙә]] ҡул ҡуйыу планлаштырыла.

Әммә 1991 йылдың [[8 декабрь|8 декабрендә]] [[Беларусь|Белоруссияның]], [[Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы|РСФСР-ҙың]] һәм [[Украина]]ның президенттары «яңы Союз Договорын әҙерләү буйынса һөйләшеүҙәр көрсөккә инеүен, республикаларҙың ССР Союзы составынан сығыуының объектив процесс булыуын һәм  бойондороҡһоҙ дәүләттәр барлыҡҡа килеүенең реаль фактҡа әйләнеүен билдәләп»<ref>[http://new.hse.ru/sites/tp/isakov/1990-1996dn/86/1/8%20декабря%201991%20-%20Заявление%20глав%20государств%20Республики%20Беларусь,%20РСФСР,%20Украины.htm Заявление глав государств Республики Беларусь, РСФСР, Украины 8 декабря 1991 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080511060302/http://new.hse.ru/sites/tp/isakov/1990-1996dn/86/1/8%20%D0%B4%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D1%80%D1%8F%201991%20-%20%D0%97%D0%B0%D1%8F%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D0%B2%20%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%20%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%8C%2C%20%D0%A0%D0%A1%D0%A4%D0%A1%D0%A0%2C%20%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B.htm |date=2008-05-11 }} // Ведомости СНД и ВС РСФСР. — 1991. — № 51. — ст. 1798.</ref>, [[дәүләт]] статусына эйә булмаған [[Халыҡ-ара ойошма|хөкүмәт-ара ойошма]] — [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе]] ойоштороу тураһында Беловежье килешеүен төҙөй. 

[[1991 йыл]]дың [[21 декабрь|21 декабрендә]] Алма-Ата килешеүҙәре һөҙөмтәһендә БДБ-ға ҡалған союздаш республикалар ҙа ҡушыла.

1991 йылдың [[26 декабрь|26 декабрендә]]  Республикалар Советы — СССР Юғары Советының  палаты Верховного Совета СССР, образованной [[5 сентябрь|5 сентябрҙә]] ойошторолған юғары палатаһы  (ул мәлгә палатанан Урта Азия республикалары вәкилдәре генә саҡырып ҡайтарылмай ҡала) сессияһы СССР-ҙың йәшәүҙән туҡтауы тураһында [https://ru.wikisource.org/wiki/Декларация%20Совета%20Республик%20ВС%20СССР%20от%2026.12.1991%20№%20142-Н 142-Н һанлы декларацияны] ҡабул итә.

Бөтә был ваҡыт буйына СССР Президенты [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М.С.Горбачёв]], СССР КГБ-һы етәксеһе В.В.Бакатин һәм СССР-ҙың генераль прокуроры Н.С.Трубин  прокурорлыҡ күҙәтеүе үткәреү менән мәшғүл була. 

[[1991 йыл]]дың [[27 декабрь|27 декабрендә]] Рәсәй Федерацияһы Юғары Советы [[1992 йыл]]дың [[2 ғинуар]]ынан Рәсәй Федерацияһы территорияһында СССР халыҡ депутаттарының депутатлыҡ эшмәкәрлеген туҡтатырға ҡарар сығара<ref name="zapret">Постановление ВС РСФСР от [[27 декабря]] 1991 года № 3025-1 «О народных депутатах бывшего Союза Советских Социалистических Республик» // Ведомости СНД и ВС РСФСР. — [[1992]]. — № 1. — [[2 января]]. — ст. 8.</ref> һәм СССР халыҡ депуттарының эшмәкәрлеген көйләгән СССР норматив акттарын ҡулланыуҙы тыя<ref name="zapret" />, Рәсәй Юғары Советы Президиумы Рәсәй Федерацияһы территорияһында элекке СССР-ҙың ниндәй ҙә булһа органдарының эшмәкәрлеген тергеҙергә тырышыуҙарҙы Рәсәйҙең дәүләт суверенитетына ҡул һуҙыу һәм бойондороҡһоҙ дәүләт булараҡ Рәсәй Федерацияһы статусы менән һыйышмай торған аҙым тип таный<ref name="vossozd" />.

