Төбәк телдәренең Европа хартияһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:European_Charter_for_Regional_or_Minority_Languages_membership.svg|мини|300x300пкс|Аҡһыл-йәшел — Хартияға ҡул ҡуйған илдәр; ҡара йәшел — Хартияла ҡатнашыусы илдәр; һоро — Европа Советына инмәгән илдәр.]]

'''Төбәк телдәренең йәки аҙсылыҡ халыҡ телдәренең Европа хартияһы''' — (ингл. European Charter for Regional or Minority Languages) [[1992 йыл]]дың [[5 ноябрь|5 ноябрендә]] Страсбургта инглиз һәм француз телендә ҡабул ителә, бер данала булған ике текст та төп нөхсә һанала. Документ Европа Советы архивында һаҡлана. Хартия күсермәләре Европа Советы генераль секретары тарафынан — Европа Советы ағзаһы булған һәр дәүләткә һәм был Хартияға ҡушылырға тәҡдим ителгән дәүләттәргә ебәрелә.

== Хартияның йөкмәткеһе ==

== Европа төбәк телдәре исемлеге ==
# Албан теле{{Флаг Румынии}}{{Флаг Боснии}}
# Әрмән теле {{Флаг Румынии}}
# Ассирий теле{{Флаг Армении}}
# Баск теле{{Флаг Испании}}
# Белорус теле{{Флаг Польши}}
# Болгар теле{{Флаг Румынии}}
# Венгр теле{{Флаг Австрии}}{{Флаг Боснии}}
# Юғары лужиц теле{{Флаг Германии}}
# Көнсығыш фриз теле{{Флаг Германии}}
# Грек теле{{Флаг Румынии}} {{Флаг Армении}}
# Дат теле{{Флаг Германии}}
# Идиш{{Флаг Нидерландов}} {{Флаг Румынии}}{{Флаг Боснии}}
# Ирланд теле{{Флаг Великобритании}}
# Итальян теле{{Флаг Боснии}}
# Карел теле{{Флаг Финляндии}}
# Кашуб теле{{Флаг Польши}}
# Квен теле{{Флаг Норвегии}}
# Кипр-ғәрәп теле{{Флаг Кипра}}
# Курд теле{{Флаг Армении}}
# Литва теле{{Флаг Польши}}
# Македон теле{{Флаг Боснии}}
# Меянкиели{{Флаг Швеции}}
# Немец теле{{Флаг Румынии}}{{Флаг Боснии}}{{Флаг Дании}}
# Түбәнге немец теле{{Флаг Германии}}
# Поляк теле{{Флаг Румынии}}{{Флаг Боснии}}
# Русин теле{{Флаг Боснии}}
# Урыҫ теле{{Флаг Армении}}{{Флаг Румынии}}{{Флаг Польши}}
# Саам теле{{Флаг Финляндии}}
# Төньяҡ фриз теле{{Флаг Германии}}
# Серб теле{{Флаг Хорватии}}
# Словак теле{{Флаг Австрии}}{{Флаг Боснии}}{{Флаг Польши}}
# Словен теле{{Флаг Австрии}}{{Флаг Боснии}}
# Татар теле{{Флаг Румынии}}{{Флаг Польши}}
# Төрөк теле{{Флаг Боснии}}
# Украин теле{{Флаг Боснии}}{{Флаг Польши}}
# Фин теле{{Флаг Швеции}}
# Хорват теле{{Флаг Австрии}}
# Сиған теле{{Флаг Австрии}}
# Черногор теле{{Флаг Боснии}}
# Чех теле{{Флаг Австрии}}{{Флаг Боснии}}
# Швед теле{{Флаг Финляндии}}

