Славян телдәре битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Яз-группа
 | название           = Славян телдәре
 | прародина          = [[Полесье]]
 | таксон             = төркөм
 | статус             = 
 | ареал              = Үҙәк һәм Көнсығыш Европа, Себер, Урта Азия
 | число носителей    = 400—500 млн
 | исчезла            = 
 | категория          = [[Евразия телдәре]]
 | классификация      = 
[[Һинд-европа ғаиләһе]]
: [[Балт-славян телдәре|Балт-славян тармағы]]
 | делится на         = [[Көнсығыш славян телдәре]], [[Көнбайыш славян телдәре]], [[Көньяҡ славян телдәре]] төркөмсәләре 
 | время распада      = б. э. [[I быуат]]ы <ref>''Kassian A., Dybo A.'' {{cite web |url = http://journals.plos.org/plosone/article/file?type=supplementary&id=info:doi/10.1371/journal.pone.0135820.s008 |title = Supplementary Information 2: Linguistics: Datasets; Methods; Results  |archive-url = https://web.archive.org/web/20180214202809/http://journals.plos.org/plosone/article/file?type=supplementary&id=info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0135820.s008 |archive-date = 2018-02-14 }} в статье ''Kushniarevich A, Utevska O, Chuhryaeva M, Agdzhoyan A, Dibirova K, Uktveryte I, et al.'' (2015) Genetic Heritage of the Balto-Slavic Speaking Populations: A Synthesis of Autosomal, Mitochondrial and Y-Chromosomal Data. PLoS ONE 10(9): e0135820. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0135820</ref> (строгий подсчёт)
<br>б. э. [[VI быуат]]ы<ref>''[[Блажек, Вацлав|Blažek V.]], Novotná P.'' {{cite web |url = http://etalpykla.lituanistikadb.lt/fedora/get/LT-LDB-0001:J.04~2007~1367159863819/DS.002.1.01.ARTIC |title = Glottochronology and its application to the Balto-Slavic languages  |archive-url = https://web.archive.org/web/20180209182322/http://etalpykla.lituanistikadb.lt/fedora/get/LT-LDB-0001:J.04~2007~1367159863819/DS.002.1.01.ARTIC |archive-date = 2018-02-09 }} // Baltistica. 2007. Vol. 42. № 2. P. 201.</ref> (расширенный подсчёт)
 | процент совпадений = 83 %
 | ГОСТ 7.75–97       = сла 604
 | ISO2               = sla
 | ISO5               = sla
}}

[[Файл:Slavic-2005-ru.png|thumb|280px|right|Славянские языки. Рәсәй Фәндәр Академияһының Тел ғилеме институтының «Языки мира» баҫмаһы буйынса, «Славянские языки» томы, М., 2005]]
[[Файл:Slovanskisvet.PNG|мини|Халыҡтың күпселеге славян телендә һөйләшкән илдәр|280пкс]]

'''Славя́н телдәре''' — һинд-европа ғаиләһенә ҡараған туғандаш телдәр төркөмө. [[Үҙәк Европа]] һәм [[Көнсығыш Европа]] һәм [[Төньяҡ Азия]] илдәрендә таралған<ref>{{БРЭ|статья=Славянские языки|ссылка=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/3625253|том=30|страницы=396—397|архив=https://web.archive.org/web/20220924012850/https://bigenc.ru/linguistics/text/3625253|архив дата=2022-09-24}}</ref>. Славян телдәрендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны — 400 миллиондан ашыу кеше{{#tag:ref|[http://w3.erss.univ-tlse2.fr/index.jsp?perso=kupsc&subURL=bsnlp/m/CFP.html Balto-Slavonic Natural Language Processing 2009]|name="bsnlp2009"}}{{#tag:ref|http://www2.ignatius.edu/faculty/turner/worldlang.htm|name="ignat"}}{{#tag:ref|{{cite web|title=Languages Spoken by More Than 10 Million People (Языки, на которых говорят более 10 миллионов человек) по данным энциклопедии [[Encarta]]|url=http://encarta.msn.com/media_701500404/languages_spoken_by_more_than_10_million_people.html|website=|archive-url=https://web.archive.org/web/20091029104855/http://encarta.msn.com/media_701500404/Languages_Spoken_by_More_Than_10_Million_People.html|archive-date=2009-10-29}}|name="Encarta"}}{{#tag:ref|[http://www.omniglot.com/writing/macedonian.htm Omniglot]|name="omniglot"}}, башлыса [[славяндар]]. Һүҙ структураһында, грамматик категорияларҙы ҡулланыуҙа, һөйләм структураһында, семантикала, өндәрҙең даими тап килеү системаһында, морфонологик сиратлашыуҙарҙа бер-береһенә яҡынлыҡ дәрәжәһе ҙур. Был яҡынлыҡ славян телдәренең килеп сығышының берҙәмлеге һәм уларҙың әҙәби телдәр һәм диалекттар кимәлендә үҙ-ара оҙайлы һәм интенсив бәйләнеше менән аңлатыла.

Төрлө этник, географик һәм тарихи-мәҙәни шарттарҙа славян халыҡтарының оҙайлы үҙаллы үҫеше, уларҙың төрлө этник төркөмдәр менән бәйләнеше матди, функциональ һәм типологик характерҙағы айырмаларға килтерә.

== Классификацияһы ==
Бер-береһенә яҡынлыҡ дәрәжәһе буйынса славян телдәрҙе 3: көнсығыш славян, көньяҡ славян һәм көнбайыш славян төркөмдәренә бүлеү ҡабул ителгән. Славян телдәренең һәр төркөм эсендә бүленеше үҙенсәлекле. Һәр славян теле үҙ составына әҙәби телде һәм уның бөтә эске төрҙәрен һәм үҙ территориаль диалекттарын индерә. Һәр славян теленең диалекттарға бүленеше һәм стилистик структураһы (телмәрҙең функциональ стилдәре) бер төрлө түгел.

Славян телдәренең тармаҡтары: <!-- порядок по алфавиту -->
{|
 | style="vertical-align: top;" |
* '''Көнсығыш славян телдәре'''
** [[Белорус теле]] (ISO 639-1: '''be'''; ISO 639-3: '''bel''')
** [[Боронғо рус теле]] † (ISO 639-1: — ; ISO 639-3: '''orv''')
*** боронғо новгород диалекты † (ISO 639-1: — ; ISO 639-3: —)
*** Көнбайыш рус яҙма теле † (ISO 639-1: — ;ISO 639-3: —)
** [[Рус теле]] (ISO 639-1: '''ru'''; ISO 639-3: '''rus''')
** [[Украин теле]] (ISO 639-1: '''uk'''; ISO 639-3: '''ukr''')
*** [[Русин теле]]<ref name="autogenerated1">Иногда выделяют в отдельный язык</ref> (ISO 639-1: — ; ISO 639-3: '''rue''')

