Тициан битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Художник
 |имя                  = Тициан
 |оригинал имени       = {{lang-it|Tiziano Vecellio}}
 |имя при рождении     = Тициан Вечеллио
 |изображение          = Vecellio di Gregorio Tiziano - autoritratto.jpg
 |ширина               = 260px
 |описание изображения = Автопортрет,  [[1567]] тирәһе
 |дата рождения        = [[1488]]/[[1490]]
 |место рождения       = {{МР|Пьеве-ди-Кадоре}}, [[Беллуно (провинция)|Беллуно]]
 |дата смерти          =  27.8.1576
 |место смерти         = [[Венеция]]
 |жанр                 = һынлы сәнғәт<br>[[портрет]]
 |учёба =
 |стиль =
 |покровители =
 |награды              = {{Орден Золотой шпоры}}
 |звания =
 |премии =
 |викисклад            = Titian
}}
'''Тициан Вечеллио''' ({{Lang-it|Tiziano Vecellio}}, 1488/1490, Пьево-ди-Кадоре — 1576 йылдың 27 авгусы, Венеция) — италия рәссамы, Юғары һәм Һуңғы [[Яңырыу]] дәүере венециан мәктәбенең күренекле вәкиле. Тициандың исеме Яңырыу дәүеренең [[Микеланджело]], [[Леонардо да Винчи]] һәм [[Рафаэль Санти]] кеүек рәссамдары менән бер рәттә тора. Тициан тәүрат библия һәм мифология сюжеттарына картиналар яҙған, шулай уҡ ул портретист булараҡ дан алған. Уға королдәр һәм рим папалары, кардиналдар, герцогтар һәм кенәздәр заказ яһаған. Уны Венецияның иң яҡшы рәссамы булып танылғанда Тицианға утыҙ йәш тә булмаған.

Тыуған урыны буйынса (Беллуно провинцияһындағы Пьеве-ди-Кадоре, Венеция республикаһы) уны ҡайһы саҡта да Кадоре тип тә атайҙар; шулай уҡ Илаһи Тициан булараҡ билдәле.

== Биографияһы һәм ижады ==
Тициан дәүләт һәм хәрби эшмәкәр Грегорио Вечеллио ғаиләһендә тыуған. Уның тыуған көнө аныҡ билдәле түгел. Тициан олоғайғас, король Филипп II яҙған хатында тыуған йылын 1474 йыл тип күрһәткән, әммә был шикле<ref name="NG">[//ru.wikipedia.org/wiki/Cecil_Gould Cecil Gould], The Sixteenth Century Italian Schools, National Gallery Catalogues, p. 265, London, 1975, [//ru.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/0947645225 ISBN 0-947645-22-5]</ref>. Өлкән йәштәге Тициан менән замандаш яҙыусылар Тициандың тыуған йылын 1473 һәм 1482 йылдар араһында[2] тип мәғлүмәт биргәндәр. Хәҙерге заман тикшеренеүселәренең күпселеге фекеренсә, Тициандың тыуыу датаһы 1490 йыл тип күрһәтелә. Нью-Йорктағы Метрополитен музейы һәм Гетти Тикшеренеүҙәр институты 1488 датаһы яҡлы<ref>See references above</ref>.

=== Йәш саҡтары ===
[[Файл:Tiziano_-_Amor_Sacro_y_Amor_Profano_(Galería_Borghese,_Roma,_1514).jpg|слева|мини|400x400пкс|«Ер мөхәббәте һәм Күк мөхәббәте» (1514)]]
10 йә 12 йәшендә Тициан Венецияға килә. Цуккато Себастьяно Цуккато оҫтаханаһында, артабан Джентиле Беллини, һуңынан Беллини Джованни оҫтаханаларында эшләй. Ул Лоренцо Лотто һәм венециан һынлы сәнғәт мәктәбенең башҡа рәссамдары менән таныша. Әммә уның иң тығыҙ мөнәсәбәттәре Джорджоне менән урынлашҡан. Тициандың Джорджоне менән бергә башҡарылған тәүге эше, фрагменттары ғына тороп ҡалған, Фондако-деи-Тедески фрескаһы була.

