Семипалатинск һынау полигоны битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Хәрби ҡоролма|name=Семипалатинс полигоын|native_name=2-се Дәүләт үҙәк ғилми-тикшеренеү һынау полигоны|partof=|location=[[Семей|Семипалатинск]], [[СССР]]|image=RIAN archive 440215 Kurchatov city.jpg|caption= 2-се Дәүләт үҙәк ғилми-тикшеренеү һынау полигоны — [[Курчатов (Ҡаҙағстан)|Курчатов ҡалаһы]]. 1991 год|map_type=|latitude=|longitude=|map_size=|map_caption=|map_alt_image=|mark=|type=Ядро ҡоралын һынау хәрби полигоны|coordinates={{coord|display=inline,title|50|7|0|N|78|43|0|E|type:landmark_region:KZ}}|code=|built=|builder=|materials=|height=|used=1949—1991|demolished=|condition=|ownership=|open_to_public=|controlledby=СССР оборона министрлығы|garrison=|current_commander=|commanders=|occupants=|battles=|events={{Collapsible list |title= ~468 ядро ҡоралын ҙынау
 | Атмосфера: 125
 | * ер өҫтө — 26
 | * һауа — 91
 | * бейектә— 8
 | Ер аҫты: 343
 | * штольня — 215
 | * скважина — 128 
 }}|image2=Semipalatinsky poligon karta.png|caption2=Полигон урынлашыуы}}
'''Семипалатинск һынау полигоны СССР-ҙағы ядро полигондарының''' тәүгеһе һәм иң ҙурҙары иҫәбендә була, СИЯП булараҡ билдәле Семипалатинск ядро һынау полигоны<ref name="certificate">{{Cite web|url=http://www.poligon.org.kz/certificate.shtml|title=Справка по вопросу «Об охране здоровья и социальной защите населения, проживающего в зоне влияния бывшего Семипалатинского ядерного полигона» — Материалы слушаний, организованных Комитетом по экономической реформе и региональному развитию Мажилиса Парламента Республики Казахстан, 24.06.2005.|accessdate=2016-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160611073347/http://poligon.org.kz/certificate.shtml|archivedate=2016-06-11|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160611073347/http://poligon.org.kz/certificate.shtml |date=2016-06-11 }}</ref>.
Рәсми исеме: 2-се Дәүләт үҙәк ғилми-тикшеренеү һынау полигоны (2 ГЦНИИИП). Һынауҙарҙа ҡатнашҡандар уға Полигон «двойка»  тигән рәсми булмаған исем бирә.

1991 йылдың 29 авгусында [[Назарбаев Нурсолтан Әбеш улы|Нурсолтан Назарбаев указы менән]] Семипалатинск ядро полигоны ябыла.

1996—2012 йылдарҙа полигонда Ҡаҙағстан, Рәсәй һәм АҠШ-тың берлектәге йәшерен операцияһы үтә. Ул МАГАТЭ-ға хәбәр итмәйенсә үткәрелә: полигонда һынауҙарҙан һуң ҡалған 200 килограмм самаһы [[плутоний]] йыйыла һәм ергә күмелә. Был эштәр Нанн-Лугар программаһы буйынса финанслана (бергәләп хәүефте кәметеү программаһы)<ref name="autogenerated3">Александр Чебан, [http://www.pircenter.org/blog/view/id/125 Снести плутониевую гору: как США, Россия и Казахстан тайно делали мир безопаснее] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190504025134/http://www.pircenter.org/blog/view/id/125 |date=2019-05-04 }} // Пир-центр, 25.08.2013</ref><ref name="belfer">[http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/23327/plutonium_mountain.html Plutonium Mountain: Inside the 17-Year Mission to Secure a Legacy of Soviet Nuclear Testing] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161206233739/http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/23327/plutonium_mountain.html |date=2016-12-06 }}, [[Eben Harrell]] & [[David E. Hoffman]], [[Belfer Center for Science and International Affairs]], [[Гарвард университеты|Harvard University]], 15 August 2013</ref><ref name="autogenerated2">[http://www.inopressa.ru/article/21aug2013/wp/atom.html The Washington Post — США, Россия и Казахстан обеспечили безопасность плутония, не дав ему попасть в руки террористов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190430210534/http://www.inopressa.ru/article/21aug2013/wp/atom.html |date=2019-04-30 }} ([https://archive.ph/20130828190907/www.washingtonpost.com/opinions/safeguarding-nuclear-materials-is-a-job-that-remains-unfinished/2013/08/20/55ead548-099a-11e3-b87c-476db8ac34cd_story.html/ U.S. Russia and Kazakhstan secured plutonium before terrorists got it], august 21, 2013)</ref><ref>[http://www.inosmi.ru/sngbaltia/20130829/212404868.html Секреты Семипалатинска: как в Средней Азии удалось предотвратить кражу ядерных материалов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901022102/http://www.inosmi.ru/sngbaltia/20130829/212404868.html |date=2013-09-01 }} — [http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2013/0828/Secrets-of-Semipalatinsk-How-nuclear-theft-was-averted-in-Central-Asia Secrets of Semipalatinsk: How nuclear theft was averted in Central Asia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130830052532/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2013/0828/Secrets-of-Semipalatinsk-How-nuclear-theft-was-averted-in-Central-Asia |date=2013-08-30 }} // Christian Science Monitor, 28/08/2013</ref>.