 | style="vertical-align: top;" |
* '''Көнбайыш славян телдәре'''
** ''Лехит телдәре''
*** ''Померан (помор) телдәре''
**** [[Кашуб теле]] (ISO 639-1: — ; ISO 639-3: '''csb''')
***** Словин теле † (ISO 639-1: — ; ISO 639-3: —)
*** Полаб теле † (ISO 639-1: — ; ISO 639-3: '''pox''')
*** [[Поляк теле]] (ISO 639-1: '''pl'''; ISO 639-3: '''pol''')
**** Силез теле<ref name="autogenerated1"/> (ISO 639-1: — ; ISO 639-3: '''szl''')
** ''Лужиц теле''
*** Үрге лужиц теле (ISO 639-1: — ; ISO 639-3: '''hsb''')
*** Түбәнге лужиц теле (ISO 639-1: — ; ISO 639-3: '''dsb''')
** ''Чех-словак телдәре''
*** [[Словак теле]] (ISO 639-1: '''sk'''; ISO 639-3: '''slk''')
*** [[Чех теле]] (ISO 639-1: '''cs'''; ISO 639-3: '''ces''')
**** кнаанит † (ISO 639-1: — ; ISO 639-3: '''czk''')
 | style="vertical-align: top;" |
* '''Көньяҡ славян телдәре'''
** ''Көнсығыш көньяҡ славян телдәре''
*** [[Болгар теле]] (ISO 639-1: '''bg'''; ISO 639-3: '''bul''')
*** [[Македон теле]] (ISO 639-1: '''mk'''; ISO 639-3: '''mkd''')
*** [[Иҫке славян теле]] † (ISO 639-1: '''cu'''; ISO 639-3: '''chu''')
*** [[Сиркәү славян теле]] (ISO 639-1: '''cu'''; ISO 639-3: '''chu''')
** ''Көнбайыш көньяҡ славян телдәре''
*** [[Серб-хорват теле]] (ISO 639-1: '''sh''' ; ISO 639-3: '''hbs'''):
**** [[Босний теле]] (ISO 639-1: '''bs'''; ISO 639-3: '''bos''')
**** [[Серб теле]] (ISO 639-1: '''sr'''; ISO 639-3: '''srp''')
***** [[Славян-серб теле]] † (ISO 639-1: — ;ISO 639-3: —)
**** [[Хорват теле]] (ISO 639-1: '''hr'''; ISO 639-3: '''hrv''')
***** Кайкав һөйләше (ISO 639-3: '''kjv''')
***** Молиз-славян теле (ISO 639-3: '''svm''')
**** [[Черногор теле]] (ISO 639-3: '''cnr''')
*** [[Словен теле]] (ISO 639-1: '''sl'''; ISO 639-3: '''slv''')
|}

[[Долгопольский Арон Борисович]] көнбайыыш славян һәм көньяҡ славян тел төркөмсәләре, генетик берләшмә түгел, конвенциональ, йәғни пра көнбайыш славян һәм пра көньяҡ славян телдәре булмаған, ти<ref>{{статья|автор=Dolgopolsky A.|заглавие=More about the Indo-European Homeland problem|издание=Mediterranean Language Review|год=1990—1993|том=6—7|номер=|страницы=232}}</ref>.

Күп кенә тикшереүселәр, үрҙә әйтеп кителгән телдәрҙән башҡа, көньяҡ славян теле менән көнбайыш славян телдәренә ҡарата ике аралағы тел (паннон-славян теле) булып торған, шулай уҡ көньяҡ славян теле менән көнсығыш славян телдәренә ҡарата ике аралағы тел (дак-славян теле) булып торған — был телдәр үле тел һанала.

Тағы ла ике төркөмгә, төньяҡ славян теле һәм көньяҡ славян теленә, бүлеү бар<ref>Peter Trudgill. 2003. ''A Glossary of Sociolinguistics''. Oxford: [[Oxford University Press]], pp 36, 95—96, 124—125.</ref>.

== Сығышы ==
Һинд-европа телдәр ғаиләһендә славян теле балтий телдәренә бигерәк яҡын. Ике төркөм араһындағы оҡшашлыҡ һинд-европа прателенән башта балт-славян прателе, һуңғараҡ ул прабалтий һәм праславян теленә бүленгән тигән раҫлауҙар '''«балт-славян прателе»''' теорияһына нигеҙ булып тора. Әммә ҡайһы бер ғалимдар уларҙың айырата оҡшашлығыын боронғо балттар менән славяндарҙың оҙайлы бәйләнештәре менән аңлата һәм дөйөм балт-славян теле булғанлығын кире ҡаға<ref>Б. Вимер. Судьбы балто-славянских гипотез и сегодняшняя контактная лингвистика. // Ареальное и генетическое в структуре славянских языков. — М.: «Пробел», Институт славяноведения РАН, 2007, с. 32—33.</ref>. Славян телдәренең лексикаһы нигеҙҙә һинд-европа сығышлы; боронғо һинд-европа телдәрендә аныҡ тәңгәллеге булмаған күп кенә элементтарҙы шулай уҡ балт-славян уртаҡлығы менән бәйләйҙәр<ref name="Скорвид">{{БРЭ|автор=[[Скорвид, Сергей Сергеевич|Скорвид С. С.]]|том=30|страницы=396—397—389|год=2015|статья=Славянские языки|ссылка=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/3625253|архив=https://web.archive.org/web/20220924012850/https://bigenc.ru/linguistics/text/3625253|архив дата=2022-09-24}}</ref>.

Славян тел континуумының һинд-европа/балт-славян берҙәмлегенән ҡайһы территорияла айырымланыуы билдәләнмәгән. Һинд-европа диалекттарының (протославян) береһенән бөтә хәҙерге славян телдәренә нигеҙ һалыусы [[праславян теле]] формалашҡан. Праславян теленең тарихы айырым славян телдәренең тарихынан күпкә дауамлы булған. Оҙайлы ваҡыт дауамында ул оҡшаш структуралы бер бөтөн диалект булып үҫешкән. Диалект варианттары һуңыраҡ барлыҡҡа килгән.

Праславян теленең үҙ аллы телдәргә күсеүе б. э. I мең йыллығының 2-се яртыһында, Көньяҡ-көнсығыш Европа һәм Көнсығыш Европа территорияһында иртә славян дәүләттәре формалашҡан осорҙа, әүҙемләшкән. Был осорҙа славян ауылдары территориялары байтаҡҡа артҡан. Төрлө тәбиғәт һәм һауа торошо шарттарында урынлашҡан төрлө географик зона райондарын үҙләштереп, славяндар ошо территорияларҙа йәшәүсе төрлө мәҙәни үҫеш баҫҡысында торған халыҡ менән аралашҡан, үҙ-ара мөнәсәбәткә ингән. Һәм быларҙың бөтәһе лә славян телдәренең тарихында сағылыш тапҡан.

== Бүленеш ваҡыты ==
[[Файл:Slavic lang grey atkinson.png|thumb|Грей һәм Аткинсон буйынса хәҙерге славян телдәренең генеалогик ағасы (2003)]]
[[Файл:Slavic languages 2015 2.jpg|thumb|Чанг, Кэткарт, Холл һәм Гарретт буйынса тере һәм үле славян телдәренең генеалогик ағасы  (2015)]]

=== Грей һәм Аткинсон ===
Аткинсон һәм Грей, лексика-статистик мәғлүмәт базаһын файҙаланып (Сводеш исемлегенә таянып уны Айсидор Дайен булдырған), һәм өҫтәмә мәғлүмәткә таянып, 103 тере һәм үле туғандаш һинд-европа телдәренең (яҡынса 150 билдәле тел араһынан) статистик анализын яһаған.

[[Монте-Карло методы]] менән, уларҙың тарихи һәм лигвистик дөрөҫкә оҡшағанлығын иҫәпкә алып тормайынса, миллионлаған осраҡлы «тел ағастары» генерирланған (быуынланған). Тел ағастары тармаҡтарында эволюция тиҙлеге айырымланһа һәм осраҡлы бүленһә лә, был тарҡалыш артыҡ ҙур булырға тейеш түгел тип фаразланған. Мәҫәлән, әгәр халыҡтар һәм телдәр тарихы буйынса бөтә билдәле мәғлүмәтте лә онотоп торғанда,  [[әрмән теле]] һәм [[исланд теле]]н алыҫлашмаған уртаҡ тәүтелгә йүнәлткәндә — тел ағасының башҡа тармаҡтары менән сағыштырғанда эволюция темпы артыҡ юғары булыуы бигерәк кеше ышанмаҫлыҡ булыр ине.