Тициандың иртә эштәренә: һуңғараҡ Рембрандтты «Автопортрет», «Сабый, изгеләр Антоний Падуанский һәм Рок менән мадонна» (яҡынса 1511 йыл) картиналарына дәртләндергән Джероламо Барбариго портреты (1509) ҡарай. Тициандың замандаштары, изгеләр был ваҡытта Венецияла ҡоторған һәм 1510 йылда Джорджоненың ғүмерен өҙгән {{comment|тағун|чума}} сиренән ҡотҡара, тип уйлағандар.

Был осорҙағы Тициан стиле Джорджоне стиленә бик оҡшаған. Тициан Джорджоне башлаған, ләкин яҙып бөтөрмәгән картиналарҙы тамамлап ҡуйған.
1511 йылда бер нисә айға Падуяға китә, унда. Скуола дель Сантола изге Антоний Падуанский мөғжизәләре тураһында фрескалар яҙа.

Тициан күп мадонналар һәм ҡатын-ҡыҙ портреттарын яҙа. «Был осорҙа уның образдары тыныс һәм күңелле, тормош тулы ҡанлылығы, сағыу хис-тойғолар, эске яҡтылыҡ мисәте менән билдәләнә. Тәрән, саф буяуҙар аһәңенә нигеҙләнеп мажорлы колорит төҙөлгән».<ref name="БСЭ">{{книга|автор=В. Н. Лазарев.|часть="Тициан"|заглавие=Большая советская энциклопедия|оригинал=|ссылка=|ответственный=Гл. ред. С. И. Вавилов|издание=2 издание|место=М.|издательство=Сов. энциклопедия|год=1965|том=|страницы=|страниц=|серия=|isbn=|тираж=}}</ref> Унау советы ағзаһы Николо Аурелио заказы менән яҙылған «Сиған мадоннаһы» (яҡынса 1511 йыл), шулай уҡ «Ер мөхәббәте һәм Күк мөхәббәте» (1514) картиналары, һәм «Көҙгө алдындағы ҡатын» (яҡынса 1514) был осорҙоң иң билдәле картиналары булған.

1516 йылда Альфонсо д’Эсте өсөн ул «Кесарь динарийы» картинаһын яҙа.

=== Үҙ стилен булдырыуы ===
[[Файл:Frari_(Venice)_nave_left_-_Altar_of_Madona_di_Ca'Pesaro.jpg|справа|мини|«Мадонна Пезаро» (1526)]]
Джорджоне вафат булғандан һуң һәм Себастьяно дель Пьомбо [[Рим|Римгә]] киткәндән һуң, Венеция ҡалаһында Тициан менән ярышырлыҡ рәссамдар ҡалмаған. Джованни Беллини үлгәндән һуң, 1517 йылда Тицианға Венеция республикаһының бирелгән беренсе рәссамы тигән титул бирелгән.

[[Рафаэль Санти]] һәм [[Микеланджело]]ның эштәрен иғтибарлап өйрәнеп, Тициан яйлап үҙ стилен булдыра. «Был осорҙа рәссам рух күтәренкелеге һәм динамика менән һуғарылған монументаль композицияларға өҫтөнлөк биргән. Ул сағыу йәшәү көсө менән йәшәү көсө менән һуғарылған образдар тыуҙырған, йылдам хәрәкәт менән һуғарылған картиналар композицияһын диагональ буйынса төҙөй, күк һәм ҡыҙыл төҫ таптарының интенсив контраслығы менән файҙаланған». Ул дини һәм мифологик темаларға эпик {{comment|тәрән мәғәнәле итеп тасуирлаған һүрәт|полотно}}тәр ижад итә Уға ғына хас ижад емештәре:
* «Алла Анаһының күтәрелеүе» (1516—1518);
* «Мадонна һәм изге Франциск һәм Блэз менән Сабый, шулай уҡ доға ҡылыусы Альвизе Гоцци менән» (1520);
* «Ариадна һәм Вакх», бында Рафаэль йоғонтоһо күренә.
«Андреане» (1523—1524 йылдар тирәһе) Микеланджело йоғонтоһо аҫтында яҙылған.

Тициан портретын эшләгән кешенең холҡон максималь аныҡ сағылдырырға тырышҡан — «Бирсәткәле ир-егет» (1523), «Томмазо Мости портреты» (сама менән 1520 йыл).

"Мадонна Пезаро"ла (1526) Тициандың үҙ стиле күренә.

1525 йылда Тициан, был ваҡытта уның ике улының әсәһенә, Чечилия Сольданоға өйләнә, әммә ҡатыны 1530 йылда Тициандың икенсе ҡыҙын, Лавинияны, тыуҙырғанда үлгән.

