Төркмән теле битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Язык
|цвет = алтай
|имя = Төркмән теле
|самоназвание = Türkmençe, Türkmen dili, Түркменче, Түркмен дили, تورکمن ﺗﻴﻠی ,تورکمنچه
|страны = [[Төркмәнстан]], [[Иран]], [[Афғанстан]], [[Төркиә]], [[Тажикстан]], [[Ҡаҙағстан]], [[Үзбәкстан]], [[Ҡырғыҙстан]], [[Әзербайжан]], [[Рәсәй]]
|регионы =
|официальный язык = {{TKM}} <br>
|көйләүсе ойошма = Мәхтүмҡолой исемендәге Тел һәм әҙәбиәт институты
|число носителей = '''6&thinsp;563&thinsp;000'''<ref name="Report for language code: tuk">Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online: [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tuk Report for language code: tuk]</ref>
|рейтинг =
|статус =
|вымер =
|категория = [[Евразия телдәре]]
|классификация =
''[[Алтай телдәре]]'' (бәхәсле)
: [[Төрки телдәр|Төрки тармаҡ]]
:: [[Уғыҙ телдәре|Уғыҙ төркөмө]]
::: Уғыҙ-Төркмән төркөмсәһе<ref>үhttps://books.google.ru/books?id=BUVXAAAAMAAJ&q=огузо-туркменская&dq=огузо-туркменская&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwje_M2J8vzKAhUGEXIKHSHYA1QQ6AEIIzAC «Тюркские языки» Стр. 117] // [[Баскаков Николай Александрович|Н. А. Баскаков]]., Изд-во восточной лит-ры, 1960</ref>
|письмо = [[латиница]], [[кириллица]]<ref name="Report for language code: tuk"/>, [[ғәрәп алфавиты]] ([[Төркмән имләһе]])
|ГОСТ 7.75-97 = тук 695
|ISO1 = tk
|ISO2 = tuk
|ISO3 = tuk
}}
'''Төркмән теле''' (''Төркмән теле''; {{lang-tk|Türkmen dili, Түркмен дили}}) — Төркмәндәрҙең милли теле, [[Төркмәнстан]]дың дәүләт теле. [[Төрки телдәр]]ҙең [[Уғыҙ телдәре|уғыҙ төркөмө]]нә ҡарай. Территориаль рәүештә Төркмәнстанда, һәм шулай уҡ [[Иран]]да, [[Афғанстан]]да, [[Төркиә]]лә, [[Тажикстан]]да, [[Ҡаҙағстан]]да, [[Үзбәкстан]]да, [[Ҡырғыҙстан]]да, [[Әзербайжан]]да, [[Рәсәй]]ҙә ([[Ставрополь крайы]]нда һәм [[Әстерхан өлкәһе]]ндә) таралған.

== Тарихы ==
Б.э. VI—VII быуаттарында көньяҡ-көнбайыш Азияға беренсе төрки телле ҡәбиләләр күренә башлай. VIII—IX быуаттарға уғыҙ ҡәбиләләре [[Урал тауҙары]] һәм [[Арал диңгеҙе]] араһындағы биләмәләрҙә урынлаша. Ошо осор тирәһендә уғыҙ атамаһы ла барлыҡҡа килгән. XIV—XV быаттарға Төркөстанда уғыҙ ҡәбиләләре шул дәрәжәлә берләшә, һәм уларҙы бер халыҡ тип атарға мөмкин булыр ине. Улар уртаҡ традицияларҙы тотһалар ҙа, төрлө ҡәбиләләрҙең ҡараштарында татыулыҡ булмаған (Төркмәнстанда бөгөнгө көнгә саҡлы {{comment|клан|бер ырыу халҡы йәки һайланма социаль төркөм}} аңы йәшәй)<ref name="History"/>.

