Хань (династия) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Историческое государство
|название = Хань империяһы 
|самоназвание = 漢朝
|статус     = империя
|образовано   =   б.э.т. 206 
|ликвидировано    =  220 яңы эра
|карта    =  Империя Хань.jpg
|описание  = Хань империяһы биләмәләре (II быуат)  
|площадь          =6,000,000 км² (б.э.т 50 йыл<ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=12 August 2010|issn=1076-156X}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf |date=22 February 2007 }}</ref>)
|население        =59,594,978 (беҙҙең эраның 2 йылы<ref name="nishijima1986">Nishijima (1986), 595–596.</ref>)
|p1 = Цинь (династия)
|p2 = Чу (династия)
|p3 = Намвьет
|s1 = Вэй (Өс батшалыҡ осоро)
|s2 = Тямпа
|s3 = 
|валюта = бань лян, учжу
|форма_правления = [[Абсолют монархия]]
|столица          = Чанъань, Лоян
}}

{{Ҡытай тарихы}}

'''Хань империяһы''' ([[урыҫ теле|урыҫса]] ''Империя Хань'', [[ҡытай теле|ҡытайса]]  漢朝, ябай 汉朝, пиньин телендә: Hàn cháo, палл.: Хань чао; б.э.т.206 —220 яңы эра) — [[Ҡытай]] [[тарих]]ындағы [[Цинь империяһы]] һәм [[«Өс батшалыҡ» осорҙары]] араһындағы ''Лю династияһы'' хакимлек иткән дәүер. Үҙенең дөрөҫ эске [[сәйәсәт]]е арҡаһында был империя [[Ҡытай тарихы]]нда иң оҙон ғүмерле булыуы менән билдәле. Уның идара тәжрибәһе һәм институттары киләсәк өсөн өлгө булыуы менән бер рәттән ҡытайҙарҙың төп этник төркөмө нәҡ ошо тарихи осорҙа [[дәүләт]] исеме менән «[[хань]]» атамаһын ала. 

Хань империяһында хакимлек иткән династияны башлаусы [[Лю Бан]]. [[Баш ҡала]]һы ''Чанъань'' булған был тәүге осор (б.э.т.206 — 9 яңы эра) «Тәүге осор Хань» (ҡытайса 前漢) йәки «[[Көнбайыш Хань]]» (ҡытайса 西漢) тип йөрөтөлә. Был империя тарихы ''Хань династияһының тарихи хроникаһы —«Ханьшу яҙмалары»нда'' сағылдырылған. 

Лю династияһының хакимлек итеүе 8—23 йылдар араһында уның [[ҡатын-ҡыҙ]]ҙар яғынан туғаны булған ''Ван Мандың'' власты үҙ ҡулына тартып алыуы арҡаһында өҙөлөп тора. 16 йылға һуҙылған был осорға ''«Синь империяһы»'' тигән атама бирелгән.

25—220 йылдарҙы үҙ эсенә алған һәм баш ҡалаһы ''Лоян'' булған икенсе хакимлек дәүере «Һуңғы Хань» (ҡытайса 後漢) йәки «Көнсығыш Хань» (ҡытайса 東漢) тип атала. Уның тарихын ''Хоу Ханьшу'' яҙып ҡалдырған.  

== Тарих ==
=== [[Көнбайыш]] Хань ===
Чжанго батшалыҡтары юғары ҡатлам вәкилдәренең әлегерәк баҫып алынған дәүләттәрҙе тергеҙеүгә йүнәлтелгән фетнәләре [[Цинь империяһы]]ның ҡолауына килтерә. [[Бөйөк Ҡытай диуары|Бөйөк Ҡытай стенаһын]] төҙөүҙә ҡатнашҡан 900 эшсенең көслө ямғырҙар арҡаһында эшкә һуңлау осрағы быға сәбәп була<ref>Черницкий А. М. История исчезнувших цивилизаций. Ростов-Дон: Феникс, 2007</ref>. Ул саҡтағы ҡанундар буйынса бының өсөн үлем язаһы ҡаралған була. Эш урынына килеп, ошо хәлгә төшөү урынына улар баш күтәреүселәр отряды ойоштора, уға тиҙ арала 300 меңгә яҡын кеше ҡушыла.