== Географик мәғлүмәттәр ==

Полигон [[Ҡаҙағстан]]<nowiki/>дың Семипалатинск (хәҙерге Абай), [[Павлодар]] һәм [[Ҡарағанды]] өлкәләре сигендә, Семипалатинскийҙан төньяҡ-көнбайышҡа табан 130 километр алыҫлыҡта (хәҙерге [[Семей]]), [[Иртыш]] йылғаның һул ярында урынлашҡан.
[[Файл:Wfm_sts_closeup-ru.png|слева|мини|Семипалатинск ядро полигоны схемаһы]]
Полигон {{Num|18500|км²}}<ref name="certificate"/> биләй. Уның территорияһында элекке ябыҡ Курчатов ҡалаһына нигеҙ һалына, уның исеме совет физигы [[Курчатов Игорь Васильевич|Игорь Курчатов]] хөрмәтенә бирелгән (элекке исемдәре Мәскәү-400, Берег, Семипалатинск-21, Һуңғы станция). Географик карталарҙа был урын, ҡағиҙә булараҡ Конечная (станция исеме буйынса) йәки Молдары (Курчатов ҡалаһы составына ингән ауыл) тип билдәләнә.

Ҡаҙағстан Республикаһы Хөкүмәтенең 1996 йылдың 07 февралендәге 172-се ҡарары менән элекке Семипалатинск ядро һынау полигоны ерҙәре Запас ерҙәр составына күсерелә: Ҡарағанды өлкәһендә 131,7 мең га, Павлодар өлкәһендә 706 мең га, Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһендә 978,9 мең га<ref name="certificate"/>.

Ҡулланылған территорияларҙың дөйөм майҙаны {{Num|304000|км²}}<ref name="certificate"/>.

Шартлауҙар һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән кратерҙарҙың береһенең координаттары (урынлашыуына ярашлы), — {{Coord|50|1|40|N|78|59|44|E|type:landmark_region:KZ|display=inline}}

Полигонды авиация менән тәьмин итеү өсөн Планктон(ҡаланың көньяҡ ситендәге грунт аэродромы Курчатов, унда авиаэскадрилья- ғәскәри часть № 55115) һәм Филон"(Курчатов ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 50 км алыҫлыҡта, Чаган ҡасабаһы янында) хәрби аэродромдары . Полигонды тәьмин итеү өсөн шулай уҡ 647-се ҡатнаш авиация полкы йәлеп ителә. 71-се полигонға беркетелгән (аэродром Багер ауылы, [[Ҡырым]])<ref>{{Cite web|url=http://road-crimea.narod.ru/2007/nuclear.htm|title=«Атомный» полигон на Керченском полуострове|access-date=2014-05-11|archive-date=2014-05-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20140512230941/http://road-crimea.narod.ru/2007/nuclear.htm|deadlink=no}}</ref>.