=== Өлгөргәнлек ===
[[Файл:Carlos_V_en_Mühlberg,_by_Titian,_from_Prado_in_Google_Earth.jpg|слева|мини|«Император Карл V-нең атлы портреты» (1548)]]
1530—1540-се йылдар аҙағы — Тициандың портрет сәнғәтенең сәскә атҡан осоро. Рәссам иҫ киткес һиҙгерлек менән бик күп төрлө һәм ҡапма ҡаршылыҡлы холҡло замандаштарын һүрәтләгән: үҙ-үҙенә ышанвусан, ғорурлыҡ һәм дәрәжә, шикселлек, ике йөҙлөлөк, ялғанлыҡ һ. б. Яңғыҙ портреттар менән бер рәттән ул кешеләрҙең үҙ-ара мөнәсәбәттәренең йәшерен асылын, ситуация драматизмын һүрәтләгән төркөм портреттары яҙған. Тициан һирәк оҫталыҡ менән һәр портретты иң яҡшы композицион хәл итеү юлын, моделгә хас позаны һын, йөҙ сырайын, хәрәкәт, ым-ишара һайлаған. 1530 йылдарҙан Тициан һәр картинаһнда ҡабатланмаҫ индивидуаль колористик хәл итеү юлын таба. Колорит әйҙәүсе һәм буйһонған буяуҙар, аҙ һиҙемләнгән нюанстар ҡушылып, төрлө ентекле буяуҙарға айырылған йоҡа тональ оттеноктарҙан барлыҡҡа килә. Был үҫешкән колоризм күп дәрәжәлә тициан портреттарының тәрән психологизмын, хис-тойғолоғон билдәләй. Әҫәрҙең колористик төҙөлөшөн рәссам төҫтөң эмоциональ яңғырашы кешенең төп холҡ һыҙаттарына тура килерлек һайлай. Был осорҙоң иң яҡшы портреттарына түбәндәгеләр ҡарай:
{{кол}}
* «Федерико Гонзага портреты» (1529),
* «Карл V эт менән портреты» (1533),
* «Граф Антонио ди Порчиа портреты» (1535),
* «Портрет Архитектор Джулио Романо портреты» (1536 йыл тирәһе),
* «Сибәркәй» (1536—1537),
* «Кларисса Строцци» (около 1542),
* «Рануччио Фарнезе» (1542),
* «Пьетро Аретино портреты» (1545). {{конец}}

''«Тәүбә итеүсе Магдалена»'' (1533 йыл тирәһе), «Венера Урбинская» (1538 йылға тиклем) портреттарында ул иҫ киткес ҡатын-ҡыҙ образдары тыуҙырған.
[[Файл:Titian_-_Penitent_St_Mary_Magdalene_-_WGA22833.jpg|справа|мини|«Тәүбә итеүсе Мария Магдалина» (1560 йыл)]]
«Марияны ҡорамға индереү» (1534—1538), {{comment|«Изге хәбәр»|«Благовещение»}} һәм «Эммауста киске аш» (икеһе лә —1530 йылдар уртаһында) хеҙмәттәре тәүрат сюжеттарына бағышланған.

1545 йылда Тициан Римгә Павел III папаның портретын яҙырға барған, шунда Микеланджело менән осраша.

Император Карл V саҡырыуы буйынса 1548 йылда үҙен бик ҙурлаған һәм ихтирам иткән Германияға портреттар яҙырға бара. Легенданан билдәле булыуынса, рәссам ҡулынан бумала төшөп киткәс, Карл V, уны эйелеп алған да: «Тицианға хатта императорҙың хеҙмәт итеүе лә маҡтаулы»,- тигән.

40-сы йылдарҙа Тициан монументаль картиналар: «{{comment|Күгән|терновый}} таж кейҙереү» (1542), «Был кеше» (1543), "Даная"ның бер нисә вариантын ижад иткән.

