Тула өлкәһе битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Данные о субъекте Российской Федерации
|RuNm       = Тула өлкәһе
|FSCtrWhat  = үҙәк
|FSCtrNm    = [[Тула]]
|FSFlag     = [[Файл:Flag of Tula Oblast.svg|200px]]
|FSCoA      = [[Файл:Coat of Arms of Tula oblast.png|150px]]
|FSMap      = [[Файл:Map of Russia (2014–2022) - Tula Oblast.svg|350px|Тула өлкәһе]]
|AreaRnk    = 70-се
|TotArea    = 25 679
|WaterPrcnt = 0,06
|PopRnk     = 29-се
|PopQty     = 1 521 497
|PopCtDate  = 2014
|PopDens    = 
|GDP        = 
|GDPCtDate  = 
|GDP(PPP)   = 
|GDPRnk     = 
|FedDistrNm = 
|EcRegNm    = 
|CadNo      = 71
|HeadTtl    = Губернатор
|HeadNm     = [[Владимир Груздев]]
|ViceTtl    = 
|ViceNm     = 
|LegislTtl  =
|LegislNm   = 
}}
'''Ту́ла өлкәһе''' ({{lang-ru|Тульская область}}) — [[Рәсәй]] регионы. Рәсәй Федерацияһы субъекты, [[Үҙәк федераль округ]] составына инә<ref name="БРЭ-ТОМ-32">{{книга|автор=Калуцкова Н. Н., Горячко М. Д.  и др|заглавие=Ту́льская о́бласть|ссылка=https://old.bigenc.ru/geography/text/4219203|ответственный=председ. [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]] и др.|издание=[[Большая Российская Энциклопедия]] (в 35 т.)|место=Москва|издательство=Научное издательство «[[Большая российская энциклопедия (издательство)|Большая российская энциклопедия]]»|год=2016|том=32. Телевизионная башня - Улан-Батор|страницы=486—493|страниц=765|isbn=978-5-85270-369-9|тираж=35000|language=ru}} {{Wayback|url=https://old.bigenc.ru/geography/text/4219203 |date=20190526170755 }}</ref>. Тула өлкәһенең административ үҙәге — Тула ҡалаһы. Уның составына 22 район һәм өлкә буйһоноуындағы 2 ҡала инә<ref>{{публикация|книга|заглавие=Закон Тульской области|часть=Об административно-территориальном устройстве Тульской области (с изменениями на 29 октября 2021 года)|год=от 27 декабря 2007 года N 954-ЗТО}}</ref>.

Төбәк [[Көнсығыш Европа тигеҙлеге]] үҙәгендә урынлашҡан. [[Дала]] һәм урман-дала зоналары сиктәрендә Урта рус ҡалҡыулығының төньяҡ-көнсығыш өлөшөн биләй. Төньяҡта һәм төньяҡ-көнсығышта — [[Мәскәү өлкәһе|Мәскәү]], көнсығышта — [[Рязань өлкәһе|Рязань]], көньяҡ-көнсығышта һәм көньяҡта — [[Липецк өлкәһе|Липецк]], көньяҡта һәм көньяҡ-көнбайышта — [[Орёл өлкәһе|Орел]], көнбайышта һәм төньяҡ-көнбайышта [[Калуга өлкәһе|Калуга]] өлкәләре менән сиктәш. 25,7 мең квадрат километр майҙанды биләй. Өлкә территорияһының төньяҡтан көньяҡҡа табан иң ҙур оҙонлоғо — 200 километр, көнбайыштан көнсығышҡа — 190 километр.

Халҡы — {{ Население | Тульская область | фс }} ({{ Население | Тульская область |  г }} йыл), ҡала халҡы — 74,05 % (2023 йыл). Өлкәлә урбанизация юғары кимәлдә. Халҡының этник составында [[урыҫтар]] өҫтөнлөк итә. Тула өлкәһе 1937 йылдың 26 сентябрендә [[Мәскәү өлкәһе]]н бүлгеләгәндә ойошторола. Унан алда — 1777 йылдан алып 1929 йылға тиклем императрица [[Екатерина II]] Указы менән булдырылған Тула губернаһы була. Тула өлкәһенең әлеге сиктәре 1957 йылда тулыһынса формалаша.