Грей һәм Аткинсондың методами Байес анализы ысулы менән алынған һәм 2012 йылда Science журналында баҫылған мәғлүмәттәре праһинд-европа теленең йәшен 8000-дән 9500-гә тиклемге интервалда күрһәтә һәм уның анатолий сығышлы булыуын ышаныслы раҫлай<ref>{{статья|автор=Bouckaert R. et al.|заглавие=Mapping the origins and expansion of the Indo-European language family|ссылка=http://www.sciencemag.org/content/337/6097/957.short|язык=en|издание=Science|год=2012|volume=337|номер=6097|pages=957—960|doi=10.1126/science.1219669|archivedate=2015-09-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150924163209/http://www.sciencemag.org/content/337/6097/957.short}}</ref>. Тап шул осорҙа дөйөм олондан [[хеттар]]ҙың ата-бабалары айырылған.

Славян тел берҙәмлеге, тикшереүҙәр һөҙөмтәһе буйынса, 1300 йыл элек, йәғни б. э. яҡынса VIII быуатында, бүленгән. Балт-славян тел берҙәмлеге 3400 йыл элек, б. э. т. яҡынса XV быуатта, тарҡалған.

Грей һәм Аткинсон ысулы һәм һөҙөмтәһе төрлө аспекттарҙа ҡәтғи тәнҡитләнгән<ref>{{Youtube|4jHsy4xeuoQ|«Mismodelling Indo-European Origins» Talk}}{{ref-en}}</ref>.

=== Чанг, Кэткарт, Холл һәм Гарретт ===
2015 йылдың февралендә  ғалимдар Уилл Чанг (Will Chang), Чундра Кэткарт (Chundra Cathcart), Дэвид Холл (David Hall) һәм Андрю Гарреттарҙың (Andrew Garrett) һинд-европа телдәре ғаиләһенең йәшен ҡурған гипотезаһына, 5500—6500 йыл элек йәғни б. э. т. 3500—4500 йылға тура килгәнен раҫлаусы «Ancestry-constrained phylogenetic analysis supports the Indo-European steppe hypothesis» тип аталған ғилми хеҙмәте донъя күрә. Был хеҙмәттә һинд-европа ғаиләһенә ҡараған тере һәм үле телдәрҙән 200 һүҙ ҡаралған, һәм статистик моделләштереү ярҙамында был тел ғаиләһенең үрҙә килтерелгән айырымланыу датаһы билдәләнгән. Славян телдәре, был тикшеренеү һөҙөмтәһендә, хәҙерге заманға тиклем 1240 йыл элек, йәғни б. э. 710 йылында айырыла башлаған.<ref>{{cite web |url=http://phys.org/news/2015-02-indo-european-languages-emerged-roughly-years.html |title=Indo-European languages emerged roughly 6,500 years ago on Russian steppes, new research suggests |author= |date=2015-02-18 |website= |publisher= |access-date=2015-07-31 |lang= |archive-date=2015-09-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150914165207/http://phys.org/news/2015-02-indo-european-languages-emerged-roughly-years.html |deadlink=no }}</ref>

=== Касьян, Дыбо ===
[[Файл:Slavic languages tree and map from Kushniarevich article.png|thumb|Касьян һәм Дыбо буйынса славян телдәренең ағасы һәм картаһы]]
2015 йылдың сентябрендә А. С. Касьян һәм Дыбо Анна Владимировна славян этногенезы буйынса дисциплинар-ара тикшеренеүҙәр сиктәрендә<ref>Kassian, Alexei, Anna Dybo, «Supplementary Information 2: Linguistics: Datasets; Methods; Results» в статье Kushniarevich A, Utevska O, Chuhryaeva M, Agdzhoyan A, Dibirova K, Uktveryte I, et al. (2015) Genetic Heritage of the Balto-Slavic Speaking Populations: A Synthesis of Autosomal, Mitochondrial and Y-Chromosomal Data. PLoS ONE 10(9): e0135820. <nowiki>https://doi.org/10.1371/journal.pone.0135820</nowiki></ref><ref>{{Cite web |url=http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=4440 |title=Как складывался генофонд славян и балтов |access-date=2018-01-27 |archive-date=2022-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220510112639/http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=4440 |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.gazeta.ru/science/2015/09/03_a_7734953.shtml |title=«Это очень опасно — считать себя эталоном славянства»: Учёные проследили генетическую и лингвистическую историю славяно-балтоязычных народов |access-date=2018-01-27 |archive-date=2022-03-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306155513/https://www.gazeta.ru/science/2015/09/03_a_7734953.shtml |deadlink=no }}</ref> «Глобальная лексикостатистическая база данных/Global Lexicostatistical Database» проекты стандарты буйынса йыйылған һәм заманса филогенетик алгоритмдар менән эшкәртелгән славян теленең Сводеш исемлегенә ингән иң сифатлы 110-һүҙҙәренә таянып төҙөлгән лексикостатистик классификацияһын яһаған<ref><nowiki>http://starling.rinet.ru/new100/main.htm</nowiki></ref> и обработанных современными 

Датаһы билдәләнгән тел ағасы славян төркөмөнөң структураһына традицион славистик ҡараш менән ярашлы. Ағас праславян теленең өс: көнбайыш, көнсығыыш һәм көньяҡ тармаҡтарына бүленеүен фаразлай. Бүленеш б. э. яҡынса 100 йыл менән билдәләнә, был археологтар раҫлауҙарына ла тура килә: б. э. 1-се мең йыллығы башында славян популяцияһы шаҡтай киң территорияны биләгән<ref>Sussex, Roland, Paul Cubberley. 2006. The Slavic languages. Cambridge: [[Cambridge University Press]]. P.19.</ref> һәм етерлек бер бөтөндө тәшкил иткән<ref>''Седов, В. В.'' 1995. Славяне в раннем средневековье. Москва: Фонд археологии. С. 5.</ref>. Артабан, б. э. V—VI быуаттарында, өс славян тармаҡ бер үк ваҡытта тиерлек сағыштырмаса вағыраҡ таксондарға бүленгән, был б. э. 1-се мең йыллығының икенсе яртыһында Көнсығыш Европа һәм Балкан буйлап славяндарҙың тиҙ таралыуына (Европаның славянлашыуы) тап килә<ref>''Седов, В. В.'' 1979. Происхождение и ранняя история славян. Москва: Наука.</ref><ref>Barford, P. M. 2001. The Early Slavs: Culture and Society in Early Medieval Eastern Europe. Ithaca: Cornell University Press.</ref><ref>Curta F. 2001. The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, c. 500—700. Cambridge: Cambridge University Press.</ref><ref>Heather P. 2010. Empires and Barbarians: The Fall of Rome and the Birth of Europe. Oxford: [[Oxford University Press]].</ref>.

Анализға, люблян койнеһы һәм әҙәби словен теле көньяҡ славян һәм көнбайыш славян лексик һыҙаттарының ҡатнашыуын күрһәткән (был словен теле, күрше серб-хорват диалекттары йоғонтоһона дусар ителгәнлектән, сығанаҡ көнбайыш славян атрибуциялы булыуын күрһәтә, тип фаразлана) словен теле индерелмәгән, ә словен диалекттары буйынса сифатлы сводеш исемлеге ул мәлгә йыйылмаған була. Лексик мәғлүмәттең етешмәүе һәм ышанысһыҙлығы арҡаһында ғилми хеҙмәттә боронғо новгород диалекты, полаб теле һәм ҡайһы бер башҡа славян идиомалары индерелмәгән.

