Тымыҡ океан битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Море
 |Название              = Тихий океан
 |Изображение           = Pacific Ocean.png
 |Подпись               = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 009|lat_min = |lat_sec = 
 |lon_dir = W|lon_deg = 157|lon_min = |lon_sec = 
 |CoordScale              = 99000000
 |Площадь               = 179,7 млн
 |Наибольшая глубина    = 10 994<ref name="oceanographers.ru">[http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1760&Itemid=133 Oceanographers.ru. Обнаружены «мосты» через Марианскую впадину. Экспедиция также провела точные измерения «Бездны Челленджера», самой глубокой точки в океане. Полученная глубина составила 10 994 +/- 40 метров.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208144156/http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1760&Itemid=133 |date=2015-12-08 }}</ref>
 |Средняя глубина       = 3984
 |Длина береговой линии = 
 |Объём                 = 710,4 млн
 |Площадь водосбора     = 
 |nocat = 1
}}
'''Тымыҡ океан''' — Ер шарында океандарҙың майҙаны буйынса иң ҙуры һәм иң тәрәне. Көнбайышта [[Евразия]] һәм [[Австралия]], көнсығышта [[Төньяҡ Америка|Төньяҡ]] һәм [[Көньяҡ Америка]], көньяктан [[Антарктида]] ҡитғалары араһында урынлашҡан.

Тымыҡ океан төньяҡтан көньяҡҡа 15,8 мең км һәм көнсығыштан көнбайышҡа 19,5 км йәйелгән. Диңгеҙҙәр менән майҙаны — 179,7 млн км², уртаса тәрәнлеге — 3984 м, һыу күләме — 723,7 млн км³ (диңгеҙҙәрҙе иҫәкә алмайынса: 165,2 млн км², 4282 м һәм 707,6 млн км³). Тымыҡ океандың иң тәрән урыны (донъя океаныныңда) — Мариан уйпатында 10 994 м Тымыҡ океанда яҡынса 180-се [[меридиан]] буйлап дата күсереү һыҙаты үтә.

== Этимологияһы ==
Океанда беренсе күргән европалы испан конкискодоры Бальбоа булған. 1513 йылда ул юлдаштары менән [[Панама муйыны]]н үтеп океанға сыға. Улар көньяҡҡа асыҡ ҡултыҡҡа сыҡҡанға күрә, Бальбоа Көньяҡ океан тип атай (исп. [[:es:Mar del Sur|Mar del Sur]]).1520 йылдың 28 ноябренде асыҡ океанға [[Фернан Магеллан]] сыға. Ул океанда 3 ай 20 көндә [[Утлы Ер]]ҙән [[Филиппин утрауҙары]]на тиклем үтеп сыға. Бөтә сәйәхәт барышында тымыҡ һауа торошо булғанлыҡтан, Магеллан океанды Тымыҡ океан тип атай. 1753 йыда француз географы Ж. Н. Бюаш ([[Француз теле|фр.]] [[:fr:Jean-Nicolas Buache|Jean-Nicolas Buache]]), океандарҙың иң ҙуры булғанға күрә, Бөйөк океан тип атарға тәҡдим яһай. Был исем дөйөм танылыу тапмай һәм донъя географияһында океан Тымыҡ океан тип атала. Инглиз телле илдәрҙә океан {{lang-en|Pacific Ocean}} тип атала.
1917 йылға тиклем Рәсәй карталарында Көнсығыш океан тигән исем менән йөрөй.

[[Астероид]] [[(224) Океан]] Тымыҡ океан хөрмәтенә аталған<ref>Schmadel Lutz D. 2003</ref>.

== Физик-географик характеристика ==
{| class="standard" align="right" style="margin-left:15px"
 |+Океандарҙың төп морфологик характеристикаһы<ref name="Атлас Океанов">Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85</ref>
 !Океандар
 !Һыу<br />өҫтө<br />майҙаны, млн км²
 !Күләме,<br />млн км³
 !Уртаса  <br />тәрәнлеге <br />м
 !Океандың  <br />иң тәрән урыны, <br />м
 |-
 |[[Атлантик океан|Атлантик]]
 | align="right"| 91,66
 | align="right"| 329,66
 | align="right"| 3597
 | align="right"| Пуэрто-Рико уйпаты (8742)
 |-
 |[[Һинд океаны|Һинд]]
 | align="right"| 76,17
 | align="right"| 282,65
 | align="right"| 3711
 | align="right"| Зонд уйпаты (7729)
 |-
 |[[Төньяҡ Боҙло океан|Төньяҡ Боҙло]]
 | align="right"| 14,75
 | align="right"| 18,07
 | align="right"| 1225
 | align="right"| [[Гренландия диңгеҙе]] (5527)
 |-
 |Тымыҡ
 | align="right"| 179,7
 | align="right"| 710,36
 | align="right"| 3984
 | align="right"| [[Мариан уйпаты]] (11 022)
 |-
 |-
 |Донъя
 | align="right"| '''361,26''' 
 | align="right"| '''1340,74''' 
 | align="right"| '''3711''' 
 | align="right"| '''11 022''' 
|}