== Проблемалар һәм ҡапма-ҡаршылыҡтар ==
Тел сәйәсәте традицион рәүештә бер төрлөгә килтереү унифицикациялаштырыу характерында булған Францияла (ҡара: Францияның тел сәйәсәте) Хартияға ҡул ҡуйыу һәм ратификациялау мәсьәләһе сәйәси конфликттар предметына әйләнгән. Францияла Л. Жоспен хөкүмәте идара иткән осорҙа Хартияға ҡул ҡуйыла, ләкин Конституцион Совет унда конституцияға ҡаршы торған положениеһы бар<ref>[http://www.conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/francais/les-decisions/acces-par-date/decisions-depuis-1959/1999/99-412-dc/decision-n-99-412-dc-du-15-juin-1999.11825.html Décision n° 99-412 DC du 15 juin 1999]{{ref-fr}}</ref> тип һанағанлыҡтан, Хартия ратификацияланмаған. 2011 йылда, конституцияға ҡайһы бер, шул иҫәптән региональ телдәр тураһында үҙгәртеүҙәр, индерелгәндән һуң Францияның буласаҡ президенты Ф. Олланд Хартия мәсьәләһен парламентта ҡарауҙы вәғәҙәләй<ref>[http://www.sorosoro.org/en/september-14-15-2011-french-presidency-candidate-francois-hollande-on-regional-languages September 14-15, 2011: French presidency candidate François Hollande on regional languages]{{ref-en}}</ref>. 2015 йылда Францияның Дәүләт советы Хартияны ратификациялау тураһындағы закон проектын кире ҡағыусы консультатив һығымта баҫып сығара.<ref>[http://www.conseil-etat.fr/Decisions-Avis-Publications/Avis/Selection-des-avis-faisant-l-objet-d-une-communication-particuliere/Ratification-de-la-Charte-europeenne-des-langues-regionales-ou-minoritaires Ratification de la Charte européenne des langues régionales ou minoritaires] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170829180926/http://www.conseil-etat.fr/Decisions-Avis-Publications/Avis/Selection-des-avis-faisant-l-objet-d-une-communication-particuliere/Ratification-de-la-Charte-europeenne-des-langues-regionales-ou-minoritaires |date=2017-08-29 }}{{ref-fr}}</ref> Словакияла илдең венгр аҙсылығы талап иткәнсә — 10 % түгел, 20 % планкалы венгрҙар компакт йәшәгән регион ғына ратификация үткән.

ПАСЕ 2007 йылда Грецияны, Ирландия һәм Латвияны Хартияға ҡул ҡуйырға һәм ратификацияларға, ә Исландия, Мальта һәм Италияны Хартияны ратификацияларға саҡыра.<ref>[http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta07/ERES1548.htm Progress of the Assembly’s monitoring procedure.]</ref>

=== Хартияға Украинаның мөнәсәбәте ===
Украинала Хартияны ратификациялау буйынса оҙайлы бәхәс бара (Ҡарағыҙ: Украинала рус теле). Хартия 2006 й., 2007 й. көсөнә инә. Хартия үтәлеше тураһында<ref>[http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/Report/PeriodicalReports/UkrainePR1_en.pdf Текст отчёта на английском языке]{{Ref-en}}(инг.)</ref> Украина тәҡдим иткән башланғыс доклад Украин урыҫ теле һәм әҙәбиәте уҡытыусылары ассоциацияһының<ref>[http://www.russkie.org/index.php?module=fullitem&id=13120 Выполнение Украиной Европейской хартии региональных меньшинств.]</ref> тәнҡит утына тотола. Украина белгестәренең күпселеге фекеренсә, был документтың атамаһы дөрөҫ тәржемә ителмәгән, ә {{comment|аңлайышлыраҡ|более корректный}} атамаһы бына нисек булырға тейеш: «Төбәк региональ йәки Европа минор телдәр Европа хартияһы», йәғни теге йәки был биләмәлә аҙсылыҡты тәшкил иткән телдәр. Бының менән бәйле, Хартия милли аҙсылыҡты түгел, ә европа мәҙәни мираҫы байлығы булараҡ юғалыуы мөмкин булған телдәрҙе яҡлай тигән ҡараш тарала<ref>{{Cite news|title=Про Європейську хартію регіональних мов або мов меншин|url=http://www.radiosvoboda.org/content/article/900883.html|work=Радіо Свобода|date=2003-08-04|accessdate=2016-02-12|language=Ukrainian}}</ref>.

