Сауҙа битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:Commerce Sculpture Eliseev House Saint-Petersburg.jpg|thumb|240px| Санкт- Петербургтағы Елисеевтарҙың сауҙа йортондағы сауҙа илаһы Меркурий ([[Гермес]]) һыны]]

'''Сауҙа''' — иҡтисад тармағы һәм тауар һатып алыуға һәм һатыуға, тауарҙар менән алмашыуға, шулай уҡ уға бәйле процестарға- клиенттарҙы туранан-тура хеҙмәтләндереүгә, тауарҙар тапшырыуға, уларҙы һаҡлауға һәм һатыуға әҙерләүгә йүнәлтелгән хужалыҡ эшмәкәрлеге төрө.

Тар мәғәнәлә сауҙа транзакцияның мөһим шарттары тураһында килешеү тураһында һөйләшеү процесы тип атала.

Сауҙа ғәҙәттә аҡса ярҙамында башҡарыла, әммә ҡулаҡсаһыҙ сауҙа ла бар — был тауарҙар менән туранан-тура алмашыу, бартер.

Сауҙа — илдең йәки төбәктең бюджетына һалым керемдәренең һиҙелерлек сығанағы<ref>так, например, в 2006 году поступления от розничной торговли в бюджет Челябинской области составили 11 %, а оптовой торговли — 7 %</ref> .

Эшмәкәрлек төрө булараҡ сауҙа аралашсы хеҙмәттәргә ҡарай, тауарҙарҙың етештереүселәрҙән һатып алыусыларға барып етеүендә ярҙамсы звено булараҡ ҡарала.

Сауҙаны [[иҡтисад]]тың айырым тармағына бүлеү хеҙмәттең социаль бүленеше һәм сәнәғәт капиталы составында сауҙа капиталын бүлеү менән бәйле, был булған ресурстарҙы һөҙөмтәлерәк файҙаланыуға ынтылыш менән бәйле.

== Тарих ==
[[Файл:Caduceus.svg|left|thumb|upright=0.45|Рим сауҙа илаһы Меркурий тотоп торған кадуцей хәҙерге заманда ла сауҙа билдәһе тип йөрөтөлә
<ref>Hans Biedermann, James Hulbert (trans.), ''Dictionary of Symbolism — Cultural Icons and the Meanings behind Them'', p. 54.</ref>]]
[[File:Silk route copy.jpg|thumb|Европа менән Азия араһындағы Бөйөк ебәк юлы картаһы]]
Сауҙа тауар һәм матди ҡиммәттәр менән алмашыу процесы булараҡ таш быуаттан билдәле. Ул саҡта ла, хәҙер ҙә сауҙаның асылы — был биржанан файҙа алыу өсөн инвентарь, шулай уҡ матди булмаған тауарҙар менән алмашыу йәки һатыу тәҡдиме.

Сауҙа, етештерелгән артыҡ продукция һәм продукция менән алмашыу булараҡ, хеҙмәт бүленеше барлыҡҡа килеү менән барлыҡҡа килгән. Биржа башта тәбиғи була; [[аҡса]] барлыҡҡа килеү менән тауар-аҡса мөнәсәбәттәре урынлаштырыуҙың тәүшарты була. Сауҙа тарихи процестың иң ҡеүәтле факторҙарының береһе булып тора. Тарихта йәмәғәт тормошона ҙурыраҡ та, аҙыраҡ та йоғонто яһамаған осор юҡ.

== Сауҙа төрҙәре ==
Әгәр яҡтар араһында тауарҙар һәм хеҙмәттәр аҡса эквиваленттарына мөрәжәғәт итмәйенсә күсерелһә, сауҙа алмашыу (йәки бартер<ref>{{БРЭ|статья=Ба́ртер|id=1863362|автор=Савостина Л. С.|том=3|страницы=74}}</ref>) булырға мөмкин. Әгәр сауҙала аҡса йә уны алмаштырыусы ҡулланылһа, сауҙа транзакцияһы һатыу тип атала<ref name="БРЭ">{{БРЭ|статья=Торговля|id=4197798|автор=Гоненко Д. В.|том=32|страницы=295}}</ref>.

Географик йәһәттән сауҙа эске һәм тышҡы сауҙаға бүленә. Тышҡы сауҙа — илдәр араһында сауҙа (халыҡ-ара сауҙа) һәм импортҡа, экспортҡа һәм транзитҡа бүленә. [[Рәсәй]]ҙең эре энциклопедияһы шулай уҡ сик буйы зонаһында (ғәҙәттә диңгеҙ йәки йылға сиге буйлап) күрше дәүләттәрҙең предприятиелары йәки ойошмалары араһында алып барылған сик буйы сауҙаһын айырып күрһәтә. Бындай сауҙа хөкүмәт-ара килешеүҙәр нигеҙендә льготалы режимда алып барыла.

1970-се йылдарҙан үҫештәге илдәрҙә етештереүселәр һәм ҡулланыусылар өсөн социаль һәм иҡтисади ғәҙеллеккә өлгәшеүгә һәм уларҙың тотороҡло үҫешенә йүнәлтелгән ғәҙел тышҡы сауҙа принциптарына йәмәғәт ярҙамы арта бара. Ғәҙел сауҙа ирекле сауҙа менән ҡапма-ҡаршы тора, уның сиктәрендә тауарҙарға һәм хеҙмәттәргә хаҡтар дәүләт власы органдары тарафынан көйләнмәгән, тик һатып алыу-һатыу процестарында ҡатнашҡан агенттар тарафынан ғына билдәләнә<ref name="Treccani">{{treccani|commercio|Commercio|accessdate=2022-04-06}}</ref>..