== Полигон тарихы ==

=== Төҙөлөш һәм ядро һынауҙары ===
[[Файл:RIAN_archive_440214_A_monument_to_Kurchatov_on_the_background_of_the_Semipalatinsk_nuclear_test_site's_Central_Staff.jpg|мини|Семипалатинск полигонына нигеҙ һалыусыларҙың береһенә һәйкәл — [[Курчатов Игорь Васильевич|академик Курчатов һәйкәле]], полигондың Үҙәк штабы фонында]]
Полигон төҙөлөшө 1947 ЙЫЛДА СССР Министрҙар Советының 1947 йылдың 21 апрелендәге 1092—313 сс/оп Тау станцияһы (объект no 905) Мәсьәләләре йәшерен ҡарарына ярашлы башлана<ref>{{Cite web|url=http://elib.biblioatom.ru/text/atomny-proekt-sssr_t2_kn6_2006/go,250/|title=Атомный проект СССР: документы и материалы. Т. 2. Кн. 6. — 2006 — Электронная библиотека «История Росатома»|publisher=elib.biblioatom.ru|accessdate=2020-04-26|archive-date=2021-04-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20210421010203/http://elib.biblioatom.ru/text/atomny-proekt-sssr_t2_kn6_2006/go,250/|deadlink=no}}</ref>. Министрҙар Советының 1947 йылдың 21 авгусындағы 2939—955 һанлы ҡарары менән башланған төҙөлөш хәрби ведомствоға тапшырыла, һәм полигон яңы исем ала СССР Ҡораллы көстәр министрлығының 2 — се Уҡыу полигоны (no 52605 хәрби часть). 2-Се Уҡыу полигонының беренсе начальнигы артиллерия генерал-лейтенанты П.&amp;nbsp;М.&amp;nbsp;Рожанович, ғилми етәксеһе СССР фәндәр Академияһының химия физикаһы Институты директоры урынбаҫары М.&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;Садовский, һуңынан академик, була<ref name="military">Генерал-полковник Владимир Верховцев, начальник 12-го Главного управления Министерства обороны РФ [http://www.redstar.ru/2007/05/30_05/2_02.html Здесь атомом крепили оборону… 1 июня исполняется 60 лет со дня образования Семипалатинского ядерного полигона.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200616165509/http://www.redstar.ru/2007/05/30_05/2_02.html |date=2020-06-16 }} [[Красная Звезда(газета)|Красная Звезда]]</ref><ref name="seismo">[http://seismos-u.ifz.ru/military.htm Сейсмология на службе обороны страны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926231509/http://seismos-u.ifz.ru/military.htm}}</ref>. Семипалатинскиҙа Ҡытай Халыҡ Республикаһы консуллығыны була, әммә бер ни тиклем ваҡыттан һуң был етешһеҙлек бөтөрөлә- уны ябалар.

Советтар Союзы ядро ҡоралының беренсе һынауы был полигонда 1949 йылдың 29 авгусында үткәрелә. Бомбаның ҡеүәте 22 килотонна тәшкил итә. Полигонды төҙөү атом проектының бер өлөшө була,һуңынан асыҡланыуынса, был урын яйлы булып сыға, урындағы рельеф штольняларҙа ла, скважиналарҙа ла ер аҫты ядро шартлауҙарын үткәрергә мөмкинлек бирә.  Полигонда 1951 йылдың 18 октябрендә тәүге һауа ядро шартлатыуы (воздушный ядерный взрыв) үткәрелә: РДС-3 атом бомбаһы Ту-4 самолётынан ташлана.<ref>''Бочарова А. Л.'' Октябрь в военной истории. // [[Военно-исторический журнал]]. — 2016. — № 10. — С.80.</ref>

1953 йылдың 12 авгусында полигонда 400 килотонна ҡеүәтле РДС-6с термоядро заряды һынала<ref name="certificate"/>. Шартлау һауала, ерҙән бейектә булмай, заряд ерҙән 30 метр бейеклектә башняла урынлаштырыла урынлаша. Был һынау һөҙөмтәһендә полигондың бер өлөшө шартлауҙың радиоактив продукттары менән ныҡ зарарланған, һәм әле лә ҡайһы бер урындарҙа бик көслө булмаған радиация фоны һаҡлана.