== Үҫеш тарихы ==
[[Файл:Диалекты славянских языков по Зализняку 1988.png|thumb|right|Зализняк Андрей Анатольевич буйынса славян телдәре диалекттары]]
[[Файл:Bascanska ploca.jpg|thumb|right|[[Башчан плитаһы]], [[XI быуат]], [[Крк]], [[Хорватия]]]]
Славян прателенең иртә үҫеше осоронда һуҙынҡы сонанттарҙың (рус телендә сонор тартынҡылар: [m], [n], [l], [r]; [j] өнө лә сонор — май [maj] һүҙендә) яңы системаһы барлыҡҡа килгән, консонантизм (бер нисә тартынҡының йәнәш килеүе) байтаҡ ябайлаштырыла, аблаутта (бер тамырлы һүҙҙәрҙәге ''эске флексия'' — '''собирать — соберу — сбор — соб-рать'''), редукция (һуҙынҡыларҙың баҫымһыҙ хәлдә көсһөҙләнеүе) баҫҡысы киң тарала, тамыр боронғо сикләүҙәргә буйһоноуҙан туҡтай. [[Праславян теле]] сатем төркөмөнә (''праславян'' sьrdьce, pisati, prositi, сағыштыр: ''латин'' cor, — cordis, pictus, precor); (''праславян'' zьrno, znati, zima, сағыштыр: ''латин'' granum, cognosco, hiems) инә. Әммә был һыҙат тулыһынса тормошҡа ашырылмай<ref>см. [[Закон Мейе]].</ref>: сағыштыр: праславян *kamy, *kosa, *gǫsь, *gordъ һ. б.
Праславян морфологияһында һинд-европа тибынан күп кенә тайпылыштар бар. Был иң тәү сиратта ҡылымға, аҙ дәрәжәлә — исемгә ҡарай.
[[Файл:beresta.jpg|thumb|right|[[XIV быуат]]. Новгород туҙ грамотаһы]]
Суффикстарҙың күпселеге праславян нигеҙҙә формалаша. Үҙенең иртә үҫешендә праславян теле лексика өлкәһендә күп кенә әүерелеүҙәр кисергән. Башлыса иҫке һинд-европа лексикаһын һаҡлап ҡалып, бер үк ваҡытта ул ҡайһы бер лексемаларҙы (мәҫәлән, социаль мөнәсәбәттәр өлкәһендә ҡулланылған һәм тәбиғәткә ҡағылышлы һ. б. терминдар) юғалта. Төрлө тыйыуҙар (табу) арҡаһында ла күп кенә һүҙҙәр ҡулланыштан төшөп ҡалған. Мәҫәлән, имән атамаһы юғалаған — һинд-европаса perkuos, унан — латинса quercus. Славян телендә табу һүҙе (''славян'' dǫbъ нығына; унан — «дуб», (''пол.'' dąb, ''болг.'' дъб) һ. б. ''Медведь'' һүҙенең һинд-европа атамаһы юғала. Ул яңы ғилми «Арктика» (сағыштыр: ''грек'' ἄρκτος) терминында ғына һаҡланған. Праславян телендә һинд-европа һүҙе тыйылған һүҙҙәр бәйләнеше менән алмаштырылған: *medvědь («поедатель мёда», мёд һәм *ěd-)<ref name="fasmer">''Фасмер М.'' {{cite web |url = http://starling.rinet.ru/cgi-bin/query.cgi?basename=\usr\local\share\starling\morpho\vasmer\vasmer&root=/usr/local/share/starling/morpho&morpho=0 |title = Этимологический словарь русского языка.  |archive-url = https://web.archive.org/web/20210808080927/http://starling.rinet.ru/cgi-bin/query.cgi?basename=%5Cusr%5Clocal%5Cshare%5Cstarling%5Cmorpho%5Cvasmer%5Cvasmer&root=%2Fusr%2Flocal%2Fshare%2Fstarling%2Fmorpho&morpho=0 |archive-date = 2021-08-08 }} — 1-е изд. — Т. 1-4. — М., 1964—1973.</ref>.
[[Файл:ZographensisColour.jpg|right|thumb|Зограф кодексы, [[X]]—[[XI]] бб.]]
Праславян телендә балт-славян уртаҡлығы осоронда һуҙынҡылар (сонор тартынҡылар — сонанттар юғалған, улар урынына дифтонг бәйләнештәр: тартынҡылар алдында һәм «һуҙынҡы сонант һуҙынҡылар алдында» (sъmьrti, но umirati) эҙмә-эҙлеклегендә, (акут һәм циркумфлекс) интонациялары релевантлы билдәгә әйләнгән. Сонор тартынҡыларҙы (сонанты) ҡайһы бер фонетик күренештәрҙе тасуирлау өсөн ҡулланалар. Рус телендә – был [л], [л'], [р], [р'], [м], [м'], [н], [н'], [j], [и] өндәре (ҡалған тартынҡылар шаулы - шумные тип атала). Сонор тартынҡылар шаулы тартынҡыларҙан артикуляцион билдәләре менән генә түгел, акустик һәм фонологик билдәләре менән дә айырыла.
Йот алдынан ябыҡ ижектәрҙең юҡҡа сығыуы һәм йот алдынан тартынҡыларҙың йомшарыуы — праславян осорҙоң мөһим процесы. Беренсе процесс менән бәйле бөтә боронғо дифтонг бәйләнештәре монофтонгтарға әүерелгән, талғын ижек тартынҡылары (р, л), танау һуҙынҡылары барлыҡҡа килгән, ижектәргә бүлеү күсерелеүенә килтергән, был, үҙ сиратында, тартынҡылар төркөмөнөң ябайлаштырылыуына, ижек-ара диссимиляция күренешенә килтергән. Был иң боронғо процестар йоғонтоһо бөтә хәҙерге славян телдәрендә күҙәтелгән күп төрлө сиратлашыуҙарҙа сағыла: сағыштыр: «жать — жну»; «взять — возьму», «имя — имена», (''чех'' žít — žnu, vzít — vezmu; ''серб-хорват'' жети — жањем, узети — узмем, име — имена}}. Йот алдынан тартынҡыларҙың йомшарыуы түбәндәге сиратлашыуҙа сағыла: с/ш, з/ж һ. б. Бөтә был процестар грамматик ҡоролошҡа, флексиялар (ялғауҙар) системаһына ҙур йоғонто яһаған. Йот алдынан тартынҡыларҙың йомшарыуы арҡаһында артҡы аңҡау тартынҡылары палаталләшкән: к > ч, г > ж, х > ш. Шул нигеҙҙә сиратлашыуҙар праславян теле осоронда уҡ формалашҡан — к/ч, г/ж, х/ш, һәм был исем һәм ҡылым һүҙъяһалыштарына ҙур йоғонто яһаған.

Һуңғараҡ артҡы аңҡау тартынҡыларының икенсе һәм өсөнсө палаталләшеүе үҫешкән, шуның һөҙөмтәһендә түбәндәге сиратлашыуҙар барлыҡҡа килгән — к/ц, г/дз (з), х/с (х). Исем килеш һәм һан менән үҙгәргән. Берлек һәм күплек һандарҙан башҡа ''икелек'' һаны ('''двойственное число''') булған, словен һәм лужиц телдәренән башҡа, барлыҡ тиерлек славян телдәрендә был күренеш юҡҡа сыҡҡан, шулай ҙа ''дуалис'' рудименттары бөтә славян телдәрендә тиерлек һаҡлана.