== Физико-географик ҡылыҡһырлама ==
[[Файл:Тульские Засеки-2.jpg|250px|мини|Тула ҡурғауылдары]]
Төбәк Көнсығыш Европа тигеҙлегенең үҙәгендә, Үҙәк Рус ҡалҡыулығының төньяҡ-көнсығыш өлөшөн биләй (бейеклеге 293 метрға тиклем), урман һәм урман-дала зонаһы сиктәрендә урынлашҡан. Киң япраҡлы урмандар зонаһы — көнбайыш, төньяҡ, төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш райондарҙа, ә урман-дала зонаһы өлкәнең көньяҡ һәм көнсығыш райондарында урынлашҡан. Улар араһында сик булып ҡара тупраҡлы зона тора. Карст ҡатламдары (карст йәки тау ҡоролмаһы түшәме емерелеү арҡаһында барлыҡҡа килгән упҡын, упҡындар) бар. Өлкә территорияһының төньяҡтан көньяҡҡа тиклем оҙонлоғо — 200 км, көнбайыштан көнсығышҡа — 190 км. Төбәктә Мәскәү ваҡыты ғәмәлдә, [[сәғәт бүлкәте]] — UTC+3.

=== Рельефы ===

== Халҡы ==

=== Дөйөм мәғлүмәттәр ===
{{сдвоенное изображение
|1 = право
|2 = Солнцев Тульской губернии женщина 1842 1.jpg
|3 = 125
|4 = Солнцев Тульской губернии женщина 1842 2.jpg
|5 = 125
|6 = Тула губернаһы рустарының костюмдары
|7 = 
}}

Федераль дәүләт статистикаһы хеҙмәтенең 2022 йылдың 1 ғинуарына ҡарата мәғлүмәттәре буйынса, Тула өлкәһендә халыҡ һаны 1 481 471 кеше тәшкил иткән, шул иҫәптән ҡалала — 1 097 096 кеше (73,3 %), ауылда — 399 594 кеше (26,7 %){{ Население | Тульская область | с }}. Төбәктә йәшәүселәрҙең дөйөм һанынан ҡатын-ҡыҙҙар һаны — 54,8 % (820 019 кеше), ә ир-егеттәрҙеке 46,2 % (676 671 кеше) иҫәпләнгән{{ Население | Тульская область | с }}. Халыҡтың тығыҙлығы — 55,7 кеше/км² (2021 йылғы халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтарын иҫәпкә алмайынса)<ref name="СборникТуластат21">{{cite web|title=Краткий ежегодник (сборник) «Тульская область в цифрах 2021»|url=https://tulastat.gks.ru/storage/mediabank/Тульская%20область%20в%20цифрах%202021.pdf|website=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Тульской области|date=30.12.2022}}</ref>.

Төбәктә Тула — Яңы Мәскәү агломерацияһы формалашҡан, унда 1 миллиондан ашыу кеше йәшәй. Өлкәлә 19 ҡала иҫәпләнә, шуларҙың иң ҙуры [[Тула]] һәм Яңы Мәскәүҙән тыш 50 меңдән ашыу кеше йәшәгән ҡалалар: Донской, Алексин, Щёкино.

Милли составы буйынса, абсолют күпселекте [[урыҫтар]] (94,10 %), ә [[әрмәндәр]] (0,70 %), тажиктар (0,46 %), [[украиндар]] (0,44 %), [[үзбәктәр]] (0,39 %), [[әзербайжандар]] (0,33 %) һәм [[татарҙар]] (0,31 %) тәшкил итә<ref name="Нац сост 2021">[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom5_tab1_VPN-2020.xlsx Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. Том 5. Таблица 1. Национальный состав населения]</ref>.