=== Дөйөм мәғлүмәт ===
Тымыҡ океан планеталағы иң ҙур океан, ул Донья океанының 49,5 % майҙанын һәм 53 % һыу күләмен алып тора. Көнсығыштан көнбайышҡа 19 мең км-ға һуҙылған һәм төньяҡтан көньяҡҡа — 16 км-ға. Уның һыуҙарының күп өлөшө көньяҡ киңлектә, әҙерәге — төньяҡ киңлектә урынлашҡан<ref name="Физическая география материков и океанов">{{книга|заглавие =Физическая география материков и океанов|ответственный =Под общей ред. А. М. Рябчикова|место =М.|издательство =Высшая школа|год =1988|страницы =516—521}}</ref>.

1951 йылда инглиз экспедицияһы «Челленджер» фәнни-тикшереү судноһында эхолот ярҙамында 10 863 метр иң тәрән урынды билдәләй<ref name="ReferenceA">{{книга|автор = Кравчук П. А.|заглавие = Рекорды природы|место = Любешов|издательство = Эрудит|год = 1993|страницы = 23—24|страниц = 216|isbn = 5-7707-2044-1}}</ref> 2011 йылдағы һуңғы тикшереүҙәр — 10 994 м ±40 м тигән мәғлүмәт бирә<ref>{{cite web|date=8 декабря 2011|url=http://science.compulenta.ru/650057/|title=Марианскую впадину «углубили»|publisher=[[compulenta.ru]]|accessdate=2011-11-08|archiveurl=|archivedate=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120113041018/http://science.compulenta.ru/650057/ |date=2012-01-13 }}</ref><ref name="multiple">{{cite web|url=http://eco.ria.ru/discovery/20120208/560335759.html|title=«Ученые обнаружили горы на дне Марианской впадины»|author=РИА Новости|date=14:34 08-02-2012|accessdate=2012-02-10|archiveurl=http://www.webcitation.org/684CghKIQ|archivedate=2012-05-31}}</ref>. Шулай итеп «Челленджер упҡыны» {{lang-en|Challenger Deep}}тип аталған иң тәрән урын, иң бейек [[Джомалугма]] тауынан [[диңгеҙ кимәле]] менән сағыштырғанда алыҫыраҡ ята<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-15845550|title=Oceans' deepest depth re-measured|publisher=BBC|accessdate=2012-09-28|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BOkVocnd|archivedate=2012-10-14}}</ref>.
 
Океан үҙенең көнсығыш сиге менән [[Төньяҡ Америка|Төньяҡ]] һәм [[Көньяҡ Америка]] ярҙарын йыуа, көнбайыш сиге менән [[Австралия]] һәм [[Евразия]]ның көнсығыш ярҙарын йыуа, көньяҡ сиге [[Антарктида]]ны йыуа.

=== Диңгеҙҙәре ===
Тымыҡ океандың диңгеҙҙәре, ҡултыҡтары, боғаҙҙары майҙаны 31,64 млн км² (дөйөм океан майҙанының 18 %), һыу кәуләме 73,15 миллион км³ (10 %). Диңгеҙҙәрҙең күп өлөшө океандаң көнбайыш өлөшөндә [[Евразия]] буйлап урынлашҡан: [[Беринг диңгеҙе]], [[Охот диңгеҙе]], [[Япон диңгеҙе]], [[Япония эске диңгеҙе]], [[Һары диңгеҙ]], [[Көнсығыш Ҡытай диңгеҙе]], [[Филиппин диңгеҙе]];
[[Көньяҡ-Көнсығыш Азия]] уртауҙары араһындағы диңгеҙҙәр: [[Көньяҡ Ҡытай диңгеҙе]], [[Ява диңгеҙе]], [[Сулу диңгеҙе]], [[Сулавеси диңгеҙе]], [[Бали диңгеҙе]], [[Флорес диңгеҙе]], [[Саву диңгеҙе]], [[Банда диңгеҙе]], [[Серам диңгеҙе]], [[Хальмахере диңгеҙе]], [[Молукк диңгеҙе]]; [[Австралия]] яры буйлап: [[Яңы Гвинея диңгеҙе]], [[Соломон диңгеҙе]], [[Мәрйен диңгеҙе]], [[Фиджи диңгеҙе]], [[Тасман диңгеҙе]]; [[Антарктида]] янындағы диңгеҙҙәр (уларҙы ҡайһы ваҡытта [[Көньяҡ океан]]да тип иҫәпләйҙәр): [[Дюрвиль диңгеҙ]]е, [[Сомов диңгеҙе]], [[Росса диңгеҙе]], [[Амундсен диңгеҙе]], [[Беллинсгаузен диңгеҙе]]. [[Төньяҡ Америка|Төньяҡ]] һәм [[Көньяҡ Америка]] буйлап диңгеҙҙәр юҡ, әммә унда ҙур ҡултыҡтар урынлашкан: [[Аляска ҡултығы|Аляска]], [[Калифорния ҡултығы|Калифорния]], [[Панама ҡултығы]]<ref name="Атлас Океанов"/>.