1955 йылдың 22 ноябрендә РДС-37 термоядро бомбаһын 2 км бейеклектә һынайҙар<ref>[http://legion.wplus.net/others/rds37.shtml Испытание термоядерной бомбы РДС-37 22 ноября 1955 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110904070606/http://legion.wplus.net/others/rds37.shtml |date=2011-09-04 }} Русская Сила</ref>.

1961 йылдың 11 октябрендә полигонда СССР-ҙа беренсе тапҡыр ер аҫтында ядро шартлатыла.

1963 йылдың 10 октябрендә Мәскәүҙә [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]], [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] һәм [[Бөйөк Британия]] етәкселәре ҡул ҡуйған «Өс мөхиттә ядро һынауҙарын тыйыу тураһында халыҡ-ара килешеү» көсөнә ингәндән һуң (һауала, космоста һәм һыу аҫтында) полигонда ер аҫты шартлауҙары ғына үткәрелә башлай.

1949 йылдан 1989 йылға тиклем Семипалатинск ядро полигонында кәм тигәндә 468 ядро һынауы үткән<ref name="certificate"/> 616 ядро һәм термоядро ҡоролмаһы шартлатылған, шул иҫәптән: 125 атмосфера (26 ер өҫтө, 91 һауа, 8 бейеклектәге); ер аҫтында 343 һынау ядро шартлауы (шуларҙың 215-е штольняларҙа һәм 128-е скважиналарҙа). Шулай уҡ тиҫтәләгән гидроядро һәм гидродинамик һынауҙар үткәрелә (йәғни «НЦР» тулы булмаған сылбырлы реакциялар). 1949 йылдан 1963 йылға тиклем Семипалатинск полигонында һыналған ядро зарядтарының дөйөм ҡеүәте Хиросимаға ташланған атом бомбаһының ҡеүәтенән 2500 тапҡырға күберәк<ref>[https://web.archive.org/web/20080915070438/http://www.newsinfo.ru/articles/2008-08-29/historytwentynineaugust/38288 29 августа 1949 года в Советском Союзе на ядерном полигоне под Семипалатинском состоялось испытание первой атомной бомбы. Мощность бомбы составила 22 килотонны.] // «Лента» «в Центре», 29 августа 2008: «С 1949 по 1989 год на Семипалатинском полигоне было произведено не менее 456 испытаний, в которых было взорвано не менее 616 ядерных и термоядерных устройств, в том числе не менее 30 наземных и не менее 86 воздушных… Суммарная мощность ядерных зарядов, испытанных за 1949-63 годы, в 2500 раз превысила мощность атомной бомбы, сброшенной на Хиросиму.»</ref>.
Полигон сиктәренән 55 һауа һәм ер өҫтө шартлауҙарының радиоактив болоттары һәм 169 ер аҫты һынауҙарының газ фракцияһы сыға. Тап ошо 224 ядро шартлауы арҡаһында Ҡаҙағстандың бөтә көнсығыш өлөшө радиация менән бысрана.

=== Полигонды ябыу ===
1989 йылда билдәле Ҡаҙағстан йәмәғәт эшмәкәре [[Сөләймәнов Олжас Омар улы|Олжас Сөләймәнов Невада-Семипалатинск]] бөтә донъя ядро һынауҙары ҡорбандары хәрәкәтен ойоштора.

Был хәрәкәттә Ҡаҙағстан Компартияһы Семипалатинск өлкә комитетының беренсе секретары Кешрим Бозтаев ярҙамы ҙур роль уйнай. Ул Ҡаҙаҡ ССР-Ы Компартияһы Үҙәк Комитеты менән кәңәшләшмәйенсә генә, [[1989 йыл]]<nowiki/>дың 20 февралендә КПСС ҮК-на [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачев]] исеменә полигонды ябыу талабы менән шифрограмма ебәрә<ref>{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://newtimes.kz/politika/69973-initsiatorom-zakrytiya-poligona-v-semee-byl-ne-sulejmenov-a-boztaev|title=Инициатором закрытия полигона в Семее был не Сулейменов, а Бозтаев|website=Newtimes.kz|date=2018-04-13|access-date=2022-01-03|archive-date=2022-01-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20220103205835/https://newtimes.kz/politika/69973-initsiatorom-zakrytiya-poligona-v-semee-byl-ne-sulejmenov-a-boztaev|deadlink=no}}</ref>

Полигонда ядро һуңғы тапҡыр 1989 йылдың 19 октябрендә шартлатыла.