Рәссам оҫталыҡтың иң юғары нөктәһенә етә. Композиция һәм колористик хәл ителеш ярҙамы менән картинаһында иң ҡатмарлы холоҡ, күңел хәрәкәтен, хәл трагизмын, йәшәүгә ихтыярҙы йәки кеше тәненең матурлығын маҡтарға һәләтле Тициан.
Ул шедеврҙар яҙған:
{{кол}}
* «Глория» (1551—1554),
* «Венера һәм Адонис (Тициан картинаһы)» (1554),
* «Хәрби кейемдәге ир-егет портреты» (1550-се йылдар),
* «Елпеүесле ҡыҙ» (1556 йыл тирәһе),
* «Диана һәм Актеон (Тициан картинаһы)» (1556—1559),
* «Европаны урлау» (1559—1562),
* «Көҙгө алдындағы Венера (Тициан картинаһы)» (1555 йыл тирәһе),
* «Аҡыллылыҡ аллегорияһы» (1560 йылдар уртаһы),
* «Тәүбә итеүсе Мария Магдалина (Тициан картинаһы, 1565 йыл тирәһе)» (1560). {{конец}}

Үҙен бумала тоттороп һүрәтләгән иң билдәле автопортреты был осорға ҡарай.

=== Ижадының һуңғы осоро ===
[[Файл:Titian_-_Tarquin_and_Lucretia_-_WGA22892.jpg|слева|мини|«Тарквиний һәм Лукреция» (1569—1571)]]
«Тициандың һуңғы ижади эштәренең айырым үҙенсәлеге — уларҙың нәфис һәм матур хроматизмы. Оҫта, көрән, күк-ҡорос, ал-ҡыҙыл, тоноҡ-йәшелдең һиҙелмәгән сағылышының оттенок тоноҡ алтынлаштырылған тонына буйһонған колористик гамма төҙөй. Тициандың һуңғы картиналары, нәфислеккә эйә күп һанлы ярым тондар менән төрлө төҫтәргә инеп, емелдәй. Рәссамдың яҙыу манераһы үҙенә башҡа иркенлеккә эйә. Композицияһы ла, формаһы ла, яҡтылыҡ та матур биҙәкле әүәләү ярҙамында төҙөлә. Тициан ғүмер ахырына һынлы сәнғәттең яңы техникаһын уйлап сығарған. Ул киндер туҡымаға буяуҙы бумала менән дә, шпатель менән дә, бармаҡтары менән дә һылаған. Уның һуңғы әҫәрҙәрендә үтә күренмәле {{comment|лессировка|техника получения глубоких переливчатых цветов за счет нанесения полупрозрачных красок поверх основного цвета}}лар ҙа, киндерҙең бөртөклө фактураһын беләндереп, әҙерәк буяп ҡуйғанын йәшермәй. Рәссамдың ижади процессын асҡан формаһы буйынса бик күп төрлө иркен {{comment|алымдар|мазки}}ҙың тура килеүенән тормошсан тулҡынланыу һәм драматизм менән тулы образдар тыуған»<ref name="БСЭ"/>.

Һуңғы ижад шедеврҙары:
{{кол}}
* {{comment|«Табутҡа һалыу»|«Положение во гроб»}} (1559),
* {{comment|«Изге хәбәр»|«Благовещение»}} (1564—1566 йылдар тирәһе),
* {{comment|«Купидондың күҙен бәйләүсе Венера»|«Венера, завязывающая глаза Купидону»}} (1560—1565 йылдар тирәһе),
* {{comment|«Тәре йөрөтөү»|«Несение креста»}} (1560),
* «Тарквиний һәм Лукреция» (1569—1571),
* «Изге Себастьян» (1570 йыл тирәһе),
* {{comment|«Күрән тажын кейҙереү»|«Коронование терновым венцом»}} (1572—1576 йылдар тирәһе),
* «Пьета (Тициан картинаһы)» (1575—1576). {{конец}}

1575 йылда Венеция тағун эпидемияһы башлана. Тициан, улынан сир йоҡтороп, 1576 йылдың 27 авгусында вафат була. Иҙәндә, ҡулына бумала тотоп йығылған, үлек кәүҙәһен табалар.

Тағундан вафат булғандарҙы яндырыу законына ҡарамаҫтан, венеция Тицианды венецияның Санта-Мария Глориоза деи Фрари соборында ерләйҙәр.

