Фәлсәфә битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Рәсем:Sanzio 01 Plato Aristotle.jpg|thumb|200px|[[Рафаэль|Рафаэлдең]] «Афиндар мәктәбе» картинаһы өлөшө [[Платон]] менән [[Аристотель|Аристотелде]] һүрәтләй. Ике философ йәнәш атлап килһә лә, тикшеренеү юлдары айырым ята: Платондың ҡулдарында — «Тимей» исемле [[Натурфилософия]] әңгәмә китабы, Аристотель «Этикаһын» тотоп килә]]

'''Фәлсәфә''' ({{lang-ar|فلسفة}}), шулай уҡ '''филосо́фия''' ({{lang-grc|φιλοσοφία}} «аҡыллылыҡты һөйөү») —
бар донъяны һәм кешенең йәшәйешен өйрәнеүсе һәм аңларға ынтылыусы [[фән]]; йәшәйештең иң мөһим һыҙаттарын, [[ысынбарлыҡ]]ты танып белеүҙең төп принциптарын, кеше тормошоноң маҡсатын, кеше менән донъя араһында булған мөнәсәбәттәрҙе өйрәнеүсе тәғлимәт.

Башҡа фәндәрҙән айырмалы рәүештә, фәлсәфә ниндәй ҙә булһа бер тәғәйен өлкәне генә өйрәнеү йәки аныҡ тикшеренеү ысулдарынан файҙаланыу менән сикләнмәй; киреһенсә, ул башҡа бар фәндәрҙең өйрәнгән мәсьәләләрен һәм үҙенсәлекле тикшеренеү ысулдарын дөйөмләштерә һәм ул фәндәргә теоретик нигеҙ бирергә ынтыла.

Фундаменталь һорауҙырҙы өйрәнеүҙең башҡа ысулдарынан, әйтеп үткәндә [[мистицизм]], [[миф]] һәм [[сәнғәт]]тән айырмалы рәүештә, фәлсәфә һынаусан (тәңкитсел), даими (системалы) һәм аңға таянған фекер йөрөтөүгә нигеҙләнә.

== Фәлсәфәнең билдәләмәһе һәм асылы ==
[[Файл:Philly Thinker.JPG|thumb|200px|[[Огюст Роден]]дын [[Уйлаусы (скульптура)|«Уйлаусы»]] скульптураһы йыш фәлсәфә символы булып тора ({{lang-fr|Le Penseur}}).]]
Фәлсәфәнең ниндәй ҙә булһа дөйөм ҡабул ителгән билдәләмәһе йәки уның тикшеренеү объекты тураһында ғөмүми төшөнсә юҡ. Фәндең тарихи мәктәптәре һәм хәҙерге йүнәлештәре фәлсәфәне төрлөсә билдәләй.

Ғәҙәти билдәләмә ошолай бирелә: фәлсәфә ысынбарлыҡтың (донъяла булған һәр нәмәнең) тәүсәбәптәрен, уның йәшәү һәм үҙгәреү ҡанундарын өйрәнә. Был ҡанундар буйынса [[йәшәйәш]] һәм уйлау, танып өйрәнелгән ғәләм һәм уны өйрәнеүсе тереклек итә һәм үҫә бара. «Йәшәйеш» төшөнсәһенә ғәмәлдә булған процестар менән бергә аң менән төшөнөрлөк бар мөмкинселектәр ҙә инә. Ысынбарлыҡтың бөтөн осраҡлы айырымлыҡтарын байҡап үтеү мөмкин булмағанлыҡтан, философтар үҙ иғтибарын төп сәбәптәргә йүнәлтә, ысынбарлыҡтың иң ғөмүми ҡанундарын өйрәнә, иң дөйөм төшөнсәләр менән уйлай.

Төрлө дәүерҙәрҙә һәм фәлсәфәнең төрлә йүнәлештәре өсөн был төшөнсәләр һәм тикшеренеү алымдары айырылып тора; ошо йәһәттән [[Гегель]] фәлсәфәне «фекерләү ярҙамында танып беленгән тикшеренеүсенең көн күргән заманы» тик билдәләй.