Династияны башлаусы ''Лю Бан'' сығышы менән крәҫтиән була. Ул етәкләгән баш күтәреүселәр баш ҡала ''Сяньянды'' баҫып ала һәм Цинь династияһын бәреп төшөрә. Лю Бан яңы династияға нигеҙ һала. Тарихта ул ''Беренсе'', йәки ''Оло'', йәки ''Тәүге'', йәки ''«Көнбайыш Хань династияһы»'' тигән атама менән йөрөтөлә. 

Беренсе Хань императорҙары осоронда дәүләт менән идара итеү [[Цинь Ши Хуан|Цинь Шихуан]] өлгөһөндә ныҡ үҙәкләштерелгән була. Ил административ берәмектәргә бүленә, улар менән император тәғәйенләгән түрәләр (чиновниктар) идара итә. Уларға эш хаҡы түләнә, хеҙмәт баҫҡыстары менән үрләү танылғанлыҡ һәм күренеклеккә түгел, ә белемгә һәм сиратлап үткәрелгән имтихандарҙы уңышлы үтеүгә бәйләнгән була. 

Алдағы хакимдәр нәҫеленән айырмалы рәүештә, Хань императорҙарының [[конфуцианлыҡ]]тың патерналистик идеологияһын (бар власҡа эйә булған етәксе үҙ ҡулы аҫтында эшләгәндәр өсөн ҡулай хеҙмәт һәм ял шарттары тыуҙыра) алға ҡуйыуы халыҡты император тирәһендә тығыҙ туплай, был үҙ сиратында империяны [[күсмә тормош]] алып барған [[хунну]] баҫҡынсылары һөжүмдәренән һаҡлау өсөн ''Бөйөк Ҡытай стенаһын'' төҙөү кеүек оло башланғыстарҙы тормошҡа ашырырға булышлыҡ итә. 

Өсөнсө император ''У-ди'' династияның башҡа вәкилдәренә ҡарағанда оҙағыраҡ хакимлек итә. Ул билдәле бер ваҡытҡа ҡытай сиктәрен баҫҡынсылар һөжүменән ҡурсалауға өлгәшкән ғәйрәтле һәм ҡаһарман хөкөмдар булып тарихҡа инеп ҡалған. [[Конфуцианлыҡ|Конфуциан]] белемлелек һәм граждандар хеҙмәте был осорҙа дәүләттең мөһим ҡиммәттәре итеп таныла. [[Урта Азия]] халыҡтары менән [[Дипломатия|дипломатик]] берләшмәләр урынлаштырыу ниәтенән У-ди ойошторған «Чжан Цян миссиялары» ҡытайҙарҙың [[көнбайыш]] донъяһы тураһындағы мәғлүмәттәрен бермә-бер киңәйтә.  

=== Көрсөк ===
[[Файл:Bronze horse with lead saddle, Han Dynasty.jpg|thumb|left|250px|Хань империяһы осоронда<br />
бронзанан яһалған һын]]
Баҫҡынсыларға даими ҡаршы тороу һәм көнбайыш биләмә сиктәрен киңәйтеү хәстәр-мәшәҡәттәре илде ярлыландыра, һалым һәм йыйымдарҙың артыуына килтерә. Шул уҡ ваҡытта императорҙарҙың һәр яңы быуыны үҙ һарайындағы аҫтыртын эш-хәлдәр һәм ғәйбәт шауҡымында дәүләт тормошоноң мөһим мәсьәләренә торған һайын иғтибарын кәметә бара.