Исем нигеҙҙәре аныҡлаусы функцияһын үтәгән күренеш булған. Һуңғы праславян осоронда алмаш сифаттары (местоименные прилагательные) барлыҡҡа килгән. Ҡылымдың инфинитив нигеҙе һәм хәҙерге заманы булған. Беренселәренән ''инфинитив, супин, аорист, имперфект'', ''сифат ҡылым'' (причастие на -л), үткән заман ''төп йүнәлеш'' сифат ҡылымдары (причастия действительного залога прошедшего времени на -въ) һәм ''төшөм йүнәлеш'' сифат ҡылым (причастия страдательного залога на -н) барлыҡҡа килгән. Хәҙерге заман нигеҙенән хәҙерге заман, бойороҡ һөйкәлеше, хәҙерге заман төп йүнәлеш сифат ҡылымы (причастие действительного залога настоящего времени) барлыҡҡа килгән. Һуңғараҡ ҡайһы бер славян телдәрендә был нигеҙҙән '''имперфект''' (үткән замандың несовершенный видына тап килә) барлыҡҡа килә башлаған.

Праславян телендә диалекттар формалаша башлаған. Диалекттарҙың өс: көнсығыш, көнбайыш һәм көньяҡ төркөмө булған. Уларҙан яйлап ярашһлы телдәр формалашҡан. Көнсығыш славян телдәре төркөмө иң йыйнағы булған. Көнбайыш славян төркөмөндә өс: лехит, серб-лужиц һәм чех-словак төркөмсәләре булған. Көньяҡ славян төркөмө диалектлыҡ яғынан иң сиктәре билдәләнгәне (дифференцированный) булған.

Праславян теле славяндарҙың дәүләткәсә тарихы, ҡәбилә-ырыу йәмғиәт ҡоролошо, осоронда ғәмәлдә булған. Иртә феодализм осоронда әһәмиәтле үҙгәрештәр барлыҡҡа килгән. XII—XIII быуаттарҙа славян телдәренең артабанғы бүленеше дауам иткән, праславян теленә хас үтә ҡыҫҡа һуҙынҡы өндәр (редуцированные Ъ һәм Ь) юҡҡа сыҡҡан. Бер осраҡта улар юғалған, икенсе осраҡта тулы берәмек һуҙынҡыларына әүерелгән. Һөҙөмтәлә славян телдәренең фонетик һәм морфологик төҙөлөшөндә, уларҙың лексик составында етди үҙгәрештәр барлыҡҡа килгән.

== Фонетикаһы ==
Фонетика өлкәһендә славян телдәре араһында ҡайһы бер мөһим айырмалар бар.

Славян телдәренең күпселегендә һуҙынҡыларҙыү оҙонлоғо/ҡыҫҡалығы буйынса оппозиция юҡҡа сыҡҡан, шул уҡ ваҡытта чех һәм словак телдәрендә  (төньяҡ морав һәм көнсығыш словак диалекттарын ҡвҫтырмағанда, штокав төркөмөнөң әҙәби нормаларында (серб, хорват, босний һәм черногор), шулай уҡ өлөшләтә словен телендә был айырмалар һаҡланған<ref>{{книга |автор = [[Супрун, Адам Евгеньевич|Супрун А. Е.]], [[Скорвид, Сергей Сергеевич|Скорвид С. С.]] |заглавие = Славянские языки |ссылка = http://slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/SkorvidSuprun_SlavjanskieJazyki.pdf |издание =  |место =  |издательство =  |год =  |страницы = 15 |isbn =  |ref =  }} {{Wayback|url=http://slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/SkorvidSuprun_SlavjanskieJazyki.pdf |date=20170516210900 }}{{проверено|26|3|2014}}</ref>.
Поляк һәм кашуб, лехит телдәрендә, башҡа славян телдәрендә юғалған танау һуҙынҡылары (танау һуҙынҡылары шулай уҡ хәҙер үле полаб теле фонетик системаһына хас булған) һаҡланған. Танау һуҙынҡылары болгар-македон һәм словен тел ареалдарында (шул телдәргә ярашлы периферия һөйләштәрендә хәҙерге көндәрҙә лә ҡайһы бер һүҙҙәрҙә назализация реликттары сағылыш таба) оҙайлы ваҡыт һаҡланған<ref>{{книга |автор = [[Супрун, Адам Евгеньевич|Супрун А. Е.]], [[Скорвид, Сергей Сергеевич|Скорвид С. С.]] |заглавие = Славянские языки |ссылка = http://slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/SkorvidSuprun_SlavjanskieJazyki.pdf |издание =  |место =  |издательство =  |год =  |страницы = 10 |isbn =  |ref =  }} {{Wayback|url=http://slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/SkorvidSuprun_SlavjanskieJazyki.pdf |date=20170516210900 }}{{проверено|26|3|2014}}</ref>.

Славян телдәренә тартынҡыларҙың палаталләшеүе — өндө әйткәндә телдең яҫы урта өлөшөнөң аңҡауға яҡынайыуы хас. Славян телдәренең бөтә тартынҡылары тиерлек ҡаты (палаталләшмәгән) йә йомшаҡ (палаталләшкән) була алған. Бер нисә депалаталләшеү процесы арҡаһында, чех-словак төркөмө телдәрендә тартынҡыларҙы ҡатылыҡ/йомшаҡлыҡ буйынса сағыштырыу байтаҡ сикләнгән (чех телендә ''t'' — ''t’'', ''d'' — ''d’'', ''n'' — ''n’'' оппозицияһы, словак телендә — ''t'' — ''t’'', ''d'' — ''d’'', ''n'' — ''n’'', ''l'' — ''l’'' оппозиция һаҡланған, шуның менән бергә көнбайыш словак диалектында ассибиляция: ''t’'', ''d’'' һәм артабанғы ҡатыланыу, шулай уҡ ''l’'' ҡатыланыуы  эҙемтәһендә, ҡағиҙә булараҡ тик бер пар: ''n'' — ''n’'' төшөнсәһе генә һаҡланған, ә ҡайһы бер көнбайыш словак һөйләштәрендә (поваж, трнав, загорский һөйләштәре) парлы йомшаҡ тартынҡылар бөтөнләй юҡ)<ref>{{книга|автор = Лифанов К. В. |заглавие = Диалектология словацкого языка: Учебное пособие |тип = |место = {{М.}} |издательство = Инфра-М |год = 2012 |том = |номер = |страницы = 34 |isbn = 978-5-16-005518-3 |ref =}}</ref>. Тартынҡыларҙың ҡатылыҡ/йомшаҡлыҡ буйынса оппозицияһы серб-хорват-словен һәм көнбайыш болгар-македон телдәре ареалдарында — иҫке парлы йомшаҡ тартынҡыларҙан тик ''n’'' (< ''*nj''), ''l’'' (< ''*lj'') ҡатыға әйләнмәгән (беренсе сиратта серб-хорват ареалында) формалашмаған<ref>{{книга |автор = [[Супрун, Адам Евгеньевич|Супрун А. Е.]], [[Скорвид, Сергей Сергеевич|Скорвид С. С.]] |заглавие = Славянские языки |ссылка = http://slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/SkorvidSuprun_SlavjanskieJazyki.pdf |издание =  |место =  |издательство =  |год =  |страницы = 16 |isbn =  |ref =  }} {{Wayback|url=http://slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/SkorvidSuprun_SlavjanskieJazyki.pdf |date=20170516210900 }}{{проверено|26|3|2014}}</ref>.

