Тойғонов Риф Ғәлим улы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Яҙыусы
|Исеме               = Риф Тойғонов
|Төп исеме    =
|Рәсеме       = TuigunovR.jpg
|Киңлек           = 300px
|Тыуған ваҡыттағы исеме  = Риф Ғәлим улы Тойғонов
|Псевдонимдары        = Тойғон
|Тыуған урыны    = [[Ырымбур өлкәһе]], {{ТУ|Ҡыуандыҡ районы|Ҡыуандыҡ районында}}, [[Аҡсура]] ауылы 
|Тыуыу датаһы     = 24.10.1946
|Вафат булыу датаһы       = 8.1.2014
|Вафат булған урыны       = [[Башҡортостан]], {{ВБУ|Өфө|Өфөлә}}
|Гражданлығы       = {{USSR}} <br> {{Флагификация|Российская Федерация}}
|Эшмәкәрлек төрө  = {{шағир|СССР|Рәсәй|XX быуат}}, {{драматург|XIX быуат|СССР|Рәсәй}}, {{прозаик|СССР|Рәсәй}} 
|Әҫәрҙәренең телдәре = [[Башҡорт теле|башҡорт]], [[рус теле|рус]]
|Йүнәлеше       = 
|Дебют             =
|Жанр              = [[шиғриәт]], [[проза]]
|Премиялары            = Сергей Чекмарёв (1998) һәм Фәтих Кәрим (2005) исемендәге премиялар
| Наградалары           = 
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}} {{Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре}}  
{{!}}}
|Сайт              = 
}}

'''Тойғонов Риф Ғәлим улы''' (псевдонимы — '''Тойғон'''; [[24 октябрь]] [[1946 йыл]] — [[8 ғинуар]] [[2014 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2006) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Сергей Чекмарёв һәм Фәтих Кәрим исемендәге әҙәби премиялар лауреаты, 2012—2014 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] рәйесе.

== Биографияһы ==
Риф Ғәлим улы Тойғонов 1946 йылдың 24 октябрендә [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Ҡыуандыҡ районы]] [[Аҡсура]] ауылында тыуған. Уның шиғриәткә һөйөүе һәм әҙәби ижадҡа ынтылышы мәктәптә уҡыған йылдарында уҡ асыҡ төҫ ала, шуға ла ул, 1963 йылда урта мәктәпте тамамлағас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филология факультетына уҡырға инә. Студент йылдарында йәмәғәт тормошонда әүҙем ҡатнаша, «[[Шоңҡар]]» әҙәби-ижад түңәрәгендә бик теләп шөғөлләнеп, шиғри оҫталығын артабан камилләштерә. Уҡыуын бөтөргәс, Совет Армияһына хәрби хеҙмәткә алына. Запасҡа ҡайтарылғандан һуң, хеҙмәт эшмәкәрлеген [[Башҡортостан (гәзит)|«Совет Башҡортостаны»]] гәзитендә хәбәрсе булып башлай. Уҙған ХХ быуаттың етмешенсе йылдарында [[Нуриман районы|Нуриман]] һәм [[Иглин районы|Иглиндә]] район гәзиттәрендә әҙәби хеҙмәткәр һәм тәржемәсе булып эшләй.

1987—1989 йылдарҙа [[Мәскәү]]ҙә [[СССР Яҙыусылар союзы]]ның М. Горький исемендәге Әҙәбиәт институты ҡарамағындағы Юғары әҙәбиәт курстарында уҡый. Был Риф Тойғондоң шағир һәм яҙыусы булып өлгөрөп етеүенә ныҡлы ыңғай йоғонто яһай, ул ижади үҫеш юлында бер нисә баҫҡысҡа өҫкә күтәрелә. Артабан тағы ла [[Башҡортостан (гәзит)|«Совет Башҡортостаны»]] гәзитендә, [[Ағиҙел (журнал)|«Ағиҙел»]] журналында һәм [[Башҡортостан]] телевидение һәм радио комитетының әҙәби редакцияларында эшләү уға бай тормош тәжрибәһе бирә. [[Өфө «Нур» татар дәүләт театры]]нда һәм [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]]нда әҙәби бүлек мөдире, репертуарҙар йүнәлешендә директор урынбаҫары вазифаларын башҡарыу әҙипкә киләсәк әҫәрҙәре өсөн кәрәкле материал тупларға ярҙам итә. Үҙ яғынан әҙәбиәт донъяһының уртаһында ҡайнап йәшәүсе булараҡ, ул театрҙар репертуарын байытыуға ҙур өлөш индерә.