[[Чэн-ди]] һәм [[Пин-ди]] хакимлек иткән осорҙар уларҙың ҡатындары араһындағы көндәшлек һәм айырып ҡарарлыҡ вәриҫтең булмауы менән билдәләнә. Мәҫәлән, Чэн-динең яңы һөйәркәһе талабы менән үҙенең башҡа ҡатындарҙан тыуған улдарын юҡ итергә фарман биреүе —императорҙың көсһөҙлөк билдәһе. Ике хакимдең вафаты ла көтмәгәндә була, һәм күп имеш-мимеш хәбәрҙәр тыуҙыра.  
   
Пин-ди үлгәндән һуң ваҡытлыса хаким итеп уның кейәүе, сығышы менән көслө ''Ван''дар нәҫеленән булған [[Ван Ман]] тәғәйенләнә. Император титулын ҡабул иткәс, ул дәүләткә янаған упҡындан ҡотолоу маҡсатында күп кенә үҙгәртеүҙәр үткәрә, үҙ яғына халыҡтың ярлы ҡатламын ауҙарырға тырыша. Шәхси хосусилекте һәм ҡоллоҡто ҡыҫыуы арҡаһында батша йәмғиәттең юғары өлөшөн үҙенә ҡаршы ҡуя.

Хуннуларҙың һөжүмдәренән һаҡланыу буйынса ойошторолған хәрби хәрәкәттәргә түгелгән сығымдарҙы ҡаплауға йүнәлтелгән иҡтисад реформалары тейешле һөҙөмтә бирмәй. «Империя дәүеренә тиклемге йолаларға ҡайтыу» тиң аңлатылған үҙгәртеүҙәре тора-бара сәйәси буталсыҡҡа һәм тәртипһеҙлектәргә килтерә. Провинцияларҙа башлыҡтары үҙҙәрен «император» тип атаған күп һанлы баш күтәреүселәр төркөмдәре барлыҡҡа килә. Ахырҙа уларҙың ''«ҡыҙыл ҡаштар»'' исемен алған иң тәүәкәлдәре баш ҡалаға баҫып инә. Ван Ман әсиргә алына, уның башын өҙәләр, кәүҙәһен киҫәктәргә сапҡылайҙар. Был хәлдәр аҙаҡ шулайыраҡ һүрәтләнә:

{{начало цитаты}}Астар бер-береһен ашаны. Үлгәндәр бер нисә йөҙ меңгә етте. Баш ҡала емереклектәргә әйләнде.[http://gumilevica.kulichki.net/HPH/hph12.htm#hph12note57]{{конец цитаты}}

=== Көнсығыш Хань ===
Ҡыҙыл ҡаштарҙың 25 йылдың 5 авгусындағы еңеүе натижәһендә ''Лю Сю'' (буласаҡ император [[Гуан У-ди]]) '''Лю''' фамилияһының хакимлеген аяҡҡа баҫтыра<ref>David R. Knechtges, in ''The Cambridge History of Chinese Literature'', ed. Kang-i Sun Chang and Stephen Owen (Cambridge: Cambridge University Press, 2010): 116.</ref>. Тәүге осорҙа тәхет вәриҫлегенә күптәр дәғәүә итһә лә, кире ҡайтарылған ''Хань  династияһы'' ''«Һуңғы»'' (Хоу)  йәки ''«Көнсығыш»'' (Дун) Хань исеме аҫтында 220 йылғаса хакимлек итә. Баш күтәреүҙәр ваҡытынан емереклектәрҙә ятҡан баш ҡаланы тергеҙеү урынына императорҙар [[Лоян]]ға күсенә. 68 йылда бында Ҡытайҙағы тәүге [[будда]] ғибәҙәтханаһы «[[Баймасы]]» нигеҙләнә.   
  
Яңы Хань батшалары, ҡатындары һәм туғандары араһындағы аҫтыртын эштәрҙе иҫкә баш ҡалала ҡалдырып, икенсе тормошҡа аяҡ баҫа. Һөҙөмтәлә етерлек көсләнгән дәүләт баҫҡынсылар өҫтөнән хәл иткес еңеүҙәргә өлгәшә һәм [[Урта Азия]]ла нығыныу хәстәрен күрә башлай. Үҙҙәре «''Серес''» тип атаған Ҡытайға [[Урта диңгеҙ]] буйынан илселектәр килә, ә [[Гань Ин]] етәкләгән разведка отряды [[Месопотамия]]ға, [[Бань Чао]] һалдаттары [[Каспий диңгеҙе]]нә барып етә. Ҡытай ғәскәре ошо ваҡыттан һуң [[Тан осоро]]наса көнбайыш йүнәлештә шулай алыҫ китә алмай. 