Классик төркмән шиғриәтенең сәскә атыуы XVIII—XIX быуаттарға тура килә. Был осорҙоң төркмән теле Дөүлетмәмет Азади, Сәйетназар Сәйди, Мәхтүмҡолой, Молланәфәс, Кемине (Мәмметвәли) һ.б. шиғриәтендә сағылған. Революцияға тиклемге төркмән халыҡ ижады өлгөләре аныҡ ҡына яҙып алынмаған, шуның өсөн һаҡланмаған; был тел тураһында ауыҙ-тел ижадына таянып ситләтелгән фекер йөрөтөү мөмкин.

XX быуат башында әҙәби төркмән теле формалаша башлай. Күп кенә сығанаҡтарҙа йә текин йә йомуд [[диалект]]тары әҙәби телгә нигеҙ булған тип раҫларға тырышһалар ҙа, хәҙерге төркмән әҙәби телендә йомуд диалекты һыҙаттары ла, текин диалекты һыҙаттары ла берләштерелгәненә дәлилдәр күп<ref name="DialectsVar"/>.

1913 йылда Иван Александрович Беляев тәүге "Рус-төркмән һүҙлеге"н, ә 1915 йылда "Төркмән теле грамматикаһы"н баҫтыра. Совет осоронда төркмән телен өйрәнеүгә Александр Николаевич Самойлович, Александр Петрович Поцелуевский һәм башҡа ғалимдар мөһим өлөш индерҙе.

1940 йылдан һуң һәм рәсми документация, юғары белем һәм фән рус теленә күсерелгәнлектән, милләттең ҡайһы бер ағзалары төркмән телен ҡулланыуҙан баш тартыу юлына баҫтылар. 1940 йылдан алып 1991 йылдарға тилемге осорҙа төркмән теле рус теле [[лексика]]һын бик күп үҙләштерә (һәм был күренеш, үҙ сиратында, сингармонизм принцибын боҙа)<ref name="Grammar"/>.

СССР тарҡалғандан һуң, төркмән теле Төрмәнстандың рәсми теле итеп иғлан ителә, ә 2000 йылдан башлап Төркмәнстанда бөтә рәсми документация һәм тел менән бәйле башҡа өлкәләрҙәге эшмәкәрлек тә фәҡәт төркмән телендә генә атҡарыла. 2016 йылда Төркмәнстан бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителгәндән һуң, тәүге тапҡыр «Төркмән теленең аңлатмалы һүҙлеге» (50 меңгә яҡын һүҙ) һәм «Төркмән теленең орфографик һүҙлеге» (110 меңгә яҡын һүҙ) баҫылып сыға<ref>[http://turkmenistan.gov.tm/?id=10306 Туркменистан: золотой век] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160412043451/http://turkmenistan.gov.tm/?id=10306 |date=2016-04-12 }}</ref>.

== Генеалогик һәм ареал характеристикаһы ==

=== Генеалогияһы ===
* Алтай макро ғаиләһе (бәхәсле<ref name="Altay"/>)
** [[тюркские языки|Төрки телдәр ғаиләһе]]
*** Уғыҙ тармағы<ref name="Report for language code: tuk"/>
**** Төркмән теле

=== Социолингвистик мәғлүмәт ===
Төркмән телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны — 7 млн кешегә яҡын<ref name="Report for language code: tuk"/>, һәм уларҙың күпселеге Төркмәнстан Конституцияһы төркмән теле дәүләт теле итеп нығытылған Төркмәнстанда йәшәй.

{|class="wikitable sortable collapsible"
|+Донъяла төркмән телендә һөйләшеүселәр һаны
!Төбәк !! Өлкә !! Һаны
|-
| Төркмәнстан || Бар урында ла || 3 820 000<ref name="Report for language code: tuk"/>
|-
| [[Афғанстан]] || Бадгис, Балх провинцияһы, Фарьяб, Герат провинцияһы, Хоуцзян, Ҡондос, [[Үзбәкстан]], [[Тажикстан]] менән төньяҡ сик. || 1 500 000<ref name="Report for language code: tuk"/>
|-
| [[Иран]] || Гөлистан, Хөрәсән-Резави, Төньяҡ Хөрәсән ([[Төркмәнстан]] менән сиктәш райондар), Мазандаран (Гомбеде-Кавус һәм Пәхләүи-Деж)|| 1 030 000<ref name="Report for language code: tuk"/>
|-
| [[Ирак]] || - || 400 000<ref name="Report for language code: tuk"/>
|-
| [[Сүриә]] || - || 150 000<ref name="Report for language code: tuk"/>
|-
| [[Рәсәй]] || [[Ставрополь крайы]] һәм [[Әстерхан өлкәһе]] (Атал, Фунтово-1 һәм 2 ауылдары) || 30 767<ref name="Perepis"/>
|-
| [[Төркиә]] || Тоҡат провинцияһы || ?<ref name="Report for language code: tuk"/>
|}