Славян телдәрендә баҫым төрлөсә бойомға ашырыла. Күпселек славян телдәрендә (серб-хорват һәм словен телдәренән башҡа) политон праславян баҫымы динамик баҫымға алмашына. Праславян баҫымының ирекле, хәрәкәтсән характеры рус, украин, белорус һәм болгар телдәрендә, шулай уҡ кашуб теленең торлак һөйләшендә һәм төньяҡ кашуб диалектында (үле полаб телендә лә баҫым хәрәкәтсән булған) һаҡланған. Урта рус һөйләштәрендә (һәм, шуға ярашлы, рус әҙәби телендә), көньяҡ рус һөйләшендә (наречие), төньяҡ кашуб һөйләштәрендә, шулай уҡ белорус һәм  болгар телдәрендә бындай типтағы баҫым баҫымһыҙ һуҙынҡыларҙың редукцияһын тыуҙырған. Ҡайһы бер телдәрҙә, тәү сиратта көнбайыш славяни телдәрендә, билдәле бер ижеккә йә тактлы төркөмгә генә төшә торған тәғәйенләнгән (фиксированный) баҫым формалашҡан. Поляк әҙәби телендә һәм поляк теленең күпселек диалекттарында, чех төньяҡ морав һәм көнсығыыш словак диалекттарында һәм кашуб теле көньяҡ кашуб диалектының көньяҡ-көнбайыш һөйләштәрендә, шулай уҡ лемков диалектында баҫым һуңғы ижектең алдындағыһына ҡуйыла. Чех һәм словак әҙәби телдәрендә һәм уларҙың күпселек а первый слог ударение  диалекттарында, лужиц телдәрендә, көньяҡ кашуб диалектында, шулай уҡ кесе поляк диалектының гураль һөйләштәрендә баҫым беренсе ижеккә ҡуйыла. Македон телендә лә тәғәйенләнгән (фиксированный) баҫым — ул (акцент төркөмлө) һүҙ аҙағынан һанағанда өсөнсө ижектән дә арыраҡ ҡуйылмай. Словен һәм серб-хорват телдәрендә баҫым политонлы, төрлө урынлы йәки хәрәкәтсән,  диалекттар буйынса һүҙ формаларында тоник характеристикалары һәм урынлашыуы төрлөсә. Үҙәк кашуб диалектында баҫым төрлө урынға ҡуйылыусан, әммә билдәле бер морфемаға нығытылған<ref>{{книга |автор = [[Супрун, Адам Евгеньевич|Супрун А. Е.]], [[Скорвид, Сергей Сергеевич|Скорвид С. С.]] |заглавие = Славянские языки |ссылка = http://slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/SkorvidSuprun_SlavjanskieJazyki.pdf |издание =  |место =  |издательство =  |год =  |страницы = 14—15 |isbn =  |ref =  }} {{Wayback|url=http://slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/SkorvidSuprun_SlavjanskieJazyki.pdf |date=20170516210900 }}{{проверено|26|3|2014}}</ref>.

== Йоғонтоһо ==

=== Көньяҡ-Көнсығыш Европа телдәре ===
[[Румын теле|Румын]], [[албан]] һәм [[венгр]] телдәрендә ҡала тормошо, ауыл хужалығы, кәсептәр һәм сауҙа терминологияһында — оҙайлы дәүерҙәр дауамында сикләнгән мәҙәни контакттар ваҡытындағы төп мәҙәни яңылыҡтарҙа күрше славян телдәренең йоғонтоһо күренә. Был телдәрҙең һәр береһендә славян лексик үҙләштермәләре дөйөм һүҙлек запасының 15 %-н тәшкил итә. Шулай итеп, славян ҡәбиләләренең Балкан ярымутрауына күсенгән юлында боронғо иллирийҙар һәм валахтар йәшәгән территорияларҙан үткәне һәм улар менән аралашып йәшәгәнлеген фаразлана.

=== Герман телдәре ===
[[Макс Фасмер]], славян этимологияһы өлкәһендәге белгес, прагерман телендә славян үҙләштермәләре булмаған, тип раҫлаған. Әммә башҡа герман телдәрендә (бәлки, шулай уҡ иртә) айырым славян үҙләштермәләре бар: ''нем.'' Grenze, ''нидер.'' grens һүҙҙәре «граница» дөйөм славян һүҙенән. Көнсығыш Германияла һәм Австрияла славян сығышлы топонимдар йыш ҡына осрай: атап әйткәндә, Шверин, [[Росток]], [[Любек]], [[Берлин]], [[Дрезден]], тарихи өлкә атамаһы ([[Померания]]). Инглиз һүҙе ''quark'' (сыр төрө һәм субатом өлөшсәһе) немец һүҙе ''Quark'' менән бәйле, был үҙ сиратында ''тварогъ'' тигән ''праславян'' һүҙенән <ref>{{книга|автор=[[Шанский, Николай Максимович|Шанский Н. М.]], Иванов В. В., Шанская Т. В.|заглавие=Краткий этимологический словарь русского языка|ответственный=Пособие для учителей. Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова|издание=3-е изд|ссылка=http://www.gidropraktikum.narod.ru/etymology.htm|место=М.|издательство=Просвещение|год=1975|страниц=544|страницы=438}} {{Wayback|url=http://www.gidropraktikum.narod.ru/etymology.htm |date=20210624201827 }}</ref>. Герман топонимдарындағы -ау ''(-au)'' ялғауҙары славян сығышлы, һәм немец фамилиялары ла күпселек осраҡта германлаштырылған -ов ''(-ow)'' ялғаулы<ref>Inge Bily. [https://books.google.ru/books?id=uMPJ7iscKDoC&printsec=frontcover&source=gbs_summary_s&cad=0 Ortsnamenbuch des Mittelelbegebietes] — Berlin: Akademie Verlag, 1996, S. 49</ref>.

[[Скандинав телдәре]]ндә лә (моғайын, скандинав-славян бәйләнештәренән килгән мираҫтыр), ''диңгеҙселек'' һәм ''сауҙа'' менән бәйле байтаҡ үҙләштермәләр бар, мәҫәлән: ''lodhia'' (ладья (судно), йөк судноһы), ''pråm'' (баржа, көнсығыш славян һүҙенән — ''pramŭ'')<ref>{{cite dictionary
  | last = Hellquist
  | first = Elof
  | title = pråm
  | dictionary = Svensk etymologisk ordbok
  | via = Project Runeberg
  | year = 1922
  | url = http://runeberg.org/svetym/0692.html
  | language = sv
  | access-date = 2021-06-22
  | archive-date = 2021-02-25
  | archive-url = https://web.archive.org/web/20210225075352/http://runeberg.org/svetym/0692.html
  | deadlink = no
  }}</ref>, ''torg'' (базар-баҙар, сауҙа майҙаны)<ref>{{cite dictionary
  | last = Hellquist
  | first = Elof
  | title = torg
  | dictionary = Svensk etymologisk ordbok
  | via = Project Runeberg
  | year = 1922
  | url = http://runeberg.org/svetym/1079.html
  | language = sv
  | access-date = 2021-06-22
  | archive-date = 2017-10-11
  | archive-url = https://web.archive.org/web/20171011021340/http://runeberg.org/svetym/1079.html
  | deadlink = no
  }}</ref>, ''besman/bisman'' (безмен-бизмән), ''pitschaft'' (печать-мисәт), ''tolk'' (переводчик-тәржемәсе, боронғо славян һүҙе — ''tlŭkŭ''<ref>{{cite dictionary
  | last = Hellquist
  | first = Elof
  | title = tolk
  | dictionary = Svensk etymologisk ordbok
  | via = Project Runeberg
  | year = 1922
  | url = http://runeberg.org/svetym/1075.html
  | language = sv
  | access-date = 2021-06-22
  | archive-date = 2017-10-11
  | archive-url = https://web.archive.org/web/20171011021350/http://runeberg.org/svetym/1075.html
  | deadlink = no
  }}</ref>; һуңғыһы шулай уҡ урта түбәнге немец телендә таралған һ. б.