Эске сауҙа бер илдең территорияһында алып барыла һәм күмәртәләп һәм ваҡлап һатыуға бүленә.

''Күмәртәләп һатыу'' — тауарҙы артабан сеймал (эшкәртеү, тегеү), йә ҡайтанан һатыу маҡсатында һатып алыусыларға һатыу эшмәкәрлеге. Шуға күрә күмәртәләп һатыуҙа тауарҙарҙы күпләп һәм ҙур күләмдә һатып алалар.

''Ваҡлап һатыу'' — һуңғы ҡулланыусыларға тауар һатып алыу һәм һатыу актын тормошҡа ашырыу менән бәйле кешеләрҙең айырым эшмәкәрлеге. Был эшмәкәрлек алмашыу процесын хеҙмәтләндереүгә йүнәлтелгән аныҡ технологик-иҡтисади операциялар йыйылмаһы һәм әйләнеш өлкәһендә тауарҙар хәрәкәтенең һуңғы звеноһы булып тора.

== Ваҡлап һатыу төрҙәре ==

=== Стационар сауҙа ===
Махсус йыһазландырылған биналарҙа (уларҙың өлөштәрендә) һәм сауҙа өсөн тәғәйенләнгән ҡоролмаларҙа сауҙа алып итеү.

Сауҙа биналары һәм ҡоролмалары төҙөлөш системаһына яраҡлы, бинаның фундаменты ныҡлы һәм бина инженер коммуникацияларына бәйләнгән. Сауҙа объекттарының был категорияһына сауҙа үҙәктәре, магазиндар, павильондар һәм киосктар инә.
=== Стационар булмаған сауҙа ===
Килтереп һатыу, алып килеп һатыу принцебына ҡаралған сауҙа, шулай уҡ стационар сауҙа талаптарына яуап бирмәгән башҡа төрлө сауҙа итеү.
=== Ташып  сауҙа итеү ===
Стационар сауҙа селтәренән ситтә махсус йәки махсус йыһазландырылған автотранспорт (автолавка), шулай уҡ транспорт сараһы менән сауҙа итеү.
=== Таратып сауҙа итеү ===
Стационар сауҙа селтәренән ситтә һатыусының өйөнда өйҙә, учреждениеларҙа, ойошмаларҙа, предприятиеларҙа, транспортта йәки урамда туранан-тура һатыу итеү.
=== Дистанцион сауҙа ===
Посылкалар аша сауҙа итеү — почта алған заказдар буйынса  ваҡлап һатыу сауҙаһы.

Дистанцион һатыу — шул уҡ заказдарҙы посылкалар менән ебәреп сауҙа итеү.

=== Интернет аша сауҙа ===
Өлгөләр буйынса сауҙа итеү — һатып алыусы тауарҙарҙы өлгөләр буйынса, каталогтарҙа, проспекттарҙа, рекламала, буклеттарҙа йәки фотоһүрәттәрҙә һәм башҡа мәғлүмәт сығанаҡтарында һайлап ала.

Интернет-магазиндар аша сауҙа итеү — өлгөләр буйынса һайланған тауарҙы һатыу.
=== Комиссион сауҙа ===
Комиссия агенттарының комиссия килешеүҙәре буйынса өсөнсө яҡтарҙың (комитенттарҙың) һатыуға тапшырылған тауарҙарын һатыу. Комиссия сауҙаһында сауҙа операцияһында өс яҡ: комиссия агенты, комитент һәм һатып алыусының ҡатнаша.

=== Баҙарҙар ===
Аҙыҡ-түлекте һәм тауарҙарҙы ваҡлап һатыу урындары. Йыш ҡына асыҡ һауала йәки сауҙа рәттәрендә башҡарыла.
=== Йәрминкәләр ===

=== Ял йәрминкәләре ===

=== Махсус йәрминкәләр ===

=== Фестивалдәр ===

== Белем классификациялау системалары кодтары ==
* [[Универсальная десятичная классификация|УДК]] 38
* [[Государственный рубрикатор научно-технической информации]] ([[ГРНТИ]]) (по состоянию на 2001 год):
** [http://www.gsnti-norms.ru/norms/common/doc.asp?0&/norms/grnti/gr71.htm 71 ВНУТРЕННЯЯ ТОРГОВЛЯ. ТУРИСТСКО-ЭКСКУРСИОННОЕ ОБСЛУЖИВАНИЕ]{{Недоступная ссылка|date=Декабрь 2019 |bot=InternetArchiveBot }}
** [http://www.gsnti-norms.ru/norms/common/doc.asp?0&/norms/grnti/gr72.htm 72 ВНЕШНЯЯ ТОРГОВЛЯ]{{Недоступная ссылка|date=Июнь 2019 |bot=InternetArchiveBot }}

== Сауҙала ҡатнашыусылар ==
* Һатыусы

* Һатып алыусы

Ҡайһы бер осраҡтарҙа, ғәмәлдә, тауар һатыусы ла, һатып алыусы ла бер үк кеше булыуы мөмкин.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Торговля|[[Мануйлов, Александр Аполлонович|Мануйлов А. А.]]}}
* [http://buhuchet-info.ru/buhgalterskiy-uchet-v-torgovle/302-sushchnost-ponyatiya-i-vidi-torgovli-.html Сущность, понятия и виды торговли] // Бухучет-инфо
* [http://base.garant.ru/12171992/1/ Об основах государственного регулирования торговой деятельности в Российской Федерации] // Гарант.ru, 1992

[[Категория:Сауҙа]]