=== Уртауҙар ===
Вулкан атылыу нәтижәһендә Тымыҡ океанда бер нисә мең утрау барлыҡҡа килгән. Уларҙың ҡайһы берҙәре кораллдар менән үҫеп, кире диңгеҙгә батҡандар, үҙҙәренән һуң [[атолл]] ҡулсаларын ҡалдырып<ref name="Физическая география материков и океанов"/>.

Утрауҙар һаны (10 меңгә яҡын) һәм дөйөм майҙаны буйынса тымыҡ океан беренсе урында тора. Океанда Ерҙә ҙурлығы буйынса икенсе һәм өсөнсө урындағы утрауҙар урынлашҡан: [[Яңы Гвинея]] (829,3 мең км²) и [[Калимантан]] (735,7 мең км²); иң ҙур утрауҙар төркөмө: [[Ҙур Зонд утрауҙары]] (1485 мең км², шул иҫәптән ҙур уртауҙар: [[Калимантан]], [[Суматра]], [[Сулавеси]], [[Ява]], [[Банка]]). Башҡа ҙур утрауҙар һәм архипелагтар: Яңы Гвинея утрауҙары [[(Яңы Гвинея]], Колепом), Япон утрауҙары ([[Хонсю]], [[Хоккайдо]], [[Кюсю]], [[Сикоку]]), Филиппин утрауҙары (Лусон, Минданао, Самар, Негрос, Палаван, Панай, Миндоро), Яңы Зеландия ([[Көньяҡ утрау (Яңы Зеландия)|Көньяҡ]] һәм [[Төньяҡ утрау (Яңы Зеландия)|Төньяк]] утрауҙар), [[Кесе Зонд утрауҙары]] (Тимор, Сумбава, Флорес, Сумба), [[Сахалин]], Молукка утрауҙары (Серам, Хальмахера), Бисмарк архипелагы ([[Яңы Британия]], Яңы Ирландия), Соломон утрауҙары (Бугенвиль), Алеут утрауҙары, [[Тайвань (утрау)|Тайвань]], Хайнань, Ванкувер, Фиджи утрауҙары (Вити-Леву), [[Гавай утрауҙары]] (Гавай), Яңы Каледония, Кадьяк архипелагы, Курил утрауҙары, Яңы Гебридтар, Королева Шарлотта утрауҙары, Галапагосс утрауҙары, Веллингтон, Изге Лаврентия, Рюкю утрауҙары, Риеско, Нунивак, Санта-Инес, Д‘Антркасто утрауҙары, Самоа утрауҙары, Ревилья-Хихедо, Палмер архипелагы, Шантар утрауҙары, Магдалена, Луизиада архипелагы, Линга архипелагы, Луайоте утрауы, Карагинский, Кларенс, Нельсон, Принсесс-Ройал, Хановер, Командор утрауҙары<ref name="Атлас Океанов"/>.
{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+
 |width="25%"|[[Файл:Yuzhno kurilsk00.jpg|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:GreatBarrierReef-EO.JPG|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:Storm in pacifica 6.jpg|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:TERN1.JPG|center|500x165px]]
|-
 |Южно-Курильскта байыш
 |[[Оло Барьерлы риф]]. Космостан күренеш
 |Калифорния янында океанда шторм 
 |[[Росс диңгеҙе]]ндә контейнер ташыусы судно
|}

== Климаты ==
Тымыҡ океандың климаты ҡояш радияцияһының зоналарға бүленеүе һәм атмосфера циркуляцияһы, һәм шулай уҡ Азия материгының көҫлө йөғонтоһо аҫтында формалаша. Океанда, [[төньяҡ поляр бүлкәт]]тән тыш, бөтә климат зоналары урын алған. Уның һауаһы дымға туйынған. Экватор янында 2000 миллиметрға тиклем яуым-төшөм була. [[Төньяҡ Боҙло океан]]дан Тымыҡ океанды ер һәм һыу аҫты һырттары һаҡлап тора. Океандың төньяҡ өлөшө көньяҡ өлөшөнә ҡарағанда йылыраҡ. Океандың үҙәк өлөшөндә ''пасса''ттар иҫә. Көнбайышында көслө ''муссон''дар иҫә. Ҡышын материктар ҡоро һәм һалҡын муссон килеп, океан климатына йоғонто яһай, диңгеҙҙәрҙең бер өлөшө туңыр боҙ менән ҡаплана. Көнбайыш өлөшөндә емергес ''тайфун''дар була. Уртаса кинлектә штормдар ҡотора. Океандың төньяғында һәм ҡоньяғында 30 метрға еткән тулҡындар булғылай.