Фәлсәфәнең төп йүнәлештәре түбәнерәк теҙеме менән бирелә. Улар тикшергән мәсьәләләр һанына ошондайҙары инә: «[[Аллаһ]] бармы-юҡмы?», «Ысынбарлыҡты объектив рәүештә танып белергә буламы-юҡмы?», «Кеше ҡылған эштең хаҡ йә хаҡһыҙ икәнлеген ни билдәләй?».

Бындай һорауҙарҙы тикшереү өсөн фәлсәфәлә ҡулланылған төп алым булып логик фекерләү һәм һығымта сығарыу тора. Шул уҡ ваҡытта, фәлсәфәнең аныҡ билдәләнгән сиктәре йәки дөйөм ҡабул ителгән [[методология]]һы юҡ. «Фәлсәфәгә ни инә» һәм «Фәлсәфәне ҡалай билдәләп була» һымаҡ һорауҙар ҙа бәхәс тыуҙыра һәм фәлсәфәнең күп һанлы йүнәлештәрендә төрлөсә сиселә.

== Фәлсәфәнең төп йүнәлештәре ==
* '''[[Метафизика]]''' ысынбарлыҡтың, йәшәйештең һәм донъяның төп булмышын өйрәнә; [[космология]] менән [[онтология]] тармаҡтарына бүленә.
* '''[[Эпистемология]]''' белемдең тәбиғәтен һәм күләмен өйрәнә; белем мөмкинме-юҡмы, ысынбарлыҡты танып белеп буламы-юҡмы, тигән һорауҙы тикшерә. Был йүнәлештең төп иғтибары танып белеү һәм уның ысул-юлдары, хәҡиҡәт, ышаныс, тәжрибә һәм [[интуиция]] төшөнсәләренә бәйле.
* '''[[Этика]]''' (йәиһә '''әхләҡи фәлсәфә''') кешенең һәр эш-ҡылығы яраҡлымы-юҡмы, быға яуап биреп буламы-юҡмы, тигән һорауҙарҙы тикшерә; әхләҡ төшөнсәһен өйрәнә. Этиканың төп йүнәлештәре: ''метаэтика'' (әхләҡи хөкөмдөң мөмкинселеге, уны нигеҙләү; төрлө әхләҡи системаларҙы тикшереү), ''теоретик'' һәм ''ғәмәли (ҡулланма) этика'' (кеше һәр осраҡта ни эшләргә тейеш). Һуңғының тармаҡтары булып ''тирә-яҡ мөхит этикаһы'' (мөхиткә ҡарата кешенең ниндәй мөнәсәбәте яраҡлы", ''биоэтика'' ([[эвтаназия]]ның яраҡлығы, [[эмбрион|кеше толҡатын]] ғилми тикшеренеүҙә тотонорға яраймы-юҡмы) һ.б. тора.