2022 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Тула өлкәһендә 5 379 [[Зәғифлек|инвалид]] бала һәм 18 йәштән өлкән 138 085 инвалид йәшәй, был төбәк халҡының дөйөм һанынан 10,1 процент самаһы тәшкил итә<ref>[https://mintrud.tularegion.ru/activities/socialnaya-politika/dostupnaya-sreda/ Министерство труда и социальной защиты Тульской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211215044537/https://mintrud.tularegion.ru/activities/socialnaya-politika/dostupnaya-sreda/ |date=2021-12-15 }}</ref>. Ошо уҡ осорҙа төбәктә пенсионерҙар һаны 508 7 мең кеше, йәғни дөйөм халыҡтың 35,5 процентын тәшкил итә, был пенсияның уртаса күләме — 16 655,5 һум<ref name="СборникТуластат21" />. Тула өлкәһендә 2013 йылдан ата-әсә ҡарауынан мәхрүм ҡалған етемдәр һәм балалар һаны 1,6 тапҡырға кәмей, ә 2022 йылдың 1 ғинуарына районда 3211 кеше йәшәй.
Был категорияға ҡараған балалар һанының өлөшө дөйөм һандан Тула өлкәһендә 2022 йыл башына 1,32 % тәшкил итә<ref name="отчетминтруд21" />. 2022 йылдың 1 ғинуарына был категориялағы етем балаларҙың 87,5 % тәрбиәгә алынған. Балаларҙы ғаиләләргә тәрбиәгә күсереү балалар тураһында дәүләт мәғлүмәт банкында теркәлгән балалар һанын кәметергә ярҙам итә, был 2013 йылдан алып 3,6 тапҡырға кәмегән<ref name="отчетминтруд21" />.

2018 йылға тиклем Тула өлкәһендә [[Рәсәй Федерацияһы субъекттары|Рәсәй субъекттары]]нан һәм [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе]] илдәренән халыҡтың миграция үҫеше күҙәтелә. Ул 2022 йылға йыл һайын кәмей бара. 2021 йылда төбәккә 24 616 мигрант, шул иҫәптән яҡын сит илдәрҙән 9 246 мигрант ([[Тажикстан]], [[Украина]], [[Әрмәнстан]], [[Үзбәкстан]]) килгән<ref name="СборникТуластат21" />.

Тула өлкәһендәге халыҡтың хәҙерге енес-йәш буйынса структураһы демографик динамикаға йоғонто яһау йәһәтенән насар тип баһалана. Бер үк ваҡытта тыуым һанын кәмей һәм үлем осраҡтарын арта, йәғни ике осраҡ та халыҡ һанының тәбиғи артыуына кире йоғонто яһай. Демографик эҙемтәләрҙән тыш, оло йәштәге халыҡ һанының артыуы һаулыҡ һаҡлауға, социаль тәьминәткә һәм социаль хеҙмәтләндереүгә йөкләмәне арттыра<ref>{{публикация|статья|автор=Мельников С.А., Макарова А.С.|заглавие=История Калужской, Тульской и Брянской таможен: один вектор, свой путь|издание=Вестник образовательного консорциума Среднерусский университет. Серия: Экономика и управление|год=2021|страницы=8—10|примечание=№ 18}}</ref>.

Ҡала округтарынан Донскийҙа һәм Плавский һәм Черн муниципаль райондарында халыҡ сағыштырмаса йәш. Киреһенсә, Алексин һәм Ефремов, Дубенский, Кимовский, Куркин һәм бигерәк тә Суворов райондарында халыҡтың ҡартайыу күрһәткестәре юғары<ref>{{публикация|статья|автор=Волкова Я. Ю.|заглавие=К вопросу совершенствования демографической политики в отношении рождаемости на примере Тульской области|издание=Вестник образовательного консорциума Среднерусский университет. Серия: Экономика и управление|год=2021|страницы=8—10|примечание=№ 18}}</ref>.