=== Фин-уғыр телдәре ===
[[Фин-уғыр]] телдәрендә, фин лингвист-этимологы Петри Каллио әйтеүенсә, протофин осоронан уҡ славян телдәренән алынған үҙләштермәләр бар<ref>{{cite web |url = https://blogs.helsinki.fi/slavica-helsingiensia/files/2019/11/sh27-Kallio.pdf |title = On the Earliest Slavonic Loanwords in Finnic  |archive-url = https://web.archive.org/web/20210819014543/https://blogs.helsinki.fi/slavica-helsingiensia/files/2019/11/sh27-Kallio.pdf |archive-date = 2021-08-19 }}. Ed. by Juhani Nuorluoto, Helsinki 2006, {{ISBN|9521028521}}</ref>. Мәҫәлән, ''lusikka'' (ложка-ҡалаҡ), ''sini'' (синий-күк) һүҙҙәре барлыҡ балтика буйы-фин телдәрендә лә таралған. Әммә күп үҙләштермәләр финлашҡан формала булғанлыҡтан, был һүҙҙәрҙең саф фин йәки саф славян булыу-булмауын билдәләү ҡыйынлаша<ref>{{cite web |url = https://cyberleninka.ru/article/n/the-finnish-russian-relationships-the-interplay-of-economics-history-psychology-and-language |title = THE FINNISH-RUSSIAN RELATIONSHIPS: THE INTERPLAY OF ECONOMICS, HISTORY, PSYCHOLOGY AND LANGUAGE  |archive-url = https://web.archive.org/web/20210423041137/https://cyberleninka.ru/article/n/the-finnish-russian-relationships-the-interplay-of-economics-history-psychology-and-language |archive-date = 2021-04-23 }} Mustajoki Arto, Protassova Ekaterina, 2014</ref>.

=== Башҡа телдәр ===
Бөгөнгө көндә бөтә хәҙерге заман телдәрендә лә славян сығышлы һүҙҙәр осрай. Нигеҙҙә улар богемизмдар ([[робот]] һәм [[пистолет]])<ref>{{cite journal |last1=Titz |first1=Karel |title=Naše řeč – Ohlasy husitského válečnictví v Evropě |journal=Československý Vědecký ústav Vojenský |date=1922 |page=88 |url=http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=1876 |access-date=26 January 2019 |language=cs |archive-date=2021-05-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210508113404/http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=1876 |deadlink=no }}</ref>, полонизмдар ([[вампир]]), [[русизм]]дар (водка, спутник). Славян булмаған телдәрҙә таралған ҡайһы бер славянизмдар, бер мәғәнәле этимологияға эйә түгел (мәҫәлән, (''инглиз'' polje).

Элекке [[Союз Советских Социалистических Республик|Советтар Союзы]]ның һәм ҡайһы бер күрше илдәрҙең (мәҫәлән, монгол теле) күпселек телдәре рус теле йоғонтоһонда, һәм был бигерәк тә лексика өлкәһендә асыҡ күренә.

== Яҙмаһы ==
Славян телдәре 860-сы йылдарҙа тәүге тапҡыр әҙәби эшкәртелгән. Славян яҙмаһын булдырыусылар — ағалы-энеле [[Кирилл һәм Мефодий]]. Улар Бөйөк Моравия ихтыяждары өсөн грек теленән славян теленә литкргик текстарҙы тәржемә иткән. Яңы әҙәби тел нигеҙендә көньяҡ македон (солун) диалекты ята, әммә Бөйөк Моравияла урындағы күп тел үҙенсәлектәрен үҙләштергән. Һуңыраҡ [[Болгария]]ла артабанғы үҫеш алған. Ғәҙәттә иҫке славян теле тип аталған был телдә [[Моравия]]ла, [[Паннония]]ла, [[Болгария]]ла, [[Русь|Рус]]тә, [[Сербия]]ла бик бай үҙенсәлекле тәржемәүи әҙәбиәт булдырылған. Ике славян алфавиты: [[глаголица]] һәм [[кириллица]] булған. IX быуаттан славян текстары һаҡланмаған. Иң боронғолары X быуатҡа ҡарай: 943 йылғы [[Добруджан яҙыуы]], 993 йылғы [[Самуил яҙыуы]], 996 йылғы [[Варош яҙыуы]] һ. б. XI быуаттан башлап һаҡланған славян ҡомартҡылары күберәк.

Хәҙерге славян телдәре кириллица һәм латиница нигеҙле алфавиттарҙы ҡулланалар. [[Глаголица]] [[Черногория]] һәм [[Хорватия]]ның бер нисә католик ғибәҙәттәрендә ҡулланыла. [[Босния]]ла күпмелер ваҡыт дауамында кириллица һәм латиница менән параллель рәүештә шулай уҡ [[ғәрәп алфавиты]] ҡулланылған.

== Славян телдәренең оҡшашлығы һәм айырмаһы ==
Тарихи сәбәптәр арҡаһында славян телдәренә бер-береһе менән оҡшашлығын һаҡлап ҡалыу мөмкин булған. Шул уҡ ваҡытта уларҙың һәр береһе үҙенә башҡа (уникальный) һыҙаттарға эйә<ref>{{Cite web|accessdate = 2015-11-18|title = Введение в славянскую филологию|url = http://ebooks.grsu.by/slav_philol/|publisher = ebooks.grsu.by|archive-date = 2016-09-08|archive-url = https://web.archive.org/web/20160908180629/http://ebooks.grsu.by/slav_philol/|deadlink = no}}</ref>.
{| class="wikitable"
! rowspan="2" |
! colspan="3" |Көнсығыш төркөм
! colspan="3" |Көнбайыш төркөм
! colspan="4" |Көньяҡ төркөм
|-
!рус теле
!украин теле
!белорус теле
!поляк теле
!словак теле
!чех теле
!серб-хорват теле
!болгар теле
!македон теле
!словен теле
|-
!Йөрөтөүселәр һаны,
млн кеше
|250
|45
|6,4
|40
|5,2
|9,5
|21
|8,5
|2
|2,2
|-
!Яҡын туғандаш тел
|[[Белорус теле]],
[[Украин теле]]<ref name="Baltistica">Petra Novotná, Václav Blažek (Masaryk University). [https://etalpykla.lituanistika.lt/fedora/get/LT-LDB-0001:J.04~2007~1367159863819/DS.002.1.01.ARTIC Glottochronology and its application to the Balto-Slavic languages] // Baltistica XLII (2). 2007. 185—210.</ref>
|[[Белорус теле]]<ref name="Baltistica" />
|[[Украин теле]]<ref name="Baltistica" />
|[[Кашуб теле]]
|[[Чех теле]]
|[[Словак теле]]
|[[Словенс теле]]
|[[Македон теле]]
|[[Болгар теле]]
|[[Серб-хорват теле]]
|-
!Яҙмаһы
|[[кириллица]]
|[[кириллица]]
|[[кириллица]],
АҠШ-та һәм Канадала [[Латинский алфавит|латиница]]
|[[Латинский алфавит|латиница]]
|[[Латинский алфавит|латиница]]
|[[Латинский алфавит|латиница]]
|[[кириллица]]/[[Латинский алфавит|латиница]]
|[[кириллица]]
|[[кириллица]]/[[Латинский алфавит|латиница]]
|[[Латинский алфавит|латиница]]
|-
!Башҡа славян телдәренән айырмаһы
|
* баҫымһыҙ һуҙнҡыларҙың редукцияһы (аканье);
* Йомшаҡ тартынҡыларҙың һаҡланыуы [г’], [к’], [д’], [р’]
|
* Ябыҡ ижектә o-i, e-i сиратлашыуы (икавизм)
* бөтә боронғо славян һүҙҙәрендә лә [g] өнөнөң төшөп ҡалыуы
|
* [[дзеканье]] һәм [[цеканье]];
* Бөтә баҫымһыҙ [э] һәм [о]-ларҙың [а]-ға тура килеүе (аканье)
|
* танау һуҙынҡылары;
* дзеканье һәм цеканье;
* шышылдаған тартынҡыларҙыү ике рәте;
* баҫым һуңғынан алдағы ижеккә тәғәйенләнгән;
|
* баҫым беренсе ижеккә тәғәйенләнгән;
* оҙон һәм ҡыҫҡа һуҙынҡыларҙы бүлеү;
* күтәрелә барыусы дифтонгылар
|
* баҫым беренсе ижеккә тәғәйенләнгән;
* оҙон һәм ҡыҫҡа һуҙынҡыларҙы айырыу;
|
* [[музыкаль баҫым]]
* 4 әҙәби стандартҡа бүленеүе ([[серб теле]], [[хорват теле]], [[босний теле]], [[черногор теле]])
|
* килештәрен юғалтыу;
* ҡылым формаларының төрлөлөгө;
* инфинитивтың булмауы
* артиклдәр
|
* килештәрен юғалтыу;
* ҡылым формаларының төрлөлөгө;
* инфинитивтың булмауы
* артиклдәр
|
* икеле һанлы (двойственное число) булыуы;
* юғары күп төрлөлөгө (40 диалекттан ашыу)
|-
!баҫым тибы
|ирекле
динамик
|ирекле
динамик
|ирекле
динамик
|һуңғынан алдағы ижеккә тәғәйенләнгән
|беренсе ижеккә тәғәйенләгән
|ирекле
музыкаль, һуңғы ижектән тыш 
|ирекле
динамик
|тәғәйенләнгән (һүҙ аҙағынан алып өсөнсө ижектән дә йырағыраҡ булмаған)
|ирекле музыкаль
|-
!Морфология:
звательная
форма (килеш)
|юҡ
|бар
|бар
|бар
|юҡ
|бар
|бар
|бар
|бар
|юҡ
|}