== Референдумды баһалау ==

=== РФ Дәүләт думаһының сәйәси баһаһы ===
Биш йыл үткәс, [[1996 йыл]]дың [[15 март]]ында, Рәсәй Федерацияһының [[Дәүләт думаһы]], СССР-ҙың «Бөтә халыҡ тауыш биреүе (СССР референдумы) тураһында» [[1990 йыл]] [[27 декабрь]] Законының  29-сы статьяһындағы: «СССР референдумы юлы менән ҡабул ителгән ҡарар һуңғыһы булып тора, СССР-ҙың бөтә территорияһында мотлаҡлыҡ көсөнә эйә була һәм  СССР-ҙың яңы референдумы юлы менән генә көсөнән сығарыла йә үҙгәртелә ала» тигән положениеға таянып<ref name="zakon90" />, «ССР Союзын һаҡлап ҡалыу мәсьәләһе буйынса 1991 йылдың 17 мартындағы СССР референдумы һөҙөмтәләренең Рәсәй Федерацияһы — Рәсәй өсөн юридик көсө тураһында» ҡарар ҡабул итә<ref name="postgd">Постановление ГД ФС РФ от [[15 марта]] [[1996 год]]а № 157-II ГД «О юридической силе для Российской Федерации — России результатов референдума СССР 17 марта 1991 года по вопросу о сохранении Союза ССР» // [[Российская газета]]. — 1996. — № 53. — [[20 марта]] 1996 года.</ref>, унда СССР-ҙың йәшәүе мәсьәләһе буйынса башҡа референдум үткәрелмәгәнлектән, был  референдумдың һөҙөмтәләре юридик көсөн һаҡлауын билдәләй. Ҡарарҙа, атап әйткәндә, былай тиелә:<ref name="postgd" />:
{{Цитата башы}}РСФСР-ҙың  [[СССР тарҡалыуы|ССР Союзының йәшәүҙән туҡтауы тураһында]] ҡарарҙы әҙерләгән, ҡул ҡуйған һәм ратификациялаған  вазифалы кешеләре Рәсәй халыҡтарының ССР Союзын һаҡлап ҡалыу буйынса ихтыярын тупаҫ боҙҙо.{{Цитата аҙағы}}

Ошо сәбәпле Рәсәй Дәүләт думаһы шул уҡ көндө, «ил халҡының күпселегенең 1991 йыл 17 март үткән СССР референдумында белдергән ихтыярына» таянып, РСФСР Юғары Советының «СССР-ҙы ойоштороу тураһындағы договорҙы денонсациялау тураһында» [[1991 йыл]] [[12 декабрь]] ҡарарын көсөнән сыҡҡан тип таный <ref>Постановление Верховного Совета РСФСР от [[12 декабря]] [[1991 год|1991 года]] «О денонсации Договора об образовании СССР» // Ведомости СНД РСФСР и ВС РСФСР. — 1991. — № 51. — ст. 1799.</ref> <ref>Постановление ГД ФС РФ от 15 марта 1996 года № 156-II ГД «Об углублении интеграции народов, объединявшихся в Союз ССР, и отмене Постановления Верховного Совета РСФСР от 12 декабря 1991 года „О денонсации Договора об образовании СССР“» // Российская газета. — № 54. — [[21 марта]] [[1996 год|1996 года]].</ref>.

Был ике ҡарарға яуап итеп, Рәсәй парламентының түбәнге палатаһы депутаттары, юғары палата — [[Федерация Советы|Рәсәй Федерацияһы Федераль Йыйылышы Федерация Советы]] ағзалары — уларға «телгә алынған акттарҙы ҡарауға кире ҡайтыуҙы һәм уларҙы ҡабул итеүҙең ихтимал эҙемтәләрен тағы бер ҡат ентекле анализлауҙы үтенеп» мөрәжәғәт итә<ref>Обращение СФ ФС РФ от 19.03.1996 N 95-СФ «К депутатам Государственной Думы Федерального Собрания Российской Федерации» // Российская газета. — № 54. — 21 марта 1996 года</ref>.

Шул саҡта Рәсәй Дәүләт думаһы <ref name="postgd225">Постановление ГД ФС РФ от [[10 апреля]] 1996 года № 225-II ГД «Об Обращении Государственной Думы Федерального Собрания Российской Федерации „К членам Совета Федерации Федерального Собрания Российской Федерации“» // [[Собрание законодательства РФ]]. — 1996. — № 16. — ст. 1800. — [[15 апреля]] 1996 года.</ref>  15 мартта ҡабул ителгән ҡарарҙарҙың  «бөтәһенән элек сәйәси төҫтә булыуын, Советтар Союзы тарҡалғандан һуңғы хәлгә туғандаш халыҡтарҙың теләктәренә һәм өмөттәренә, уларҙың берҙәм демократик хоҡуҡи дәүләттә йәшәргә ынтылышына яуап рәүешендә баһа биреүен» таный<ref name="postgd225" />.

Ул шулай уҡ был ҡарарҙарҙың «бары тик депутаттарҙың гражданлыҡ һәм сәйәси ҡараштарын сағылдырыуын һәм Рәсәй Федерацияһының  хоҡуҡ системаһының тотороҡлолоғона һәм Рәсәй Федерацияһының халыҡ-ара йөкләмәләренә ҡағылмауын» раҫлай<ref name="postgd226" />. Әммә ул шуны ла билдәләй:{{Цитата башы}}…нәҡ Дәүләт думаһы ҡарарҙары Рәсәй Федерацияһы, Белоруссия Республикаһы, Ҡаҙағстан Республикаһы һәм Ҡырғыҙ Республикаһы араһында иҡтисади һәм гуманитар өлкәләрҙә интеграцияны тәрәнәйтеү  тураһында дүрт яҡлы договорҙы төҙөүгә этәргес бирҙе. Дүләт думаһы инициативаһының хоҡуҡи дөрөҫлөгө 1996 йылдың 2 апрелендә Рәсәй Федерацияһы менән Белоруссия Республикаһы араһында Берләшмә ойоштороу тураһындағы тулы масштаблы  Договорға ҡул ҡуйыу менән раҫлана. — РФ Федераль Йыйылышы Дәүләт думаһының 1996 йыл 10 апрель № 225-II ГД ҡарары.{{Цитата аҙағы}}