=== Диалекттары ===
Төркмән теле күп һанлы диалекттарҙан тора. Нигеҙҙә, улар ике төркөмгә бүленә. Беренсе төркөмгә иң әһәмиәтле диалекттар: йомуд (көнбайыш райондар һәм Ташауз округының күпселек өлөшө (хәҙерге Дашогуз виләйәте)), текин (Ҡазил-Авраттан алып Байрам-Алиға тмиклем, үҙәк өлөшө), гоклен (Мәхтүмҡолой этрабы), салыр (Йөлөтен этрабы һәм Тагтабазар этрабы) һәм эрсари (көнсығыш райондары) диалекттары инә. Икенсе төркөмгә Иран һәм Үзбәкстан (нохурли, анаули, хасарли, нерезим һ.б. диалекттар) сиктәре буйлап урынлашҡан биләмәләргә ҡараусы байтаҡ ваҡ диалекттар инә<ref name="Dialects"/>.

Фонетик составы буйынса беренсе төркөм диалекттары бөтөнләй тиерлек {{comment|бер төрлө|однородны}}. Ирен сингармонизмына ҡағылғанда, йомуд һәм эрсари диалекттарында ул ныҡ һиҙелмәһә лә, башҡа диалекттарҙа (бигерәк тә гоклен һәм текин) ирен сингармонизмы һүҙҙең бөтә нигеҙенә тарала, ә ваҡыты менән хатта һүҙ үҙгәрттеүсе аффикстарҙы ла йәлеп итә.

Икенсе төркөм диалекттары, фонетика өлкәһендә күп һанлы айырмалыҡтары булғанлыҡтан, беренсе төркөм диалекттарынан {{comment|айырымланыбыраҡ|особняком}} тора. Мәҫәлән, был диалекттарҙың күпселегендә аҙаҡҡы [k] [θ]-гә һәм [ð]-гә күсә. Төркмән теленә хас булмаған тартынҡыларҙың палатализацияһы күҙәтелә, шулай уҡ йыш ҡына сингармонизм законы боҙола<ref name="DialectsVar"/>.

Ставрополь төркмәндәренең диалекты трүхмән теле тип атала<ref name="les">[http://tapemark.narod.ru/les/524e.html Лингвистический энциклопедический словарь. Институт языкознания АН СССР. М. — «Советская энциклопедия», 1990, с. 524—525]</ref>.

=== Ике теллелек (билингвизм) ===
1940 йылдар тирәһенән Төркмәнстан йәмғиәт тормошоноң бик күп өлкәләрендә рус теле ҡулланыла башлай. Рус теле, рәсми тел, юғары белем һәм фән теле булараҡ, ҡулланыла. Төркмәндәрҙең күпселеге рус телен, икенсе туған теле һымаҡ күреп, тыуыу менән өйрәнә башлай. Был төркмән телендә тотош бер ҡатлам лексиканың туранан-тура рус теленән алынған үҙләштермәләрҙән тороуына килтерә. Рус теленең баҫымы шул дәрәжәлә көслө була, 1991 йылға Төркмәнстанда йәшәүсе этник төркмәндәрҙең ҙур бер төркөм халыҡтың туған телендә бөтөнләй һөйләшә белмәүе асыҡлана.<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=14 Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР]</ref>

== Яҙмаһы ==
{{main|туркменская письменность}}

=== Ғәрәп яҙмаһы ===
[[Файл:Turkmen arabic.gif|мини|1924 й. һуң төркмән теленең ғәрәп алфавиты]]

1922 һәм 1924 йылдарҙа, һуҙынҡы өндәрҙең күбеһен айырыу маҡсатында һуҙынҡы хәрефтәрҙең өҫтөнә һәм алдынан өҫтәп, диакритик билдәләр ҡуйыу буйынса реформа үткәрелә<ref name="вса">{{статья|автор=Б. Чарыяров|заглавие=Из истории туркменского алфавита|язык=ru|издание=Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР|место=М.|издательство=Наука|год=1972|страницы=149—156}}</ref>.

