Тамъян битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Башҡа мәғәнәләре|Тамъян (мәғәнәләр)}}
'''Тамъян''' — башҡорт ҡәбиләһе.
[[File:Тамьян (тамга).JPG|thumb|Тамға ]]
== Тарих ==

ХVII—ХIХ быуаттарҙа тамъяндар көньяҡҡа һәм төньяҡҡа бүленеп йәшәгән. Көньяҡта улар [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙелдең]] урта ағымында һәм [[Нөгөш]] тамағында төпләнһә, төньяҡта Ағиҙелдең үрге ағымында һәм Урал аръяғында көн күргән.

ХVI—ХVII быуаттарҙа уларҙың ерҙәре ярайһы уҡ киң булған, ошо хаҡта Тамъян улусының хатта [[Ыҡ]] буйында булыуы һөйләй. Тамъяндарҙың Мөлөт, Ҡуян, Мәсәғүт ырыуҙарына бүленеүе хаҡында мәғлүмәттәр бар.

Төп тамғалары булып даға, сыбыҡ һәм ирәк иҫәпләнгән. Ирәк — мөйөш билдәһенә оҡшаған тамға. Даға тамғаһы тамъяндарға ғына хас, бик боронғоларҙан иҫәпләнә. Сыбыҡ иһә [[Ҡыпсаҡ|ҡара-ҡыпсаҡтарҙыҡына]] оҡшаған һәм [[ҡаңлы]] ырыуыныҡына яҡын. Ирәк тамғаһы [[бөрйән]]дәрҙеке һымаҡ.

Урта быуаттарҙа тамъяндар башҡорттарҙың иң ҡеүәтле ырыуҙарынан иҫәпләнгән һәм, Көнгөр бургомистры Юхневтың мәғлүмәттәре буйынса, яҡынса 21 мең кешегә еткән.

Тамъяндар араһында ата-бабаларының ҡасандыр Алтай яғынан күсеп килеүе хаҡында әле лә һәр төрлө ҡомартҡылар һаҡланған. Ырыуҙың боронғо монголдарҙан сығыуын әле лә көньяҡ-көнсығыш Башҡортостан тамъяндары араһында тума формаһының йәшәүе лә раҫлай. Шулай итеп, тамъяндарҙың этник тарихы үтә ҡатмарлы. Алтай-Саян крайының этногенетик донъяһына барып тоташа. Тамъяндар, ысынлап та, монгол ҡәбиләләренең вариҫтары булып иҫәпләнә.

Мәғлүмәттәр буйынса, тамъяндарҙың ата-бабалары ҡасандыр [[Дим]]дең үрге ағымында йәшәгән. Һуңынан улар көньяҡҡа, Ағиҙел буйына күсенгән. Бөрйәндәр һәм түңгәүерҙәр кеүек, уларҙың байтағы ХlV быуатта Уралдың таулы-урманлы зонаһына һыйынған. Ҡалғандары иһә Ағиҙелдең көньяғында, Нөгөш тамағында тороп ҡалған. Былары ҡыпсаҡтар йоғонтоһона ныҡ бирелгән. ХV — ХVl быуаттарҙа Урал тауҙарынан Урал аръяғына күсенгәндәр. Әммә һуңыраҡ уларҙың Нөгөш, Дим, Өршәк буйҙарына кире әйләнеп ҡайтҡандары ла булған. Ике яҡҡа бүленһәләр ҙә, бәйләнеш өҙөлмәгән, бер-береһенә, йөҙҙәрсә саҡрым юл үтеп, ҡунаҡҡа йөрөшкәндәр. Хатта Урал аръяғына яңынан күсенеүселәр ҙә булған. Сөнки Димдә уларҙың күбеһе аҫаба булып иҫәпләнмәгән. Әле лә Нөгөштә йәшәгән тамъяндар үҙҙәренең ата-бабаларының Урал аръяғында йәшәгәнлеген хәтерләй.

== Әҙәбиәт ==
* [http://yeshlek-gazeta.ru/kurultay/5687-yryu-yryu-bulyp.html «Йәшлек» гәзитендә мәҡәлә] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304190633/http://www.yeshlek-gazeta.ru/kurultay/5687-yryu-yryu-bulyp.html |date=2016-03-04 }}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/13726-tam-yan|автор=[[Йәнғужин Рим Зәйниғәбит улы|Йәнғужин Р. З.]]}}

{{Викилаштыр}}
{{Башҡорт ҡәбиләләре}}
[[Категория:Ырымбур өлкәһе башҡорттары]]
[[Категория:Һамар өлкәһе башҡорттары]]