Нурсолтан Назарбаевтың СССР-ҙағы союздаш республика етәксеһе сифатында тәүге ҡарарҙарының береһе булып Семипалатинск полигонын ябыу, ә һуңынан донъялағы 4-се ядро ҡоралы арсеналынан тулыһынса баш тартыу тора. 1991 йылдың 29 авгусында Семипалатинск полигоны Ҡаҙаҡ ССР-ы хөкүмәте тарафынан ябыла<ref>{{Cite web|url=https://www.kazpravda.kz/articles/view/tri-slagaemih-mezhdunarodnoi-politiki-nursultana-nazarbaeva|title=Три слагаемых международной политики Нурсултана Назарбаева|publisher=Казахстанская правда|date=2020-12-04|accessdate=2022-02-07|archive-date=2022-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20220207172127/https://www.kazpravda.kz/articles/view/tri-slagaemih-mezhdunarodnoi-politiki-nursultana-nazarbaeva|deadlink=no}}</ref>.

1996 йылдан 2012 йылға тиклем (эштәрҙең байтаҡ өлөшө 2012 йылда башҡарыла) Ҡаҙағстан, Рәсәй һәм АҠШ полигонда тарҡалыусы материалдарҙы, атап әйткәндә, 200 килограмм самаһы плутонийҙы, шулай уҡ ядро ҡоралын эшләү һәм һынау өсөн ҡулланылған ҡорамалдарҙы эҙләү һәм йыйыу буйынса йәшерен операция үткәрә. Бында плутонийҙың булыуы һәм операция тураһында аныҡ мәғлүмәт МАГАТЭ-нан йәшерелгән. Был эштәргә 150 миллион АҠШ доллары тотонола, эштәрҙең бер өлөшө Нанн-Лугар программаһы (Хәүефте бергәләп кәметеү программаһы), өлөшө туранан — тура LANL аша финанслана. Полигон һаҡланмаған тиерлек, һәм унда йыйылған плутоний ядро терроризмына һәләтле көстәргә эләгеүе йәки ядро ҡоралын булдырырға теләгән өсөнсө илдәргә тапшырылыуы мөмкин тигән фекер йәшәп килә. Материалдарҙың байтаҡ өлөшө Делеген тау массивы районында була, программала ҡатнашыусылар уны шартлы рәүештә «Плутоний тауы» тип атай<ref name="autogenerated3"/><ref name="belfer"/><ref name="autogenerated2"/>.

=== Ядроға ҡаршы башланғыстар ===
[[Файл:1316_Stamp_of_Kazakhstan._Semey_Nuclear_Site.jpg|мини|212x212пкс|Полигондың ябылыуына 30 йыл тулыуға арналған Ҡаҙағстан маркаһы]]
Нурсолтан Назарбаев етәкселегендә Ҡаҙағстан ядро таралыу өлкәһендәге бөтә база халыҡ-ара килешеүҙәрҙә һәм институттарҙа әүҙем ҡатнаша. 1992 Йылда Ҡаҙағстан, бойондороҡһоҙ дәүләт булараҡ, СНВ-1 килешеүенең Лиссабон протоколына ҡул ҡуя, уға ярашлы ядро ҡоралын таратмау буйынса үҙ йөкләмәләрен теркәй һәм үҙ ирке менән ядро ҡоралынан баш тарта<ref name="kazpravda1">{{Cite web|url=https://www.kazpravda.kz/articles/view/antiyadernaya-istoriya|title=Антиядерная история|publisher=Казахстанская правда|date=2019-02-18|accessdate=2022-02-20|archive-date=2022-02-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20220220172307/https://www.kazpravda.kz/articles/view/antiyadernaya-istoriya|deadlink=no}}</ref>.