«Әхләклелек» һәм «изге күңел» төшөнсәләренә Платон тәүге әңгәмәләрендә билдәләмә бирергә тырыша.
* '''Сәйәси фәлсәфә''' ил, хөкүмәт, ил граждандары төшөнсәләренә бәйле; айырым шәхестәрҙең һәм йәмғиәттең дәүләткә ҡарата мөнәсәбәтен өйрәнә. Ғәҙеллек, ҡанун, мөлкәт, граждандарҙың хоҡуҡтары һәм бурыстарын тикшерә.
* '''Эстетика''' матурлыҡ төшөнсәһен һәм уның [[сәнғәт]]тә, [[әҙәбиәт]]тә, тормоштағы сағылышын өйрәнә; матурлыҡ тойғоһо, ләззәт (рәхәтлек), һиҙеү аша үҙләштереү, хис-тойғо ҡиммәттәренә ҡағыла.
* '''[[Логика]]''' — фекерләү ҡанундарын өйрәнгән фән. [[XIX]] быуаттың аҙағынан башлап, математиктар логиканың [[математика]]ға ҡағылған тармағын шаҡтай алға һөрҙө; бөгөнгө көндә логиканың ике киң йүнәлеше бар — ''математик логика'' (формаль символик логика) һәм ''фәлсәфәүи логика''.
* '''Аң фәлсәфәһе''' аңдың булмышын һәм уның тәнгә мөнәсәбәтен өйрәнә; уның типик миҫалы булып [[дуализм]] менән [[материализм]] араһындағы бәхәс тора. Һуңғы осорҙа был тармаҡ ''когнитивистика'' (танып белеү фәне) менән яҡынлаша килә.
* '''Тел фәлсәфәһе''' телдең барлыҡҡа килеүен, уның булмышын һәм ҡулланылыуын тикшерә.
* '''Дин фәлсәфәһе''' дингә бәйле һорауҙар менән шөғөлләнә: [[Аллаһ|Алланың]] барлығын-юҡлығын, булмышын, дини тәжрибәне, дини телде һәм текстарҙы, дин менән ғилем мөнәсәбәттәрен өйрәнә.
Фәндәрҙең күпселегенә арналған үҙ фәлсәфә тармаҡтары бар, мәҫ. ''математика фәлсәфәһе'', хоҡуҡ фәлсәфәһе, тарих фәлсәфәһе һ.б. Шулай уҡ, элегерәк фәлсәфәнең ҡарамағында булған өлкәләр хәҙер үҙаллы фәндәр, мәҫ. [[психология]], [[антропология]] һәм тәбиғәт фәндәре тарафынан ҡарала.

== Фәлсәфә тарихы ==
=== Фәлсәфә туыуы ===
Фәлсәфә туыуы  беҙҙен эра алдынан VII—VI быуаттарҙа [[Ҡытай]]ҙа, [[Индия]]ла һәм [[Боронғо Греция]]ла башлана. Бер нисә тарихсылар [[Боронғо Мысыр]] һәм [[Месопотамия]]нан ҡалған мәкәләләр һәм афоризмдар йыйынтыҡтарҙы боронғо фәлсәфә тыуыу менән бәйләй.
=== [[Боронғо Греция]] фәлсәфәһе===
[[Боронғо Греция]] фәлсәфәһе беҙҙен эра алдынан VI быуатта тыуа. [[Сократ]] алдынан фәлсәфәләр: [[Фалес]] (Милет мәктәбе нигеҙләүсе), [[Демокрит]], [[Пифагор]], [[Зенон]]. Улар «Нимәул ысынбарлыҡ?» һорауға яуап табырға тырыштылар.
==== Классик грек фәлсәфәһе====
[[Файл:Sanzio 01 Plato Aristotle.jpg|thumb|200px|[[Платон]] һәм [[Аристотель]], [[Рафаэль Санти]] «[[Афинская школа]]», [[Апостольский дворец|Ватиканский дворец]].<br />Платон (һул яҡтан) үңенең  {{нп3|Идеялар теорияһы|en|Theory of Forms}} буйынса күккә күрһәтә (белем шишмәһе тип),  Аристотель (уң яҡтан) ерғә күрһәтә [[Эмпиризм]]ды яҡлап.]]
{{main|Сократ|Платон|Аристотель}}
{{terms|[[идеализм]], [[натурфилософия]], [[метафизика]], [[платонизм]], [[аристотелизм]]}}
Классик грек фәлсәфәһе ѳс кешеләр менән бәйле: [[Сократ]], уның уҡыусыһы [[Платон]], һәм Платон уҡыусыһы — [[Аристотель]]. 
Идеялар теорияһында Платон материаль объекттарҙы идеаль объекттар менән ҡаршыға ҡуя. Аристотель буйынса бѳтә белемдәрҫе кеше хәтерҙән ала, яңынан ул килмәй.
==== Эллиндар фәлсәфәһе ====
{{terms| [[эпикуреизм]], [[скептиктар]], [[перипатетиктар]], [[стоицизм]], [[неоплатонизм]]}}