Риф Ғәлим улының тормошонда һәм, әлбиттә, ижад биографияһында республиканың Яҙыусылар союзы айырым урын алып тора. Әүҙем йәмәғәт эшмәкәре 13 йыл дауамында (1996—2009) Союз идараһы рәйесе урынбаҫары вазифаһын намыҫлы башҡарҙы. Ул төрлө быуын һәм төрлө милләт әҙиптәрҙе бергә туплауға, беҙҙең аранан киткән яҙыусы һәм шағирҙәрҙең әҙәби мираҫын йыйыуға һәм һаҡлауға күп көс һалды. Йөкмәтелгәнде үтәүгә яуаплылыҡ менән ҡарауы, намыҫлы һәм әҙәпле булыуы, башҡаларға хәстәрлекле һәм илтифатлы мөнәсәбәт күрһәтеүе нигеҙендә Риф Тойғон 2012 йылдың мартында республика әҙәбиәтселәре тарафынан [[Башҡортостан Республикаһы]] Яҙыусылар союзының идара рәйесе итеп һайланды. Бай тәжрибә туплаған етәксе булараҡ, ул был вазифаны башҡарыуға дәртләнеп тотондо һәм сағыштырмаса ҡыҫҡа ғына ваҡытта ижади берекмә эшмәкәрлеген яңы кимәлгә күтәрергә, заман талаптарына тулыһынса яраҡлаштырырға ҙур өлөш индерҙе. Нәтижәлә яңы рәйес ойошторған һәм үткәргән саралар башҡорт әҙәбиәтенең артабанғы үҫешенә, йәмғиәттә яҙыусылар абруйын күтәреүгә булышлыҡ итте.

Яңы пландар менән дәртләнеп эшләп йөрөгән Риф Тойғон 2014 йылдың 8 ғинуарында көтмәгәндә вафат булды. [[Шишмә районы]]ның [[Урта Хәжәт]] ауылында ерләнгән.

Талантлы һәм илһөйәр шағир, башҡорт халҡының арҙаҡлы улы Риф Тойғоновтың күп йыллыҡ хеҙмәт һәм ижади эшмәкәрлеге «Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре» һәм «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре» тигән маҡтаулы исемдәр, Сергей Чекмарёв һәм Фәтих Кәрим исемендәге әҙәби премиялар менән лайыҡлы баһаланған.

== Ижади эшмәкәрлеге ==
Риф Тойғон ижады [[башҡорт]] әҙәбиәтендә үҙенсәлекле урын алып тора. Ул тиҫтәгә яҡын шиғыр һәм проза китаптары авторы. 2000 йылда [[Төркиә]]нең Малатья ҡалаһында уҙғарылған төрки телле илдәр шағирҙәренең III халыҡ-ара фестивалендә әҙип Башҡортостан вәкиле булып уңышлы сығыш яһаны. Уны шулай уҡ 2012 йылда [[Төркиә]]нең Тарсус ҡалаһында үткән XI «Шиир Акшамлари» (Шиғриәт кистәре) халыҡ-ара фестивалендә лә яҡшы ҡабул иттеләр.

Күренекле башҡорт тел белгесе, филология фәндәре докторы [[Сәйетбатталов Ғәли Ғәлиевич|Ғәли Сәйетбатталов]] әҙиптең әҫәрҙәренең телен ентекләп тикшерә һәм был турала үҙенең күп томлы «Башҡорт теле» тип исемләнгән монографик хеҙмәтендә бары тик ыңғай фекерҙәр яҙа. «Ғөмүмəн алғанда, Тойғондоң „Туҡталҡа“ повесы һəм бүтəн əҫəрҙəре башҡорт əҙəбиəтен, əҙəби телебеҙҙе үҫтереүҙə билдəле əһəмиəткə эйə», ти ғалим.

== Китаптары ==
* Ҡул йылыһы: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1982. 
* Тәҙрәмдәге ут: Шиғырҙар һәм поэма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1987.
* Күңел сыуалашы: Шиғырҙар һәм поэма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1992. 
* Нурия Ирсаева. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың халыҡ артисы: Ижади портрет. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1992.
* Һөйөү белмәй һуңлауҙы: Шиғырҙар, поэмалар. — Өфө: Китап, 1994.
* Төнгө поезд: Повестар, шиғырҙар, поэмалар. — Өфө: Китап, 1996. 
* Ғүмер мәлдәре: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 2001.