1992 йылдың 18 декабрендә Ҡаҙағстан Республикаһының «Семипалатинск һынау ядро полигонында ядро һынауҙары һөҙөмтәһендә зыян күргән граждандарҙы социаль яҡлау тураһында» закон ҡабул ителә. 1993 йылдың декабрендә Рәсәй оборона министры директиваһына ярашлы 2-се Дәүләт үҙәк һынау полигоны тарҡатыла. СССР тарҡалғандан һуң Ҡаҙағстанда 1400 самаһы ядро боеголовкаһы булған 100-ҙән ашыу стационар базировкалы ракета ҡала. Бынан тыш, Ҡаҙағстан территорияһында 40 стратегик бомбардировщик була (Ту-95МС, 240 ҡанатлы ядро ракетаһы менән). 1994 йылда ил территорияһынан бөтә ядро ҡоралын сығарыу тамамлана. 1995 йылда Элекке Семипалатинск полигонында һуңғы ядро заряды юҡ ителә. 2000 йылда Семипалатинск полигонында ядро һынауҙары өсөн һуңғы штольня юҡ ителә.

1993 Йылда Ҡаҙағстан БДБ (СНГ) ла беренселәрҙән булып Ядро ҡоралын таратмау тураһында килешеү, ә 1994 йылдың декабрендә Донъяның ядро державалары Ҡаҙағстанға хәүефһеҙлек гарантиялары Тураһында Меморандумға ҡул ҡуя. 1994 йылдың февраленән Ҡаҙағстан, Нурсолтан Назарбаев инициативаһы буйынса, МАГАТЭ ағзаһы булып китә һәм бөтә ядро объекттарын уның контроле аҫтына тапшыра<ref name="kazpravda1"/>. МАГАТЭ ҡулы аҫтында Ҡаҙағстан үҙ территорияһында донъялағы беренсе Аҙ байытылған уран банкын булдыра, ул төрлө илдәргә уран байытыу буйынса үҙ программаларын йәйелдермәйенсә тыныс атом энергетикаһын үҫтереү мөмкинлеген бирә.

1996 Йылдан Ҡаҙағстан Ядро һынауҙарын тыйыу тураһында килешеүгә ҡушыла. 1997 йылда [[БМО-ның Генераль Ассамблеяһы|БМО-ның генераль Ассамблеяһы]] Ҡаҙағстандың ядро һынауҙарынан зыян күргән төбәктәренә ярҙам күрһәтеү тураһында резолюция ҡабул итә.

== Тәжрибә яланы ==
Полигондың тәжрибә яланы бер нисә майҙансыҡҡа бүленгән:

* П-1: был майҙансыҡта беренсе атом бомбаһы, ә һуңынан водород бомбаһы һынала, шулай уҡ майҙансыҡ башҡа бер нисә ер өҫтө һынауҙары өсөн ҡулланыла.
* П-2: ер өҫтө ядро һынауҙары өсөн майҙансыҡ.
* П-3: бәләкәй һәм урта ҡеүәтле ядро бомбаларын һауа һынауҙары өсөн майҙансыҡ.
* П-5: ҙур ҡеүәтле ядро бомбаларын һауа һынауҙары өсөн майҙансыҡ.
* П-7: яҡын ядро шартлауының сейсмик тәьҫирен һынау өсөн майҙансыҡ.

== Хәҙерге торошо ==
[[Файл:Steppe-2003.JPG|мини|Семипалатинск полигонында быраулау эштәре]]
Элекке полигондың хәүефле зоналарында радиоактив фон әле лә (2009 йылға ҡарата) сәғәтенә 1020 миллирентгенға етә (сәғәтенә 20-50 миллирентген хәүефһеҙ тип иҫәпләнә). Шуға ҡарамаҫтан, полигонда әле лә (2009 йылға) кешеләр йәшәй<ref name="Итоговый отчет">{{Cite web|url=http://www.nnc.kz/|title="Итоговый отчет по мероприятию 3 «Обеспечение безопасности бывшего Семипалатинского испытательного полигона», Республиканская бюджетная программа 011, «Обеспечение радиационной безопасности»|access-date=2005-07-01|archive-date=2005-07-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20050707001942/http://www.nnc.kz/|deadlink=no}}</ref><ref name="Проект устойчивого землепользования">{{Cite web|url=http://www.poligon.org.kz/puz.shtml|title=«Подготовка и реализация Плана устойчивого землепользования с участием всех заинтересованных сторон для Семипалатинского испытательного полигона»|access-date=2016-06-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20160410032905/http://poligon.org.kz/puz.shtml|archive-date=2016-04-10|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160410032905/http://poligon.org.kz/puz.shtml |date=2016-04-10 }}</ref>. Полигон территорияһы бер нисек тә һаҡланмаған һәм 2006 йылға тиклем урын бер нисек тә билдәләнмәгән. Халыҡ полигондың күпселек ерҙәрен мал көтөү өсөн файҙалана.