=== Халыҡтың тәбиғи хәрәкәте ===
Тула өлкәһе — халыҡ һаны тәбиғи кәмегән төбәктәрҙең береһе, был тәү сиратта халыҡтың йәш структураһы менән бәйле: район халҡының өстән бер өлөшө пенсия йәшендә<ref>{{cite web|title=Демографические итоги I полугодия 2020 года в России|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2020/0867/barom03.php|website=Институт демографии Национального исследовательского университета "Высшая школа экономики"}}</ref>. 2010 йылдан 2021 йылға тиклем район халҡы 117,7 мең кешегә кәмей (7,6 %). 2021 йыл йомғаҡтары буйынса миграция артымы 3 951 кеше тәшкил итте. Әммә ул халыҡтың тәбиғи кәмеүен ҡапламай (ошо уҡ осорҙа 20,5 мең кеше тәшкил итә)<ref name="СборникТуластат21" />.

Тула өлкәһендә һуңғы йылдарҙа [[тыуым]] күрһәткестәре йәш һәм дөйөм тыуым коэффициентының кәмеүе, әүҙем репродуктив йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың өлөшө кәмеүе сәбәпле түбәнәйә. 2021 йыл йомғаҡтары буйынса төбәктә 1000 кешегә 7,0 бала тыуған<ref name="движение население 21">{{cite web|title=О естественном движении населения Тульской области в январе – декабре 2021 год|url=https://tulastat.gks.ru/storage/mediabank/%D0%9E%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%BC%20%D0%B4%D0%B2%D0%B8%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F%20%D0%A2%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B2%20%D1%8F%D0%BD%D0%B2%D0%B0%D1%80%D0%B5-%D0%B4%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B5%202021%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0.pdf|website=Федеральная служба государственной статистики|date=11.03.2022}}</ref>.

Төбәктә ғүмер оҙонлоғо түбән, үлем кимәле юғары. 2021 йылда ғүмер оҙайлығы — 69, шул уҡ ваҡытта ир-егеттәр — 64, ҡатын-ҡыҙҙар 74 йәш тәшкил итә. Был күрһәткес 2019 йыл менән сағыштырғанда һиҙелерлек кәмегән (көтөлгән ғүмер оҙайлығы 72,2 булған)<ref name="СборникТуластат21" />. 2021 йыл йомғаҡтары буйынса теркәлгән [[үлем]] осраҡтары 1000 кешегә 21,3 тәшкил итә (халыҡтың тәбиғи кәмеүе 1000 кешегә — 14,2)<ref name="движение население 21" /><ref name="СборникТуластат21" />.

Үлемдең төп сәбәптәре булып (Рәсәйҙәге кеүек үк) [[ҡан әйләнеше]] системаһы ауырыуҙары тора — был теркәлгән үлем осраҡтарының яртыһы самаһы (Тула өлкәһе — 43,5 %, Рәсәй — 46,7 %). Тула өлкәһе онкологиянан үлем осраҡтары иң юғары булған биш төбәктең береһе булып тора, шулай уҡ төбәккә [[эндокрин система]] ауырыуҙарынан, һулыш алыу органдарынан, [[аш һеңдереү]] органдарынан һәм тышҡы сәбәптәрҙән (транспорт йәрәхәттәре, осраҡлы спиртлы эсемлектәр менән ағыуланыу, үҙ-үҙенә ҡул һалыу) үлем осраҡтары сағыштырмаса юғары булыуы хас<ref name="СборникТуластат21" /><ref name="Население ФСГТ">{{Cite web|url=https://tulastat.gks.ru/folder/46342|title=Официальные публикации Туластата|website=tulastat.gks.ru|accessdate=2020-07-08|archive-date=2020-07-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20200708214957/https://tulastat.gks.ru/folder/46342|deadlink=no}}</ref>. Тула өлкәһендә, бөтә илдәге кеүек үк, эшкә һәләтле йәштәге халыҡтың өлөшө кәмей һәм эшкә һәләтле йәштән өлкәнерәктәрҙең өлөшө арта. Йәш менән бәйле тыуым, үлем һәм миграция үҫеше күрһәткестәрен үҙгәрешһеҙ тотоу гипотезаһына нигеҙләнгән прогноз иҫәпләүҙәре күрһәтеүенсә, был шарттарҙа эшкә һәләтле халыҡтың өлөшө 2025 йылға 52,6 процентҡа тиклем кәмеүе ихтимал<ref>{{публикация|статья|автор=Министерствр труда и социальной защиты Тульской области|заглавие=Демографическая ситуация в Тульской области, социально-экономическое положение и репродуктивные намерения молодых семей|издание=ООО «Аквариус»|год=2016|ref=file:///C:/Users/maxgo/Downloads/Tulskaya_-_2016.pdf}}</ref>. Оператив штаб мәғлүмәттәре буйынса, [[пандемия]] осоронда Тула өлкәһендә COVID-19-ҙан 5266 кеше һәләк була<ref name="Интерфакс смертность">{{cite web|title=Смертность в Тульской области по-прежнему превышает рождаемость почти втрое|url=https://www.interfax-russia.ru/center/news/smertnost-v-tulskoy-oblasti-po-prezhnemu-prevyshaet-rozhdaemost-pochti-vtroe#:~:text=%D0%92%20%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%B5%20%D0%BD%D0%B0%201%20%D1%82%D1%8B%D1%81,266%20%D1%87%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA.|website=Интерфакс|date=17 августа 2022}}</ref>.