=== Боронғо Индия ===
[[Файл:Gandhara Buddha (tnm).jpeg|thumb|160px| [[Будда Шакьямуни|Будда]], [[Гандхара]]]]
{{terms|[[Реализм ]], [[материализм]], [[йога]] }}
Боронғо Индия фәлсәфәһе Боронғо Греция фәлсәфәһе менән сағыштырғанда биҡ яй үҫкә, сѳнки уның логикаһы математикағы менән бәйләнелмәғән. Ул лингвистика менән бәйләнғән (Сократ алдынан фәлсәфәләрҙә һымаҡ).
=== Боронғо Ҡытай ===
{{double image|right|Confucius Tang Dynasty.jpg|120|Zhang Lu-Laozi Riding an Ox.jpg|120|[[Конфуций]], [[У Даоцзы]], [[Тан (династия)| Тан]]|[[Лао-цзы]], {{нп3|Чжан Лу (художник)|Чжан Лу|en|Zhang Lu (painter)}}, Мин}}
{{Main|Китайская философия}}
{{terms|[[конфуцианство]], [[даосизм]]}}

==Фәлсәфә терминдары==
[[Файл:AverroesColor.jpg|thumb|right|150 px| Аристотель артынан Ибн Рушд һәм башҡа философтар белемде алдынан килғән яҡтан тикшерҙеләр ]]
*'''Априо́ри''' ({{lang-la|a priori}} —«алда (элек) булған») — тәжрибә алыу алдынан килғән белем. Тәжрибәһеҙ дөрөҫ булған, алдынан дөрөҫ.Был философ термин эпистемология һәм логикаға Иммануил Кант менән индерелде. Априори белеме кешенең эске уйлау үҙәге булыуҙан сыға.
Априориға киреһе ''[[апостериори]]'' ({{lang-la|a posteriori}} — һуңдан) — тәжрибәнән һуң алынған белем.
*'''Казуальность''' ( {{lang-lat|casus}} — осраҡлы хәл (ваҡиға), көтөлмәгән хәл) — көтөлмәгән хәл  тураһында белем. Теория буйынса донъяла  көтөлмәгән хәл дәр күп һәм ул дөйөмләштерелмәй.  [[Эпикур]],  [[Тит Лукреций Кар|Лукреций]] һцм башҡа фәлсәфәләр менән яҡланды.<ref>Философия: Энциклопедический словарь. — М.: Гардарики. Под редакцией А.А. Ивина. 2004.</ref><ref>Философский энциклопедический словарь. 2010.</ref>
*'''Эмпири́зм''', '''эмпирици́зм''' ({{lang-grc|έμπειρία}} — тәжрибә) — тәжрибә яҡтан белем алыу йүнәлеше. Эмпиризм бөтә белемде иҫенә килтереп төҙөй.
[[Рационализм (философия)|Рационализмға]] һәм [[мистицизм]]ға ҡаршы. Эмпиризм  XVII—XVIII быуатта нигеҙләнде ([[Фрэнсис Бэкон]], [[Гоббс, Томас|Томас Гоббс]], [[Джон Локк]], [[Джордж Беркли]], [[Дэвид Юм]]); эмпирзм элементтары [[позитивизм]]ға, [[неопозитивизм]]ға (логик эмпиризм) яҡын.

*'''Рационали́зм''' ( {{lang-la|ratio}} — аҡыл) —кешеләрҙен белемде алыу нигеҙедә [[aң|аҡыл]] тора тиғән ысулы.
Хәҙерге [[Фәлсәфә|фәлсәфә ғалимдары]]: [[Штраус, Лео| Лео Штраус]] [[Майевтика| майевтика]] аша белемде алырға кәңәш бирә. Башҡа рационалистар -[[Фәлсәфә|фәлсәфә ғалимдары]]:  [[Спиноза, Бенедикт|Бенедикта Спинозу]], [[Лейбниц, Готфрид Вильгельм|Готфрида Лейбница]], [[Декарт, Рене|Рене Декарта]], [[Гегель, Георг Вильгельм Фридрих|Георга Гегеля]] .
*Асыл, төп нигеҙ  {{lang-ru|сущность}}– әйверҙен нимә ул һарауға яуап.
*Аң {{lang-ru|сознание}}– нәмә менән бәйләнеш тотоу, уны аңлау (Гегель).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Фәлсәфә]]