=== Рим империяһы менән бәйләнештәр ===
[[Евразия]] материгының ҡапма-ҡаршы ике осондағы мәшһүр дәүләттәр — [[Хань империяһы|Хань]] һәм [[Рим империя|Рим империяларының]], үҙ-ара йыраҡ араларҙа урынлашыу сәбәпле, бер-береһе хаҡындағы мәғлүмәттәре үтә наҡыҫ була. Ҡытайҙар [[Рим]]де (һуңыраҡ [[Византия]]ны ла) ''«[[Дацинь]]»'', һүҙмә-һүҙ «Большая Цинь» — «Ҙур Цинь» тип атап йөрөтһә, римдәр Ҡытай һәм уның халҡын ''seres'' тип нарыҡлаған. Был уларса «шёлковый — «ебәк», «ебәк кеүек» йәки «страна шёлка — «ебәк иле» мәғәнәһен биргән. Был һүҙҙең  ҡытай телендәге ''«сы»'' (絲, 丝) — «ебәк»тән алыныу ихтималы бик тә урынлы. Был атаманан шулай уҡ [[латин теле]]ндәге ''«serica» — «шёлк» — «ебәк»'' килеп сыҡҡан. Ебәк һәм уны етештереүселәр хаҡында, мәҫәлән, үҙенең ''«Тәбиғи тарих» («Естественная история»)'' хеҙмәтендә [[Оло Плиний]] (Плиний Старший) яҙып ҡалдырған.

Ҡытайҙың Рим менән бәйләнештәре тураһындағы боронғо мәғлүмәттәрҙе тарихсы [[Луций Анней Флор]] хәбәр итә: «[[Октавиан Август]] һарайына башҡалар менән бер рәттән, юлдарына дүрт йыл сарыф итеп, Ҡытайҙан да илселәр килде. Ҡунаҡтарҙың римләндәргә ҡарағанда икенсе булған күк-һауа аҫтында йәшәүҙәрен уларҙың тән төҫө лә асыҡ күрһәтеп тора.» Беҙҙең эраның I быуатында Европа менә Ҡытай араһында диңгеҙ аша сауҙа юлы асыла. Был эштә [[Цзяочжи]] һалым түләүселәре һәм ''кхмерҙың'' [[Фунань державаһы]] аралашсы булып сығыш яһай. Бының дөрөҫлөгө [[Меконг]] йылғаһы дельтаһында ([[Птолемей]] тарафынан ''Каттигара'' исеме менән һүрәтләнгән караптар туҡтаған ышыҡ урында табылған боронғо Рим аҡсалары менән нығытыла. [[Файл:Ptolemy_Asia_detail.jpg|thumb|225px|Ҡытай (Sinae) Птолемей картаһында.]]

Плиний һүрәтләүенсә, [[Марк Лициний Красс]] етәкселегендәге 40 меңлек Рим ғәскәрен ''парфия'' һуғышсылары Карры янында тулыһынса ҡыйрата һәм еңелгәндәрҙең дүрттән бер өлөшө [[Маргиана]]ға ҡыуып алып кителә. [[Л. Н. Гумилёв]] фекеренсә, нәҡ улар [[һундар]] менән булған [[беренсе Таласс һуғышы]]нда ҡатнаша (б.э.т. 36  йыл) һәм аҙаҡтан Ҡытай биләмәленә күсерелә[http://www.kulichki.com/~gumilev/articles/Article25.htm#Article25text20]. Был һығымта [[«Аполлинарис» легионы]] яугирҙәренән ҡалған табличкаларҙың  күптән түгел Үзбәкстанда табылыуы менән  дәлилләнә [http://depts.washington.edu/silkroad/texts/hhshu/notes13.html].