2021 йылда Тула өлкәһендә 8828 [[никах]] теркәлгән, был 2020 йыл менән сағыштырғанда 127,2 процентҡа күберәк (6935). Айырылышыуҙар һаны 6176 кеше тәшкил итә һәм үткән йыл күрһәткестәренән 110,8 % (5573) артып китә<ref>{{cite web|title=В Тульской области в 2021 году смертность в три раза превысила рождаемость|url=https://www.tulapressa.ru/2022/01/v-tulskoj-oblasti-v-2021-godu-smertnost-v-tri-raza-prevysila-rozhdaemost/|website=Тульская пресса|date=29.01.2022}}</ref>

=== Халыҡтың мәшғүллеге ===
2021 йылда Тула өлкәһендә эшсе көсөнөң (15 йәш һәм унан өлкәнерәк) дөйөм һаны 794,2 мең кеше тәшкил иткән, был 2010 йылдағына ҡарағанда 14,3 мең кешегә кәмерәк. Эшселәрҙең иң ҙур өлөшө етештереүҙә (22,3 %), күмәртәләп һәм ваҡлап һатыуҙа (17,9 %), [[төҙөлөш]]тә (8,2 %) һәм [[мәғариф]]та (7,6 %) мәшғүл<ref name="СборникТуластат21" />.

2021 йылдың аҙағына эшсе көстәрҙе һайланма тикшереү материалдары буйынса [[эшһеҙлек|эшһеҙҙәр]] һаны 30,1 мең кеше тәшкил иткән. Был күрһәткес 2010 йыл менән сағыштырғанда 16,9 мең кешегә кәмегән (36 %), ләкин 2020 йылда [[Коронавирустар|коронавирусты]]ң таралыуын иҫкәртеү буйынса сикләү сараларын индереү менән бәйле килеп тыуған хәл төбәктең хеҙмәт баҙарына кире йоғонто яһай һәм шул иҫәптән эшһеҙ граждандар һанының бер аҙ артыуына килтерә<ref name="СборникТуластат21" />. Төбәктә эшһеҙ граждандарҙы эшкә урынлаштырыуҙы тәьмин итеү маҡсатында Тула өлкәһенең эшһеҙ граждандар һаны буйынса «Тула өлкәһе халҡының мәшғүллегенә булышлыҡ итеү» дәүләт программаһына ярашлы әүҙем мәшғүллек программалары эшләнә һәм тормошҡа ашырыла<ref>{{cite web|title=Новая профессия бесплатно: кто, как и где может переобучиться в Туле|url=https://myslo.ru/city/reviews/manual/novaya-professiya-besplatno-kto-kak-i-gde-mozhet-pereobuchit-sya-v-tule|website=Myslo.ru|date=26 мая 2022}}</ref>.

2021 йыл аҙағына Тула өлкәһенең мәшғүллек органдарында теркәлгән эшһеҙ граждандар һаны 4 мең кеше тәшкил итә, теркәлгән эшһеҙлек кимәле эшсе көстәрҙең 0,5 процентын тәшкил итә. Эш биреүселәрҙең эшселәргә ихтыяжы 27,8 мең берәмек вакансия тәшкил итә (19,6 мең берәмек (70,5 %) — эшсе һөнәрҙәр), хеҙмәт баҙарындағы көсөргәнешлек коэффициенты — 1 вакансияға 0,2 кеше, ә Щекин районында 0,03, Арсеневский районында 1,5-кә тиклем<ref name="отчетминтруд21" />.