=== Гидрологик режим ===
<center>
{|
|{{Течения Тихого океана (карта изображений)|550|right|bottom-right}}
|}
</center>

==== Өҫкө һыуҙарҙың әйләнмә хәрәкәте ====
Тымыҡ океандың һыу ағымы әйләнмә хәрәкәте тәртибен дөйөм атмосфера ағымы билдәләй. Төньяҡ ярымшарҙағы төньяҡ-көнсығыш пассат төньяҡ-пассат ағымын барлыҡҡа килтерә, ул ағым Үҙәк Америка ярҙарынан Филиппин утрауҙарына тиклем киҫеп сыға.

== Флора һәм фауна ==
Тымыҡ океанға [[Донъя океаны]]ның 50 % биомассаһы тура килә.
Океанда тереклек бай һәм күп төрлө, айырыуса Азия һәм Австралия араһындағы тропик һәм субтропик зонала бик ҙур территориялар коралл рифтары һәм мангр әрәмәлектәре менән ҡапланған. Океандың тропик һәм экваториаль киңлектәре, [[мәрйен рифтары]] араһында, тереклек бай. Уның был үҙенсәлеген океандың ҙурлығы, тәбиғәт шарттарының төрлөлөгө, океандың боронғолоғо менән аңлатыла. Төньяк өлөшөндә [[Һөмбаш һымаҡтар|һөмбаш]] балыҡ төрҙәре күп. Һыу массаһы бик уңдырышлы, шуға күрә [[үҫемлектәр]] һәм [[хайуандар]] планктоны үрсей. Планктон менән [[анчоус]], [[ставрида]], [[скумбрия]] һ.б. балыҡ төрҙәре туҡлана. Бындағы [[ҡоштар]]: [[баклан]]дар, [[пеликан]]дар, [[пингвин]]дар балыҡ менән туҡлана. [[Кит]]тар, [[диңгеҙ бесейе|диңгеҙ бесәйҙәре]], [[диңгеҙ ҡондоҙо|диңгеҙ ҡондоҙҙары]] күпләп тереклек итә. [[Мәрйендәр]], [[диңгеҙ терпеләре]], [[молюскылар]] кеүек умыртҡаһыҙар күпләп тереклек итә.

{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+

 |width="25%"|[[Файл:Laminariasetchellii2.jpg|center|500x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Buff-banded Rail Fafa Island.jpg|center|500x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Callorhinus ursinus and harem.jpg|center|500x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Caesio teres and Caesio caerulaurea.jpg|center|500x155px]]
|-
 |Диңгеҙ ылымыҡтары үҫентеләре  <br> Калифорния яр буйы, АҠШ
 |Буйлы һыу тауығы,  <br> Тонга утрауы
 |[[Диңгеҙ бесәйе|Диңгеҙ бесәйҙәре]] колонияһы  <br>Аляскала
 |[[Оло Барьерлы риф]] мәрйендәре, <br> [[Австралия]]
|}

{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+

 |width="25%"|
 |width="25%"|[[Файл:Marine debris on Hawaiian coast.jpg|center|500x180px]]
 |width="25%"|[[Файл:Bathyscaphe Trieste with USS Lewis (DE-535) over the Marianas Trench, 23 January 1960 (NH 96797).jpg|center|500x180px]]
 |width="25%"|[[Файл:1959 Советское научно-исследовательское судно «Витязь».jpg|center|500x180px]]
|-
 |Кон-Тики һалы.  <br>1947 йылғы фото
 |Гавайа пляжындә сүп-сар  <br>
 |«Триест» батискафы һыуға төшөр алдынан,  <br>23 ғинуар 1960 йыл
 |СССР почта маркаһы. 1959 год.<br>Совет фәнни-тикшереү судноһы <br> "Витязь"
|}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.poi.dvo.ru/doc/2007/1197934477_pdf.pdf Исследования Тихого океана и дальневосточных морей России]{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

== Иҫкәрмәләр ==
<references/>

== Әҙәбиәт ==
* Коринская В.А. Материктар һәм океандар герграфияһы: дөйөм белем биреү уҡыу йорттары өсөн дереслек. -Өфө; Китап: М. Дрофа, 2006. -ISBN 5-295-03891-2

{{Океандар}}
{{Яҡшы мәҡәлә|География}}
[[Категория:Тымыҡ океан]]
[[Категория:Океандар]]