2005 йылға Ҡаҙағстандың ауыл хужалығы министрлығы мәғлүмәттәре буйынса:

* Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһе составына ингән элекке ядро полигоны территорияһында һәм уның янында 57 крәҫтиән хужалығы урынлашҡан, ерҙе файҙаланыуҙың дөйөм майҙаны 51,7 мең гектар (Абралинский, Яңы Семей райондары). Был хужалыҡтарҙа 13 мең баш һарыҡ, 600 баш ат һәм 2,5 мең баш һыйыр малы аҫрала.
* Павлодар өлкәһендә полигон территорияһында ике хужалыҡ итеүсе субъекттың мал көтөү участкалары бар Май районы (Май тоҡомсылыҡ крәҫтиән хужалығы һәм Ақжар Өндіріс Яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте), улар файҙаланған ерҙәрҙең дөйөм майҙаны {{Num|15802|га}}. 2005 йылдың 1 майына ҡарата был хужалыҡ субъекттарында 8 мең баш һарыҡ һәм 1200 баш ат булған.
* СИЯП территорияһында 8 крәҫтиән хужалығы үҫемлекселек менән шөғөлләнә. Бөтәһе 3938,2 гектар сәсеү майҙаны файҙаланыла. Йыл һайын был майҙанда уртаса 2796 тонна иген, 130 тонна картуф, 70 тонна йәшелсә, 230 тонна көнбағыш май орлоғо етештерелә, 25 мең тонна бесән әҙерләнә<ref name="certificate"/>.
* Ядро һынауҙарынан зыян күргән кешеләр һаны- {{Num|1323000}}, әммә зыян күреүселәрҙең хоҡуҡтарын раҫлаусы танытмалар тик {{Num|1057000}} кешегә генә бирелгән<ref name="certificate" />.

2005 йылда ғына йәмәғәтселек баҫымы аҫтында Һәм Ҡаҙағстан Республикаһы парламенты тәҡдиме буйынса полигон сиктәрен бетон бағаналар менән маркировкалау буйынса эштәр башлана. Йәмәғәтселек һәм ғалимдар тырышлығы менән Ҡаҙағстан Республикаһының милли ядро үҙәге, 2008 йылда халыҡтың һәм малдың унда индермәү өсөн полигондың айырым бысранған участкаларында инженер һаҡлау ҡоролмаларын төҙөү буйынса эштәр башлана. 2009 йылдан Дегелен һынау майҙансығын армия һаҡлай. Семипалатинск ядро полигоны донъяла халыҡ йәшәгән һәм уны ауыл хужалығы маҡсатында файҙаланған берҙән-бер ядро полигоны<ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=http://www.nnc.kz/|title=«Итоговый отчет по мероприятию 3 „Обеспечение безопасности бывшего Семипалатинского испытательного полигона“, Республиканская бюджетная программа 011, „Обеспечение радиационной безопасности“|access-date=2005-07-01|archive-date=2005-07-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20050707001942/http://www.nnc.kz/|deadlink=no}}</ref><ref name="Жизнь на полигоне">[http://www.svobodanews.ru/content/transcript/1814381.html ''Жизнь на полигоне''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101210124307/http://www.svobodanews.ru/content/transcript/1814381.html |date=2010-12-10 }}. Чернобыльский ликвидатор о экологических и социальных проблемах Семипалатинска. [[Азатлыҡ радиоһы|Радио Свобода]], передача «Время и Мир». 28.08.2009."]</ref>.