2021 йылда түбәндәге эшсе һөнәрҙәр буйынса вакансиялар тураһында иғландар күп була: «тегенсе», «автомобиль водителе» (төрлө категориялар), «аҙыҡ-түлек һатыусыһы», «монтажлаусы», «ашнаҡсы», «электр һәм газ менән иретеп йәбештереүсе», «слесарь», «сусҡасылыҡ комплекстары һәм механизмдары операторы», «механизацияланған һәм автоматлаштырылған складтар операторы», «ауыл хужалығы производствоһының тракторсыһы», «электр ҡорамалдарын ремонтлау һәм хеҙмәтләндереү электромонтеры», «токарь», «ташсы», «ҡаҙанлыҡ операторы», «элемтә операторы», «почтальон», «магазинсы», «кассир». Шул уҡ ваҡытта квалификация талап итмәгән һөнәрҙәр ҙә талап ителә: «сәнәғәт һәм офис биналарын йыйыштырыусы», «ярҙамсы эшсе», «йөк тейәүсе», «урам һепереүсе», «биләмәләрҙе йыйыштырыусы», «балыҡ эшкәртеүсе», «комплектлаусы» һәм башҡалар<ref name="отчетминтруд21" />

Тула өлкәһендә эшсе көстәр ҡартая: 1990 — 2000-се йылдарҙа тыуым аҙ була, был быуын эшкә һәләтле йәшкә етә, ә оло быуын, пенсия йәше арттырыу сәбәпле, оҙағыраҡ эшләй. Шуның менән бәйле төбәктә эшсе көстәр һанының әкренләп кәмеүе көтөлә<ref>{{cite web|title=К 2025 году в Тульской области может вырасти уровень безработицы|url=https://www.tulapressa.ru/2022/11/k-2025-godu-v-tulskoj-oblasti-mozhet-vyrasti-uroven-bezraboticy-4612/#:~:text=%D0%9F%D0%BE%20%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B3%D1%83%202022%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0%2C%20%D0%BF%D0%BE,%D0%B1%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%E2%80%94%203%2C6%25.|website=Тульская пресса|date=20.11.2022}}</ref>.

2021 йылдың 1 октябренән бюджет өлкәһе хеҙмәткәрҙәренең эш хаҡы 3,9 процентҡа индекслана. Эшселәрҙең бөтә категорияларының эш хаҡы буйынса Тула өлкәһе [[Үҙәк федераль округ]]ына ингән субъекттар араһында 4—6-сы урынды биләй<ref name="отчетминтруд21">{{cite web|title=Отчёт о работе Министерства труда и социальной защиты Тульской области в 2021 году|url=https://mintrud.tularegion.ru/activities/list-programs/|website=Министерство труда и социальной защиты Тульской области}}</ref>. 2022 йылдың 1 ғинуарына ҡарата регион халҡының йән башына уртаса аҡсалата килеме 31 815,9 һум, ә уртаса айлыҡ номиналь эш хаҡы 44 725,5 һум тәшкил итә<ref name="СборникТуластат21" />. 2022 йылдың авгусында Тула өлкәһе Рәсәйҙең 85 субъекты араһында хеҙмәт баҙары буйынса төбәктәр рейтингында 16-сы урынды биләй<ref>{{cite web|title=Тульская область заняла 16-ое место в рейтинге регионов по рынку труда|url=https://mktula.ru/news/n/tulskaya-oblast-zanyala-16-oe-mesto-v-reytinge-regionov-po-rynku-truda/?sphrase_id=4906472|website=Молодой коммунар|date=29 августа 2022}}</ref>. 2023 йылдың 1 ғинуарынан Тула өлкәһендә йән башына йәшәү минимумы дәүмәле 14 231 һум тәшкил итә<ref>{{cite web|title=В Тульской области утвердили величину прожиточного минимума на 2023 год|url=https://www.tsn24.ru/v-tulskoy-oblasti-utverdili-velichinu-prozhitochnogo-minimuma-na-2023-god/|website=Тульская служба новостей|date=23 декабря 2022}}</ref>. Шул уҡ ваҡытта 2022 йылдың ғинуар — сентябрь айҙарында төбәктә халыҡтың реаль аҡсалата [[килем]]е 2021 йылдың ғинуар — сентябрь айҙары менән сағыштырғанда 2,4 процентҡа кәмегән<ref>[https://econom.tularegion.ru/activities/performance-reporting/ Министерство экономического развития Тульской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220206155242/https://econom.tularegion.ru/activities/performance-reporting/ |date=2022-02-06 }}</ref>.