97 йылда [[Бань Чао]] етәкселегендәге 70 меңлек хань армияһы, [[Бөйөк ебәк юлы]]ндағы сауҙаға ҡамасаулыҡ ҡылыусы дала вәкилдәренә яза биреү ниәте менән [[Тянь-Шань]] аша сыға һәм [[Үҙәк Азия]]ны [[Мерва]]ға тиклем бөлгөнлөккә төшөрә. Күп дәлилдәр раҫлауынса, улар парфия батшаһы менән бәйләнештә эш итә. Римгә ''Гань Ин'' атлы илсе вәкил ебәрелә, әммә парфяндарҙан Римгәсә булған диңгеҙ юлы хаҡында яңылыш мәғлүмәт алғанлыҡтан, ул [[Месопотамия]]ны ла үтеп китә алмай. ''«Хоу Ханьшу»'' яҙмаларында уның ''Дацин'' хаҡында хәтирәләре килтерелә, мәҫәлән, унда етештерелгән әйберҙәр һүрәтләнә һәм [[Нерва эпохаһы]] императорҙарының тәғәйенләнеп ҡуйылыуы хаҡында бәйән ителә. 

Птолемей әҫәренән шулай уҡ Римдең билдәле шәхесе [[Татиан]]дың  бөгөнгө Синьцзяндәге [[Ташҡурған]]ға һуңыраҡ яһаған сәйәхәте тураһында ла белергә була. Ҡайһы бер диңгеҙ буйы илдәре илселәренең хань императорҙары баш ҡалаларына тиклем барып еткәнлеген дә «Хоу Ханьшу» ентекле һүрәтләй. Миҫал өсөн, унда 161, 284 һәм 230 йылдарҙа Дациндән вәкилдәр килеүе һүрәтләнә. Шул уҡ ваҡытта, императорға бирелгән бүләктәре (мәҫәлән, мөгөҙморон (носорог) һөйәгенән яһалған әйберҙәр) уларҙың илселәр тарафынан ҡайҙалыр юл буйында, дөрөҫөрәге Һинд Ҡытайында (Индокитай) алыныуына ишара яһай.    

=== Һиндостан менән бәйләнештәр ===
быға тиклем үк булһа ла, һинд тауарҙары һәм тәғлимәттәренең империяға ныҡлап үтеп инеүе нәҡ Хань дәүерендә башлана. [[Хунну халҡы]]на ҡаршы торорлок союздаш эҙләгәндә (башта [[юэчжэй]] ярҙамына таяныу ниәте лә була) [[Чжан Цянь]] [[Бактрия]] баҙарында Ҡытайҙан Һиндостанға ебәрелгән, ә унан Бактрияға кире килтерелгән илдең үҙәгенең көньяғының [[сычуань]] таяҡтарына юлыға. Ҡытай хөкүмәте был сауҙа маршруты хаҡында белмәгән була. Шуға ла был йүнәлештәге сауҙаны ҡаҙна күҙәтеүе аҫтына алыу хаҡында ҡарар ҡабул ителә. [[Хань У-ди]]ҙың [[Һинд Ҡытайы]] аша Һиндостанға ҡоро ер буйынса сауҙа юлы асырға тырышыуы уңышһыҙ була. Шуның менән бергә ҡытайҙарҙың [[Хэси]]нән көнбайышта ятҡан ерҙәрҙе әкренләп үҙләштереүе башлана һәм был төбәк «Сиюй» исеме аҫтында билдәлелек ала. Бик ныҡ тырышҡан хәлдә лә [[Яркенд]]тан көнбайышта булған дәүләттәрҙе Хань үҙенә ҡуша алмауын бик тиҙҙән аңлап ала. 