== Әҙәби телдәр ==
[[Феодализм]] осоронда славян әҙәби телдәренең, ҡағиҙә булараҡ, ҡәтғи нормалары булмаған. Ҡайһы саҡта Иногда функции литературного выполняли языки, отличные от местного разговорного ([[Русь|Рус]]тә — [[сиркәү славян теле]], [[Чехия]]ла һәм [[Польша]]ла — [[латин теле]]) урынддағы һөйләү теленән айырым телдәр әҙәби тел функцияларын үтәгән.

Рус әҙәби теле күп быуаттар дауамында ҡатмарлы эволюция кисергән. Ул үҙ эсенә халыҡ элементтарын һәм иҫке славян теле элементтарын алған, күп европа телдәренең йоғонтоһон кисергән.

XIV—XVI быуаттарҙа бик камиллашҡан Чехия әҙәби теле XVIII быуатта юғалған тиерлек. Ҡалаларҙа немец теле (прага немец теле) өҫтөнлөклө булған. [[Чехия]]ла милли яңырыу осоронда был ваҡытта халыҡ теленән бик ныҡ алыҫлашып өлгөргән XVI быуат телен яһалма рәүештә тигеләй яңырттыла. [[Чех теле]]нең XIX—XX быуаттарҙы үҙ эсенә алған тарихы иҫке китап һәм һөйләү телдәренең үҙ-ара тәьҫир итешеүен сағылдыра. Словак әҙәби теле башҡа тарихҡа эйә, ул халыҡ теле нигеҙендә үҫешкән. [[Сербия]]ла XIX быуатҡа тиклем сиркәү-славян теле өҫтөнлөк иткән. XVIII бывуатта был телдең халыҡ теленә яҡынайыу процесы башланған. XIX быуат уртаһында Вук Стефанович Караджич үткәргән реформа һөҙөмтәһендәяңы әҙәби тел булдырылған. [[Македон теле]] XX быуат уртаһына тулыһынса формалаша.

«Ҙур» славян телдәренән башҡа ғәҙәттә милли әҙәби телдәр менән бер рәттән славян микротелдәре лә бар, улар сағыштырмаса ваҡ этник төркөмдәрҙе йәки хатта айырым әҙәби жанрҙарҙы хеҙмәтләндерә.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Wiktionary:ru:Приложение:Списки Сводеша для славянских языков|Списки Сводеша для славянских языков]] в Викисловаре

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
; Русскоязычные
* [[Бернштейн, Самуил Борисович|Бернштейн С. Б.]] Очерк сравнительной грамматики славянских языков. Введение. Фонетика. М., 1961.
* Бернштейн С. Б. Очерк сравнительной грамматики славянских языков. Чередования. Именные основы. М., 1974.
* Бирнбаум Х. Праславянский язык. Достижения и проблемы его реконструкции, пер. с англ., М., 1987.
* Бошкович Р. Основы сравнительной грамматики славянских языков. Фонетика и словообразование. М., 1984.
* {{книга|автор= [[Гильфердинг, Александр Фёдорович|Гильфердинг А. Ф.]]|часть= |ссылка часть= |заглавие= [[commons:File:Гильфердинг А.Ф. - Общеславянская азбука (1871).djvu|Общеславянская азбука с приложением образцов славянских наречий]]|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= СПб.|издательство= Тип. Императорской Академии Наук|год= 1871|том= |страницы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж=}}
* [[Кузнецов, Пётр Саввич|Кузнецов П. С.]] Очерки по морфологии праславянского языка. М., 1961.
* [[Мейе, Антуан|Мейе А.]] Общеславянский язык, пер. с франц., М., 1951.
* Нахтигал Р. Славянские языки, пер. со словен., М., 1963.
* Национальное возрождение и формирование славянских литературных языков. М., 1978.
* {{статья |автор=Сараджева Л. А.  |заглавие=Заметки по армяно-славянской этимологии |оригинал= |ссылка=https://arar.sci.am/dlibra/publication/190794/edition/173286|автор издания= |издание=Историко-филологический журнал |тип= |место=Ер. |издательство= |год=1984 |месяц= |число= |том= |выпуск= |номер=1 |страницы=157—162 |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |язык= |ref= |archiveurl= |archivedate=}}
; Иностранные
* Вступ до порівняльно історичного вивчення слов’янських мов. За ред. О. С. Мельничука. Київ, 1966.
* Russell D. Gray & Quentin D. Atkinson. Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin. Nature, 426: 435—439 (27 November 2003).
* {{h|Kalima|1947|3=Kalima, Jalo. [https://archive.org/stream/in.ernet.dli.2015.185585/2015.185585.The-Slavonic-Reviewvol64#page/n489/mode/2up Classifying Slavonic languages: Some remarks]. // ''The Slavonic and East European Review''. — April 1947. — Vol. 25 — No. 65.}}
* Vaillant A. Grammaire comparee des langues slaves, t. 1-5. Lyon — P., 1950-77.

{{ВС}}
{{Славянские языки}}
{{Славянские микроязыки}}
{{Индоевропейцы}}

[[Категория:Славян телдәре| ]]
[[Категория:Европа телдәре]]
[[Категория:Тел|Тел]]