Бынан тыш, 1990-сы йылдар башынан Балапан һынау урыны майҙансығынан 10-20 километр алыҫлыҡта «Ҡаражыра» күмер разрезы эшләй, уның продукцияһы Рәсәй, Ҡаҙағстан һәм Ҡырғыҙстан предприятиеларына һәм электр станцияларына оҙатыла<ref name="Новиков">{{Cite web|author=Владимир Новиков|title=Энергия новых пространств|url=http://novikovv.ru/too-karazhira-ltd/energiya-novich-prostranstv|work=novikovv.ru|accessdate=2016-05-02|archive-date=2016-06-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20160601175841/http://novikovv.ru/too-karazhira-ltd/energiya-novich-prostranstv|deadlink=no}}</ref>.

== Полигон командирҙары (начальниктары) ==
* артиллерия генерал-лейтенанты Рожанович П. М. (февраль — сентябрь 1948)
* артиллерия генерал-майоры Колесников С. Г. (1948 йылдың сентябре-1950 йылдың ноябре)
* [БИЛДӘҺЕҘ] (ноябрь 1950 март 1976)
* генерал-майор Кантеев М. К. (март 1976 ғинуар 1978)

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Совет атом бомбаһын эшләү
* Чаган (аэродром))
* Невада һынау полигоны
* [[Яңы Ер|Яңы Ерҙәге ядро полигоны]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* [https://www.flickr.com/photos/yurievtv/ Галерея панорамных фотографий и видео Семипалатинск-21], (автор Тимофей Юрьев)
* «[https://www.youtube.com/watch?v=oTolr9dmVCc Радиация. Ядерный полигон]» — выпуск программы «Агрессивная среда с Александрой Говорченко» от 2015 г. телеканала «[[Наука 2.0]]».
* [http://www.strannik.de/kuzkinamat/limonia.htm ''Страна Лимония''] выдержки из книги воспоминаний о полигоне.
* [http://militera.lib.ru/memo/russian/zharikov_ad/index.html Жариков А. Д. ''Полигон смерти'']
* [http://www.nnc.kz/index.php Национальный Ядерный Центр Республики Казахстан], расположен на территории полигона
* [https://web.archive.org/web/20070108092113/http://akimvko.gov.kz/rule1_4.htm г. Курчатов, Восточно-Казахстанская область] (Официальный сайт Акима Восточно-Казахстанской области)
* [http://maps.google.com/maps?ll=50.672965,78.340073&spn=0.250108,0.573383&t=k&hl=en Вид полигона из космоса на Google Maps]
* [https://web.archive.org/web/20160919030405/http://poligon.org.kz/ Последствия ядерных испытаний на Семипалатинском полигоне. Ранее недоступная информация — карты, фотографии, научные отчёты и другие данные. Сайт общественной организации [[Карагандинский Экологический Музей]] ([[Казахстан]])].
* [http://nuclear-poligon.ru/ Сайт о Семипалатинском полигоне] Ракетные точки на Семипалатинском полигоне.
* [http://chagan.ru/index.php?flash_exist=yes ''ЧАГАН'' или ''Семипалатинск-4''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230413042809/http://chagan.ru/index.php?flash_exist=yes |date=2023-04-13 }} (по классификации НАТО, аэродром ''DOLON'') Сайт об исчезнувшем военном городке 79 тяжёлой бомбардировочной авиационной дивизии (ТБАД) дальней авиации.
* [https://www.youtube.com/watch?v=mXNn2pIkdcM Молчать вечно! Жизнь на ядерном полигоне]
* [http://www.svobodanews.ru/content/transcript/1814381.html ''На Семипалатинском полигоне''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091004025521/http://www.svobodanews.ru/content/transcript/1814381.html |date=2009-10-04 }}. Ликвидатор Чернобыля о экологических и социальных проблемах Семипалатинска. [[Радио Свобода]], передача «Время и мир». 28.08.2009.
* [http://lenta.ru/photo/2013/07/03/polygon/#0 ''В декорациях последней войны'']. Фото сюжеты из полигона.
[[Категория:ГУЛАГ төҙөлөштәре]]
[[Категория:Экологик һәләкәттәр]]
[[Категория:Ҡаҙағстан]]