[[Бань Чао]] һәм уның улы [[Бань Юн]] тарафынан ойошторолған экспедициялар сит ерҙәр, шул иҫәптән «Тяньчжу» (天竺) йәки «Цзюаньду» (身毒), йәғни Һиндостан тураһында мәғлүмәт туплай. «Хоу Ханьшу» яҙмаларында улар былай теркәлгән: климаты эҫе һәм дымлы, ерҙәре һөҙәк, халҡы йолалары буйынса «юэчжам»дарға оҡшаш, әммә көсһөҙөрәк. Баш ҡала йылғала урынлашҡан. Филдәрҙә һуғышалар. [[Будда]]ға ышаналар. Үлтерештән һәм ҡан ҡойош һуғыштан ерәнәләр. Бер нисә тиҫтә бойондороҡһоҙ ҡала һәм кенәзлек бар, уларҙы [[ҡушан]]дар яулап алған һәм һәр ергә урындағы идара башлығын ҡуйып сыҡҡан. Төрлө тимер, мөгөҙморон һөйәге һәм ташбаҡа ҡабығы әҙерләйҙәр. Рим менән сауҙа итеп, унан күп тауар килтерәләр.  
  
[[Хань Хэ-ди]] дәүерендә Һиндостандан бер нисә илселек була. 160 йыл тирәһендә тағы ла бер илселек хәҙерге [[Вьетнам]] аша килә. [[Хань Мин-ди]] ваҡытынан алып һарайҙа Будда тәғлимәте менән ҡыҙыҡһыныу башлана. [[Лю Ин]], [[ван Чу]] (楚王英), [[Хань Гуан У-ди]]ның улы Ҡытай һарайының беренсе буддасыһы була.  Ә Хань Хуань-ди дәүерендә [[буддизм]] ябай халыҡ араһында ла тарала башлай.

=== Империяның тарҡалыуы ===
{{часть изображения
 | изобр = Asia 200ad.jpg
 | позиция = 
 | подпись = Хань империяһының көньяҡ биләмәләре<br /> һәм унан айырылған кенәзлектәр<br /> [[Линьи кенәзлеге]] (Lam Ap Kingdom) 200 йылдар тирәһендә.
 | позиция_подписи = center
 | ширина = 250
 | общая = 1100
 | верх = 310
 | право = 500
 | низ = 200
 | лево = 1000
 | цвет_фона = 
}}
Ун ике [[Көнсығыш Хань]] императорының һигеҙе тәхеткә бала сағында тәғәйенләнә, шуға ла власть ғәмәлдә уларҙың әсәләре һәм башҡа туған-тыумасалары ҡулында була. [[Хэ-ди]] хакимлеге династияның түбәнгә тәгәрәү осороноң башланыуы булып йөрөтөлә. Идара дилбегәләрен һарайҙа хеҙмәт итеү өсөн енес биҙҙәре алып ташланған (беселгән) ир-ат ([[урыҫ]]са ''евнухтар'') һәм улар тирәһендә тупланғандар үҙ ҡулына ала, һәм монархтарҙы үҙ теләге менән тәғәйенләй һәм урынынан бушата. 

[[184]] йылда илдә [[һары бәйләместәр ихтилалы]] (''восстание жёлтых повязок'') тоҡана. Хөкүмәттең был боланы баҫтырыуға етерлек көсө булмағанлыҡтан, армия ойоштороу эшенә айырыуса ҡөҙрәтле аҡһөйәктәр (аристократтар) тотона. Фетнә туҡтатылғас барлыҡ ғәмәлдәге власть ошо армия командирҙары ҡулында булып сыға, һәм улар араһында тәхет өсөн низағ башлана.

[[196]] йылда хәрби етәкселәрҙең береһе булған [[Цао Цао]] император [[Сянь-дин]]ы илдең емерелгән баш ҡалаһы ''Лояндан'' үҙенең [[Инчуани]] тарафтарында урынлашҡан баш ҡалаһы ''Сюйгә'' күсергә күндерә. Бынан һуң Цао Цао, ил менән Хань династияһы етәкселек иткәнен күрһәтергә тырышһа ла, ғәмәлдә Ҡытайҙың тулы хакименә әйләнә. Әммә уның [[220]] йылдағы вафатынан һуң мәрхүмдең улы [[Цао Пэй]], император Сянь-дигә «Шаньян гуны» (кенәзе) титулын биреп, уны тәхеттән баш тартырға мәжбүр итә. 