Төркмән теле яҙмаһын яҙыр өсөн ғәрәп алфавиты әлегә тиклем Иранда, Ираҡта һәм Афғанстанда ҡулланыла.

=== Латиница-яңәлиф ===
1920-се йылдарҙа, бөтә союз латинлаштырыу проекты сиктәрендә яңы төрки алфавитҡа (шулай уҡ яңәлиф булараҡ билдәле) күсеү башлана.

1925 йылда республика гәзиттәре «''Türkmenistan''» (ғәрәп яҙмаһы '''<big>تورکمەنستان</big>''') латин графикаһына күсә башлай. Тәүҙәрәк гәзиттең атамаһы яңы са яҙылып сыға, һуңыраҡ алфавит диаграммалары бирелгән «''Täze Elipbiyi Bölimi''» тигән махсус бүлек күрһәтелә.

1929 йылдың 7 авгусында СССР Үҙәк башҡарма комитеты һәм СССР Халыҡ комиссарҙары советының «СССР-ҙа йәшәүсе ғәрәп яҙмалы халыҡтарының латинлаштырылған алфавиты тураһында» тигән постановлениеһы менән латиницаға күсереүгә рәсми статус бирелә. Яңәлиф мәктәптәрҙә, гәзиттәрҙә, дәүләт документтарында һәм әҙәбиәттә 1928 йылдан 1940 йылға саҡлы ҡулланылған<ref name="вса"/>.

=== Кириллица нигеҙендәге яҙма ===
[[Файл:Turkmen kirill.gif|мини|справа|Төркмән теленең кириллик алфавиты]]
1930-сы йылдар аҙағында төрки телле алфавиттарҙы кириллица хәрефтәре менән алмаштырыу проекты тормошҡа ашырыла башлай.

1939 йылда Төркмән ССР-ы Юғары Советы Президиумы Тел һәм әҙәбиәт фәнни-тикшеренеү институтына кириллик алфавит проектын төҙөргә ҡуша<ref name="вса"/>.

Кириллик алфавит проекты тәүге тапҡыр 1940 йылдың апрелендә баҫылып сыға, һәм май айында Төркмән СССР-ы Халыҡ Комиссарҙары республиканың бөтә дәүләт һәм йәмәғәт учреждениеларының яңы алфавитҡа күсеүе тураһында постановление сығара<ref name="вса"/>.

Кирилл алфавиты Төркмәнстанда 1993 йылға тиклем ҡулланыла. Төркмәнстан сиктәренән башҡа төбәктәрҙә төркмән телендә яҙыр өсөн кириллица әлеге көндә лә ҡулланыла.

=== Заманса латиница ===
[[Файл:Turkmen latin.gif|мини|Хәҙерге заман төркмән алфавиты]]
СССР тарҡалғандан һуң, 1992 йылда, төркмән телен латин алфавитына күсереү масатында бер нимә проект төҙөлә, һәм шуның береһе «''Türkmenistan''» гәзитендә лә баҫылып сыға.

1993 йылдың ғинуарында Төркмәнстан Фәндәр Академияһында яңы алфавит мәсьәләһенә арналған ултырыш үтә. Февралдә матбуғатта алфавиттың яңы варианты баҫыла. 12 апрелдә Төркмәнстан Парламенты яңы алфавит тураһындағы президент указын раҫлай. Был алфавиттың үҙенсәлеге булып хәреф сифатында фунт ('''<big>£</big>'''), йена ('''<big>¥</big>''') һәм доллар ('''<big>$</big>''') билдәләрен ҡулланыу тора<ref name="Everson">{{cite web|url=http://www.unicode.org/L2/L2000/00176-turkmen.pdf|title=Some Türkmen alphabets|author=Michael Everson|date=2000-06-01|publisher=Unicode|lang=en}}</ref>.