Йәнә шуны өҫтәргә кәрәк: үрҙә аталған 15 март ҡарарҙарына [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе]]  ағзаһы булған ҡайһы бер илдәрҙең башлыҡтары (Грузия Республикаһы, Үзбәкстан Республикаһы, Әрмәнстан Республикаһы һәм Молдавия Республикаһы президенттары), шулай уҡ  Әзербайжан Республикаһы Милли Йыйылышы яғынан кире реакция белдерелә<ref>Постановление ГД ФС РФ от 10 апреля 1996 года № 227-II ГД «О Заявлении Государственной Думы Федерального Собрания Российской Федерации „В связи с реакцией в государствах — членах Содружества Независимых Государств на принятие Государственной Думой 15 марта 1996 года Постановлений № 156-II ГД и № 157-II ГД“» // Собрание законодательства РФ. — 1996. — № 16. — ст. 1802. — 15 апреля 1996 года.</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* [[СССР тарҡалыуы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==

* ''Керимов Д. А., Черноголовкин Н.'' Что означает новый закон о референдуме // [[Правда (гәзит)|Правда]]. — 1991. — 15 января.
* О работе партийных организаций в связи с подготовкой и проведением референдума СССР по вопросу о сохранении Союза Советских Социалистических Республик. Постановление Политбюро ЦК КПСС 30 января 1991 года // Известия ЦК КПСС. — 1991. — № 3. — С. 9-11.
* Референдум 17 марта: позиция КПСС // Известия. — 1991. — 7 февраля.
* Обновлённый Союз — надёжное будущее для всех. Выступление М. С. Горбачева по телевидению 6 февраля 1991 года // Известия. — 1991. — 8 февраля.
* ''Курасов В.'' О чём же спросить народ? // Известия. — 1991. — 8 февраля.
* ''Сичка И.'' Вопрос, конечно, интересный… // Комсомольская правда. — 1991. — 13 февраля.
* Референдум — мера исключительная // Известия. — 1991. — 15 февраля.
* ''Бовин А.'' Почему я скажу «да». Некоторые мысли в связи с референдумом // Известия. — 1991. — 22 февраля.
* Готовясь к референдуму // Советская Россия. — 1991. — 26 февраля.
* Не ущемлять права человека // Известия. — 1991. — 26 февраля.
* Референдум о референдуме, или Что думают главы республик о Союзном договоре // Литературная газета. — 1991. — № 2.
* Судьбу страны решает каждый: (О первом референдуме СССР) / Материал подгот. Г. В. Атаманчук, Б. Б. Задарновский, М. Г. Мойсеенко и др. — М.: Изд-во «Известия Советов народных депутатов СССР», 1991. — 64 с.
* Пятая сессия Верховного Совета СССР: Стенографический отчёт / Ч. 4: 7-20 марта 1991 г. — М.: Известия, 1991. — 252 с. — <nowiki>ISBN 5-206-00277-1</nowiki>.
* ''Шальнев А.'' «Да» или «нет» не всегда равно воле народа // Союз. — 1991. — № 6.
* ''Лучин В. А.'' Контроль за соблюдением законодательства на выборах и референдуме. — М.: Советская Россия, 1991. — 76 с.
* ''Собянин А. А., Суховольский В. Т.'' Демократия, ограниченная фальсификациями : Выборы и референдумы в России в 1991—1993 гг. — М.: Изд-во ИНТУ, 1995. — 263 с.
* ''Любарев А. Е.'' [http://lyubarev.narod.ru/elect/book/soderzh.html Выборы в Москве: опыт двенадцати лет. 1989—2000]. — М.: Стольный град, 2001. — 412 с. — <nowiki>ISBN 5-89910-019-2</nowiki>.
* ''Синцов Г. В.'' Референдумы в новейшей истории России // Законодательство и экономика. — 2005. — № 11. — С. 94-96.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}

* [http://bd.fom.ru/report/cat/ref/dd010927 Референдум о судьбе СССР: 10 лет спустя] — Результаты опроса населения России 10-11 марта 2001 года // Фонд «Общественное мнение». — 2001. — 14 марта.
* [http://док.история.рф/20/dogovor-o-soyuze-sovetskikh-suverennykh-respublik/ Договор о Союзе Советских Суверенных Республик] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170913065717/http://xn--d1aml.xn--h1aaridg8g.xn--p1ai/20/dogovor-o-soyuze-sovetskikh-suverennykh-respublik/ |date=2017-09-13 }}. 15.08.1991. Проект Российского военно-исторического общества «100 главных документов российской истории».
* [https://web.archive.org/web/20150925191850/http://ussr.org.uk/ Всенародное голосование 17 марта 1991 года]. Исторические документы и материалы.
[[Категория:СССР-ҙа 1991 йыл]]
[[Категория:Үҙгәртеп ҡороу]]
[[Категория:СССР тарҡалыуы]]
[[Категория:Страницы с непроверенными переводами]]