=== Демографик сәйәсәт ===
«Сит илдәрҙә йәшәгән ватандаштарыбыҙҙы үҙ ирке менән Рәсәй Федерацияһына күсереүгә булышлыҡ итеү» программаһын ғәмәлгә ашырыу сиктәрендә 2021 йылда Тула өлкәһенә 8,7 мең ватандаш (уларҙың 3,4 меңе программаның ҡатнашыусыһы һәм уларҙың 5,3 мең ғаилә ағзаһы) килгән<ref name="отчетминтруд21" />.

== Социаль тәьминәт ==
[[Файл:Tula Regional Hospital for War and Labor Veterans.jpg|250px|мини|Венёв районының Грицовский ҡасабаһында Һуғыш һәм хеҙмәт ветерандары өсөн Тула өлкә госпитале]]
2018 йылдан Тула өлкәһе оло йәштәге һәм инвалид граждандарҙы оҙайлы ваҡытҡа ҡарау системаһын булдырыу буйынса пилот проектын тормошҡа ашырыуҙа ҡатнаша. Ул «Демография» милли проектының «Өлкән быуын» федераль һәм төбәк проекты сиктәрендә үткәрелә<ref name="отчетминтруд21" />.

Районда ололар өсөн ун учреждение бар. 2019 йылда, ихтыяжды иҫәпкә алып, Черн районының Ололар өсөн матур «Забота» йорто базаһында 240 урынлыҡ яңы объект төҙөлә башлай, ул Тула өлкәһендә иң ҙуры буласаҡ. Бина реабилитация һәм халыҡтың ял итеүе йәһәтенән хәҙерге заман талаптарына яуап бирәсәк. Эште тамамлау 2023 йылдың 1 октябренә билдәләнгән<ref>{{cite web|title=Единый центр поддержки пожилых людей создан в Тульской области|url=https://www.interfax-russia.ru/center/main/edinyy-centr-podderzhki-pozhilyh-lyudey-sozdan-v-tulskoy-oblasti|website=Интерфакс|date=6 августа 2019}}</ref>.

2021 йылдың авгусында Тула өлкәһенең Хеҙмәт һәм социаль яҡлау министрлығы һәм дүрт шәхси медицина ойошмаһы оло йәштәге граждандарға медицина һәм социаль хеҙмәттәр күрһәтеүгә субсидия рәүешендә төбәк бюджетынан гранттар биреү тураһында килешеүҙәргә ҡул ҡуя<ref name="отчетминтруд21" />. Тула өлкәһендә 16 мобиль коллектив эшләй. 2000-дән ашыу кеше мобиль командалар хеҙмәте менән файҙалана<ref name="отчетминтруд21" />.

Тула өлкәһендә «Ғаиләгә һәм балаларға социаль ярҙам өлкә үҙәге» эшләй. 2022 йылда Тулала «Минең ғаилә үҙәгем» проектының флагман бүлексәһе асыла<ref name="отчетминтруд21" /><ref>{{cite web|author=Юлия Королева|title=В Туле на ул. Гоголевской открыли флагманское отделение проекта «Мой семейный центр»|url=https://myslo.ru/news/tula/2022-03-04-v-tule-na-ul-gogolevskoj-otkryli-flagmanskoe-otdelenie-proekta-moj-semejnyj-centr|date=4 марта 2022}}</ref>.