Тиҙҙән был алфавит урынына хәҙер ҙә ҡулланылған икенсе вариант тәҡдим ителә. 2000 йылдан алып был алфавит Төркмәнстандың бөтә рәсми өлкәләрендә лә ҡулланылған берҙән-бер алфавит була<ref name="соегов">{{статья|автор=М. Соегов|заглавие=Новый туркменский алфавит: некоторые вопросы его разработки и принятия|ссылка=http://www.akademikbakis.org/eskisite/35/22.pdf|издательство=İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası  Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü|издание=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150402105106/http://www.akademikbakis.org/eskisite/35/22.pdf|archivedate=2015-04-02}}</ref>.

== Типологик характеристикаһы ==

=== Маркирлау локусы ===

==== Поссесив исем төркөмөндә ====
Төркмән теленең поссесив исем төркөмөндә иң {{comment|йышлыҡлыһы|частотный}} икеләтә двойное маркирлау тора:

''Adam-yň jaý-y''

Кеше-GEN өй-POSS.3SG

«Кешенең өйө».

Шулай уҡ -''ky'' аффиксын ҡушып, {{comment|бәйләнгәнлек|зависимостный}} маркирлауы булыуы мөмкин, ләкин ул күпкә һирәгерәк осрай:

''Jaý adam-yň-ky''

өй кеше-GEN-ABS.POSS

«Кешенең өйө».

==== Предикацияла ====
Предикацияла {{comment|бәйләнгәнлек|зависимостный}} маркирлауы ҡулланыла:

''Erkek aýal-a hat-y ýaz-dy-Ø''

Ир кеше-NOM ҡатын-DAT хат-ACC яҙҙы-PST-3SG

«Ир кеше ҡатын-ҡыҙға хат яҙҙы».

=== Грамматик мәғәнәләрҙе белдереү тибы ===
Төркмән телендә грамматик мәғәнәләрҙе белдереүҙең синтетик формалары өҫтөнлөк итә:

''Men ukla-mag-y gowy gör-ýär-in''

Мин-NOM йоҡларға-INF-ACC яҡшы ҡарарға-PRS-1SG

«Мин йоҡларға яратам».

=== Ролле кодировка тибы ===
Ролле кодировка тибы — Төбәү килеш (аккузатив):

1) ''Erkek ukla-dy-Ø''

Кеше-NOM йоҡларға-PST-3SG

«Кеше йоҡланы»;

2) ''Erkek ylga-ýar-Ø''

Кеше-NOM йүгерергә-PRS-3SG

«Кеше йүгерҙе»;

3) ''Erkek it-i ur-dy-Ø''

Кеше-NOM эт-ACC һуғырға-PST-3SG

«Кеше этте һуҡты».

=== Һүҙҙәрҙең нигеҙ тәртибе ===
Һөйләмдең төп киҫәктәрендә һүҙҙәрҙең {{comment|нигеҙ|базовый}} тәртибе — SOV:

''Aýal geýim-i al-dy-Ø''

Ҡатын-NOM кейем-ACC алырға-PST-3SG

«Ҡатын кейем алды».

=== Морфемалар араһындағы сиктең {{comment|үҙенсәлеге|характер}} ===
Күпселек төрки телдәрҙәге кеүек, төркмән телендә лә агглютинация күҙәтелә. Морфемалар фузияға тарттырылмай:

''Men '''gör-ýär-in''' pişik-ler-i''

Мин-NOM күрергә-PRS-1SG бесәй-PL-ACC

«Мин бесәйҙәр күрәм».

Ябай телмәрҙә фузия күҙәтелеүе мөмкин:<ref name="Language Guide"/>

''Men '''gör-ýän''' pişik-ler-i''

Мин-NOM күрергә-PRS.1SG бесәй-PL-ACC

«Мин бесәйҙәр күрәм».