Рәссамдың ҡәбер ташына шундай һүҙҙәр яҙылған:

''«Бында бөйөк Тициан Вечелли —<br />
''Зевс һәм Апеллестар ярышташы ята»

== Галерея ==
<gallery>
Portrait_d'une_Femme_à_sa_Toilette,_by_Titian,_from_C2RMF_retouched.jpg|«Көҙгө алдындағы ҡатын» (1515 йыл тирәһе)
Titian - The Tribute Money - Google Art Project (715452).jpg|«Кесарь динарийы» (1516)
Titian (Tiziano Vecellio) - Venus Rising from the Sea ('Venus Anadyomene') - Google Art Project.jpg|«Венера Анадиомена» (1520)
Tommaso Mosti Portrait.jpg|«Томмазо Мости портреты» (1520)
Titian (Tiziano Vecellio) (Italian - Portrait of Alfonso d'Avalos, Marquis of Vasto, in Armor with a Page - Google Art Project.jpg|Хәрби кейемдәге һәм пажы менән Альфонсо д’Авалос портреты (1533)
Tizian 102.jpg|«Венера Урбинская» (1538)
Tiziano Vecellio, called Titian - Ecce Homo - Google Art Project.jpg|«Был кеше (Тициан картинаһы)» (1543)
Karl V.-Carlos I. 1548 (Tiziano Vecellio?) 066.jpg|Креслола ултырыусы Карл V портреты (1549)
Titian (Tiziano Vecellio) (Italian - Venus and Adonis - Google Art Project.jpg|«Венера һәм Адонис» (1554)
Tizian 085.jpg|«Европаны урлау» (1562)
Titian - Allegorie der Zeit.jpg|«Аҡыллылыҡ аллегорияһы» (1560 йылдар уртаһы)
Titian (Tiziano Vecellio) - Carring of the Cross.jpg|«Тәре йөрөтөү» (1565)
The Crowning with Thorns by Titian - Alte Pinakothek - Munich - Germany 2017.jpg|«Күрән тажын кейҙереү» (1572-1576)
</gallery>

== Хәтер ==
* [[Меркурий|Меркурийҙағ]]<nowiki/>ы кратер Тициан хөрмәтенә аталған.
* Гуго фон [[Гуго фон Гофмансталь|Гофмансталь]] «Тициандың үлеме» тигән пьеса яҙған, һәм унда шундай юлдар бар:

''«Әгәр ул булмаһа, беҙ ҡараңғыла йәшәр инек<br />
''Һәм ерҙең матурлығын танымаҫ инек.»

=== Нәфис әҙәбиәттә ===
* «Кесарь динарийы» картинаһы (1516 йыл тирәһе. Дрезден галереяһы, Германия) Ф. М. Достоевскийҙың «Ағалы-энеле Карамазовтар» (1879—1880)<ref>{{Статья|автор=Медведев А.А.|заглавие=«Динарий Кесаря» Тициана и «Великий инквизитор» Ф.М. Достоевского: проблема христианского искусства|ссылка=http://www.academia.edu/6664657/Медведев_А.А._Динарий_Кесаря_Тициана_и_Великий_инквизитор_Ф.М._Достоевского_проблема_христианского_искусства_Соловьёвские_Исследования._2011._Вып._3_31_._С._79-90|язык=русский|издание=Соловьёвские Исследования|тип=|год=2011|месяц=|число=|том=|номер=Вып. 3 (31)|страницы=79-90|issn=}}</ref> романындағы «Бөйөк инквизитор» бүлегенең поэтикаһында экфрастик кәүҙәләнеш таба.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Тициан картиналары исемлеге

== Әҙәбиәт ==
* Kennedy Ian G. ''Titian'', Tascen, 2007.
* Махов А. Тициан. «Молодая гвардия». Москва. 2006. (Жизнь замечательных людей)
* ''Ротенберг Е. И.'' Тициан и его место в искусстве Возрождения (к 400-летию со дня смерти Тициана) // Советское искусствознание `77. Вып. 2. М., 1978. С. 165—190.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.artcyclopedia.com/artists/titian.html на artcyclopedia.com]
* [http://titian.ru на Тициан.] [http://titian.ru Ру]
* [http://www.art-drawing.ru/biographies/brief-biographies/1457-titian Тициан Вечеллио да Кадоре — один из величайших художников всех времен и народов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161118043210/http://www.art-drawing.ru/biographies/brief-biographies/1457-titian |date=2016-11-18 }}
* {{WGA|http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/t/tiziano/index.html}}Web Gallery of Art{{WGA|http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/t/tiziano/index.html}}(англ.)

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}
[[Категория:Алтын шпора ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:27 августа вафат булғандар]]
[[Категория:Вабанан вафат булғандар]]
[[Категория:Яңырыу дәүере рәссамдары]]
[[Категория:Италия рәссамдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса рәссамдар]]