== Сәнәғәт составы ==
[[2002]] йылда:
* Химия сәнәғәте — 23 %,
* Машиналар төҙөү сәнәғәте — 22 %,
* Аҙыҡ-түлек сәнәғәте — 21 %,
* [[Металлургия]] — 15 %,
* [[Электроэнергетика]] — 10 %.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Мария Поливанова]] (24.10.1922—14.08.1942), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған снайпер. [[Советтар Союзы Геройы]] (1943, үлгәндән һуң). Алексин районының Нарышкино ауылынан.

== Дәүләт ҡоролошо ==
Тула өлкәһе Уставына ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.

=== Башҡарма власть ===
{{articlereference| Тула өлкәһе  Хөкүмәте}}
{{articlereference| Тула өлкәһе Губернаторы}}
[[Тула өлкәһе Губернаторы]] — Тула өлкәһе башлығы һәм Тула өлкәһенең иң юғары вазифалы кешеһе. [[Тула өлкәһе Хөкүмәте]] етәксеһе.
Тула өлкәһе Хөкүмәте статусы һәм хоҡуғы Тула өлкәһе Уставы менән билдәләнгән.

=== Суд власы ===
Тула өлкәһе суд системаһы составында:
# [[Тула өлкәһе өлкә суды]], [[Рәсәйҙен юғары суды]]ның түбәнге инстанция суды
# [[Тула өлкәһе арбитраж суды]] , [[Рәсәйҙен юғары суды]]ның түбәнге инстанция суды

=== Закондар сығарыу власы ===
{{articlereference| Тула өлкәһе Халыҡ депутаттары Советы }}
Өлкә Парламенты — [[Тула өлкәһе Халыҡ депутаттары Советы]].

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор=[[Лялин, Николай Николаевич|Лялин Н. Н.]] |заглавие=Природа Тульской области: Физико-географический очерк с краткой экономической характеристикой |ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01005832925 |ответственный= |издание= |место=Тула |издательство=Обл. кн. изд-во |год=1953 |страницы= |страниц=120 |серия= |тираж= |ref= }}
* {{книга |автор=[[Мельшиян, Вячеслав Владимирович|Мельшиян В. В.]] |заглавие=Тульская область: Экономико-географический очерк |ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01006340374 |ответственный= |издание= |место=Тула |издательство=Кн. изд-во |год=1959 |страниц=240 |тираж=7000 |ref= }}
* {{книга |автор=[[Свергун, Иван Петрович|Свергун И. П.]] |заглавие=Природные богатства Тульской области и перспективы их использования |ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01008391109 |ответственный= |издание= |место=Тула |издательство=Кн. изд-во |год=1961 |страницы= |страниц=72 |серия= |тираж= |ref= }}
* {{книга |автор=Свергун И. П. |часть=Геоморфологические районы Тульской области |ссылка часть= |заглавие=Учёные записки (Моск. обл. пед. ин-т) |ссылка= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство= |год=1964 |том=153. Естеств.-геогр. фак. |страницы=100—128 |страниц= |серия= |тираж= |ref= }}
* Овчинников Д. [http://mk.tula.ru/articles/a/71213/ Новый элемент] // Молодой коммунар. — 2017, 21 марта.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Тема         = Тульская область
|Портал       = Тульская область
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = 
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Метавики     = 
|Проект       = 
}}
* [http://www.tularegion.ru Официальный сайт правительства Тульской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131115051858/http://www.tularegion.ru/ |date=2013-11-15 }}
* [http://www.tulaoblduma.ru/ Официальный сайт Тульской областной Думы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120119040823/http://www.tulaoblduma.ru/ |date=2012-01-19 }}
* {{ВКонтакте|tularegion71|Тульской области}}
{{ВС}}
{{Тульская область в темах}}
{{Тула өлкәһе}}
{{Үҙәк Федераль округ}}
{{Рәсәй Федерацияһы өлкәләре}}

{{Рәсәйҙең федератив төҙөлөшө}}

[[Категория:Рәсәй Федерацияһы өлкәләре]]
[[Категория:Тула өлкәһе]]