== Үҙенсәлектәре ==

=== Фонологияһы ===

==== Һуҙынҡылар составы ====
Төркмән теленең вокализм системаһы 9 һуҙынҡы фонеманан тора<ref name="Phonems"/>:
{| class="wikitable"
|-
! !!colspan="2"|Алғы рәт!! colspan="2" |Урта рәт!! colspan="2" |Артҡы рәт
|-
| ||Иренләшмәгән||Иренләшкән||colspan="2"|Иренләшмәгән||Иренләшмәгән||Иренләшкән
|-
|Үрге {{comment|торош (күтәрелеш)|подъём}} һуҙынҡылары||i||y||colspan="2"|ɨ|| ||u
|-
|Урта {{comment|торош (күтәрелеш)|подъём}} һуҙынҡылары||e||ø||colspan="2"| || ||о
|-
|Түбәнге {{comment|торош (күтәрелеш)|подъём}} һуҙынҡылары||æ|||| colspan="2" | ||ɑ||
|-
|}

==== Иҫәп билдәһе буйынса мәғәнә айырыу ====
Төркмән телендә оҙон һәм ҡыҫҡа һуҙынҡылар бар; оҙонлоҡ ҡайһы берҙә һүҙҙең мәғәнәһенә йоғонто яһай<ref name="Language Guide"/>:
{|class="wikitable sortable collapsible"
|+Оҙон һәм ҡыҫҡа һуҙынҡылар
!Ҡыҫҡа!! Тәржемәһе !! Оҙон !! Тәржемәһе
|-
| ''at'' || «Ат» || a: t || «Исем»
|-
| ''bill'' || «Бел» || bi: l || «Бил»
|-
| ''ot'' || «Үлән» || o: t || «Ут»
|-
| ''pil'' || «Фил» || pi: l || «Көрәк»
|-
| ''daş'' || «Йыраҡ» || da:ş || «Таш»
|-
| ''ýaz''|| «Яҙ» || ýa: z || «Яҙ»
|-
| ''tut'' || «Тот» || tu: t || «Тут»
|-
| ''öl'' || «Үл» || ö:l || «Еүеш»
|-
|}

==== Һуҙынҡыларҙың сингармонизмы ====
Төркмән теленә уркменского алғы/алғы түгел һуҙынҡыларҙың [[сингармонизм]]ы хас. Әгәр һүҙ формаһында беренсе һуҙынҡы фонема алғы рәттеке (''e'', ''i'', ''ä'', ''ü'') икән, был һүҙ формаһында ҡалған һуҙынҡылар ҙа алғы рәттеке булырға тейеш. Әгәр һүҙ формаһында беренсе һуҙынҡы фонема алғы рәттеке түгел икән, был һүҙ формаһында ҡалған һуҙынҡылар ҙа алғы түгел рәттеке булырға тейеш. Һәр һүҙҙәр төркөмө өсөн (һуҙынҡыларҙың алғы һәм артҡы рәте) үҙенә генә хас, сингармонизм законына ҡаршы килмәҫлек, һүҙ үҙгәртеүсе аффикстар йыйылмаһы бар. Бары тик үҙләштерелгән һүҙҙәр генә был ҡанунилыҡтан тайпыла<ref name="Grammar"/>.

==== Тартынҡылар составы ====
Консонантизм системаһы 26 тартынҡыны үҙ эсенә ала<ref name="Phonems"/>:

{| class="wikitable"
|+
!
!Билабиаль
!Лабио-денталь
!Денталь
!Альвеоляр тартынҡылар
!Ретрофлекслы тартынҡылар
!Альвео-палаталь
!Палаталь тартынҡылар
!Веляр
!Лабио-веляр
!Йотоу Глотальные
|-
|Шартлаулы тартынҡылар
|p b
|
|
|t d
|
|
|
|k g
|
|
|-
|Фрикативные (ышҡылыу) тартынҡылары
|
|f v
|θ ð
|s z
|ʂ ʐ
|
|
|
|
|h
|-
|Аффрикаттар
|
|
|
|d͡ʐ
|
|t̠ʃ
|
|
|
|
|-
|Танау тартынҡылары
|m
|
|
|n
|
|
|
|ŋ
|
|
|-
|Латеральные
|
|
|
|l
|
|
|
|
|
|
|-
|Ҡалтырауыҡ татынҡылар
|
|
|
|r
|
|
|
|
|
|
|-
|Глайдтар
|w
|
|
|
|
|
|j
|
|
|
|}