== Йыйынтыҡтарҙа, гәзит һәм журналдарҙа баҫылған әҫәрҙәре ==
* Йәш көстәр: Шиғырҙар, хикәйәләр, скетчтар. Ун етенсе китап / Төҙөүсеһе Рауил Шаммас. — Өфө, Башҡортостан китап нәшриәте, 1981. — 224 бит.
* Актриса: Повесть. Перевод с башкирского Гузэль Хамматовой. Журнал «Бельские просторы», 2013, № 1{{ref-ru}}

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1997).
* Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2006).
* Сергей Чекмарёв исемендәге әҙәби премия лауреаты.
* Фәтих Кәрим исемендәге әҙәби премия лауреаты.

== Хәтер ==
* Риф Тойғоновтың тыуыуына 70 йыл тулыу айҡанлы республиканың һуҡырҙар өсөн махсус китапханаһында шағир һәм прозаик, драматург һәм йәмәғәт эшмәкәренә арналған кисә ойошторолдо<ref>[http://www.bashinform.ru/bash/913699/ Баш ҡалала яҙыусы Риф Тойғоновтың хәтер кисәһе уҙҙы. {{Башинформ}}, 2016, 26 октябрь]{{V|26|10|2016}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* Писатели земли башкирской. Справочник / (сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина). Переработанное и дополненное второе издание. — Уфа: Китап, 2015. — 672 с. ISBN 978-5-295-06338-1{{ref-ru}}{{V|22|12|2016}}
* {{китап |автор= |заглавие= Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: [[Байымов Роберт Нурмөхәмәт улы|Р. Н. Баимов]], Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина|ответственный= |ссылка= |место= Уфа|издательство= Китап|год= 2006|том= |страниц= 496|страницы= |isbn= |ref= }} {{ref-ru}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013У|index.php/prosmotr/2-statya/3610-tujgun-rif-galimovich|Туйгун Риф Галимович}}
* [http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?874437 Указ Президента РФ от 06.07.2006 № 684 «О награждении государственными наградами Российской Федерации»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150215151157/http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?874437 |date=2015-02-15 }}
* {{мәҡәлә |автор=Алик Шакиров. |заглавие=Башҡортостан вәкилдәре Төркиәлә шиғриәт фестивалендә ҡатнашты |ссылка=http://www.bashinform.ru/bash/495212/ |язык= |издание=башинформ.рф |тип=ИА |год=24.09.2012 |номер= |страницы= |issn=}}
* {{книга |автор=[[Сәйетбатталов Ғәли Ғәлиевич|Ғ. Ғ. Сәйетбатталов]]. |заглавие=Башҡорт теле. Стилистика |ответственный= |ссылка=http://lcph.bashedu.ru/publications/saidbattalov_9.pdf |место=Өфө |издательство=Китап |год=2010 |том=9 |страниц=485 |страницы= |isbn= |ref= }}
* {{мәҡәлә |автор= |заглавие=Шағир Риф Тойғонов яҡты донъянан китте |ссылка=http://www.bashinform.ru/bash/599153/ |язык= |издание=башинформ.рф |тип=ИА |год=09.01.2014 |номер= |страницы= |issn=}}
* {{мәҡәлә |автор=Фәрзәнә Ғөбәйҙуллина.|заглавие=Хаҡ шағиры булды халҡының |ссылка=http://bashgazet.ru/obshestvo/16282-ha-shairy-buldy-halyny.html |язык= |издание=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]] |тип=гәзит |год=09.01.2015 |номер= |страницы= |issn=}}
* {{мәҡәлә |автор=Риф Туйгун. |заглавие=Актриса |ссылка=http://litbook.ru/article/3078/ |язык= |издание=[[Бельские просторы (журнал)|Бельские просторы]] |тип= |год=2013 |номер=1 |страницы= |issn=}}

{{Сифатлы мәҡәлә|Шағир}}

[[Категория:Ырымбур өлкәһе башҡорттары]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Башҡортостан шағирҙары]]
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Башҡорт шағирҙары]]
[[Категория:Башҡорт яҙыусылары]]
[[Категория:Ф. Кәрим исемендәге премия (Бәләбәй районы) лауреаттары]]
[[Категория:Сергей Чекмарёв исемендәге премия лауреаттары]]
[[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]]
[[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы рәйестәре]]
[[Категория:Шәхестәр:«Башҡортостан» ТРК]]
[[Категория:Шәхестәр:Нуриман районы]]