=== Хартияға Балтия илдәренең мөнәсәбәте ===
Ҡайһы бер илдәрҙә ([[Латвия]], [[Эстония]]) властар, сәйәси мотивтар буйынса, телдәр аҙсылығы «яңы ғына» барлыҡҡа килгән һылтауы менән, хартияны ратификациялауҙан ҡәтғи баш тарта.

=== Хартияға Рәсәйҙең мөнәсәбәте ===
Рәсәй Федерацияһы Хартияға ҡул ҡуйған илдәргә ҡушыла (РФ Президентының 2001 йылдың 22 февралендә ҡабул иткән  90 Н-рп һанлы ҡарары), әммә уны ратификацияламай.

=== Хартияға Грузияның мөнәсәбәте ===
1999 йылдың апрелендә Европа Советына ҡабул ителгәндә, [[Грузия]] унда бер йыл ағза булып тороу осоронда Хартияға ҡул ҡуйыу һәм уны ратификациялау йөкләмәһен ала, әммә хәҙерге заманға тиклем хартияға ҡул ҡуймай  һәм уны ратификацияламай. Ҡайһы бер төбәк телдәре (мегрель, лаз, сван), дәүләт теле диалекттары Хартия сиктәрендә яҡлау хоҡуғына эйә булмағанлыҡтан, Грузияла үҙ аллы тел түгел, ә грузин теле диалекты тип һанала<ref>''Уитли Дж.'' [http://www.ecmicaucasus.org/upload/publications/working_paper_42_rus.pdf Грузия и Европейская хартия региональных языков или языков меньшинств.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141213201255/http://www.ecmicaucasus.org/upload/publications/working_paper_42_rus.pdf |date=2014-12-13 }} Рабочий доклад № 42 Европейского центра по вопросам меньшинств. Июнь 2009 г.</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Региональный язык

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Әҙәбиәт ==
* От теории к практике. Европейская хартия региональных языков или языков меньшинств. 2003. ISBN 978-92-871-5045-5
* [http://static.iea.ras.ru/neotlozhka/218-Europ_khartia.pdf Европейская языковая Хартия и Россия] / Под ред. С. В. Соколовского и В. А. Тишкова / Исследования по прикладной и неотложной этнологии — М.: ИЭА РАН, 2010 — вып. 218. ISBN 978-5-4211-0030-0

== Һылтанмалар ==
* [http://www.terralegis.org/terra/act/e474.html Текст хартии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161006123319/http://www.terralegis.org/terra/act/e474.html |date=2016-10-06 }}
* [http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/Default_en.asp Сайт совета Европы о Хартии]{{Ref-en}}(инг.)
* [http://iam.duma.gov.ru/node/3/4736 К вопросу о ратификации Россией Европейской хартии региональных языков или языков меньшинств] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120708224410/http://iam.duma.gov.ru/node/3/4736 |date=2012-07-08 }} М., Аппарат Государственной Думы, 2010
* ''Мустафина Д. Н.'' [http://www.lib.csu.ru/vch/229/011.pdf К вопросу о подготовке ратификации Европейской хартии региональных языков или языков меньшинств в Российской Федерации] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304201844/http://www.lib.csu.ru/vch/229/011.pdf |date=2016-03-04 }} Вестник Челябинского государственного университета 2011 № 14
* ''Бермек Х.'' [http://www.zn.kiev.ua/nn/show/607/54048 Хартія не применшує значення державної мови] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070214010957/http://www.zn.kiev.ua/nn/show/607/54048/ |date=2007-02-14 }} Дзеркало тижня, № 28 (607) Субота, 22 — 28 Липня 2006 року{{Ref-uk}}(укр.)
{{Правозащитные конвенции Совета Европы}}

[[Категория:1992 йыл хоҡуҡта]]
[[Категория:Халыҡ-ара хоҡуҡ яҡлау документтары]]
[[Категория:Аҙсылыҡтың хоҡуҡтары]]
[[Категория:Европа Советы Конвенцияһы]]
[[Категория:Тел сәйәсәте]]
[[Категория:Украинаның халыҡ-ара килешеүҙәре]]