==== Башҡа фонетик үҙенсәлектәре ====
Фонетик яҡтан [[төркмән теле]] башҡа төрки ғаиләһе телдәренән ([[башҡорт теле]]нән башҡа) бик мөһим булмаған ваҡлыҡтар менән айырыла. ''S'' һәм ''Z'' (теләһә ниндәй позицияла ла) — тешкә-теш, йәғни һаңғырау теш фрикатив тартынҡы θ һәм яңғырау теш фрикатив тартынҡы — ð; 1-се ижектең «киң» һуҙынҡыларынан һуң иренләшкән ассимиляция (''dogan'' («бер туған эне») тип яҙғанды ''doga°n'' тип әйтеү) һ. б. Текин диалектына «эске флексия йәғни ялғау» осраҡтары хас: ''durar'' тиер урынға — ''dūr'' «ул тора», ''geler'' тиер урынға ''gēr'' — «ул килер» һ. б. Несовершенный видтағы сифат ҡылымдан причастие башҡа (''alýān'' «алыусы», ''berýēn'' «биреүсе»), шулай уҡ совершенный видтағы сифат ҡылымдар бар (''alan'' «алған», ''beren'' «биргән»).

=== Лексикаһы ===
Төркмән теле һүҙлегендә ғәрәп һәм фарсы теленән үҙләштерелгән һүҙҙәр һиҙелерлек күп булыу сәбәпле, сәйәси күҙлектән сығып, совет осоронда терминологик төҙөлөш һәм асыҡтан-асыҡ руслаштырыу яғынан көрәш алып барылған.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Туркменизация
* Сирийско-туркменские диалекты
* Трухменский язык
* Туркменская степь

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|refs=
<ref name="Афганистан">Согласно статье 16 [[Конституция Афганистана|Конституции Афганистана]] (2004) туркменский язык является официальным для регионов, в которых он используется большинством населения.</ref>
<ref name="History">Баскаков Н. А., К истории изучения туркменского языка, Ашхабад, 1965</ref>
<ref name="DialectsVar">Поцелуевский А. П., Диалекты туркменского языка., Ашхабад, 1936, с. 49-55</ref>
<ref name="Grammar">Грамматика туркменского языка, ч. 1. Фонетика и морфология. Ашхабад, 1970</ref>
<ref name="Altay">[http://starling.rinet.ru/Texts/Starostin_AP.pdf АЛТАЙСКАЯ ПРОБЛЕМА И ПРОИСХОЖДЕНИЕЯПОНСКОГО ЯЗЫКА]</ref>
<ref name="Perepis">[http://www.perepis-2010.ru/ По данным всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>
<ref name="Dialects">Диалекты туркменского языка. Поцелуевский А. П., Ашхабад, 1936, с. 29-30</ref>
<ref name="Language Guide">[https://photos.state.gov/libraries/turkmenistan/868986/pdf/TurkmenLanguageLearningGuide_001.pdf Turkmen Language Grammar Guide. U.S. Peace Corps Turkmenistan]</ref>
<ref name="Phonems">[http://shgpi.edu.ru/files/nauka/vestnik/2015/2015-3-3.pdf Сопоставительный анализ фонетических систем английского, французского и туркменского языков]</ref>
}}

== Һылтанмалар ==
* {{ЭБЭ2013|index.php/8-statya/13526-t-r-km-n-tele|автор=Ибраһимов Ғ. Д.}}

[[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]]
[[Категория:Төркмәнстан телдәре]]
[[Категория:Уғыҙ телдәре]]