Цао Пи нигеҙ һалған [[Вэй династияһы]]нан Ҡытай тарихында яңы дәүер — [[Өс батшалыҡ осоро]] башлана. 

== Мәҙәни үҫеш ==
Хань династияһы Ҡытайҙың мәҙәни һәм хужалыҡ үҫеше менән билдәләнә. Тәү осор Көнбайыш хань дәүләт кимәлендә ҡарарҙар ҡабул иткәндә һәм сәйәсәтте ойошторғанда бер үк ваҡытта [[легизм]], [[даосизм]] һәм [[конфуцианлыҡ]] тәғлимәттәрен ҡулланған<ref>Csikszentmihalyi (2006), 24-25; Loewe (1994), 128—130.</ref>. Шулай ҙа император [[У-ди]] конфуцианлыҡты дәүләт дине иткән. Б.э.т. 136 йылда был тәғлимәткә ҡағылышы булмаған барлыҡ философия мәктәптәрен һәм кафедраларҙы (boshi 博士) япҡан һәм б.э.т. 124 йылда үҙе ойошторған ''[[Тай сюэ]]'' конфуцианлыҡ академияһын ғына бар яҡлап ҡурсалап, дәүләт ҡанаты аҫтына алған<ref>Kramers (1986), 754—756; Csikszentmihalyi (2006), 7-8; Loewe (1994), 121—125; Ch’en (1986), 769.</ref>. Был осорҙа ''ҡытай баҡса сәнғәте'' һиҙелерлек үҫеш ала.

== Иҡтисад ==

=== Аҡса әйләнешендәге үҙгәрештәр ===

[[Файл:S-114 W Han wuzhu, Han Wudi, 140-87, 25 5mm.jpg|thumb|Б.э.т. 141-87 йылдарҙа хакимлек иткән император [[У-ди]]) заманында сығарылған ''учжу'' (五銖) тәңкәһе, диаметры 25,5 мм]]

[[Хань династияһы]] [[Цин династияһы]]нан мираҫ итеп бань лян (半兩, ''һүҙмә-һүҙ'' «пол-ляна») аҡсаһын ала. Үҙ династияһының хакимлеге башында император ''Лю Бан'' дәүләттең аҡса һарайын яба һәм шәхси кешеләргә тимер аҡса һуғырға рөхсәт бирә. Уның был ҡарары б.э.т. 186 йылда тол ҡатыны императорша [[Люй-хоу]] тарафынан юҡҡа сығарыла — нәҡ ул шәхси аҡса һуғыуҙы тыя<ref name="nishijima 1986 586">Nishijima (1986), 586.</ref>. Б.э.т. 182 йылда Люй-хоу бығаса ҡулланылғандан күпкә еңелерәк булған [[бронза]] тәңкәләр сығара. Был инфляцияның бөтә ил буйынса тиерлек таралыуына һәм уның б.э.т. 175 йылғаса, император Вэнь-ди шәхси аҡса һуғыусыларға яҡынса 2,6 грамм ауырлыҡтағы тәңкәләр эшләргә рөхсәт иткәнсе<ref name="nishijima 1986 586"/> һуҙылыуына алып килә. 

Б.э.т. 144 йылда император Цзин-ди үҙәк хөкүмәт һәм хәрби еткселек файҙаһына тағы ла шәхси аҡса һуғыуҙы тыя. Бер үк ваҡытта ул яңы төр аҡса индерә<ref name="nishijima 1986 586 587">Nishijima (1986), 586—587.</ref>. Император У-ди б.э.т. 120 йылда  шулай уҡ яңы тәңкәләр сығара, ә бер йылдан бөтә ил буйынса ''бань лян'' тәңкәләрен ауырлығы 3,2 грамм<ref name="nishijima 1986 587">Nishijima (1986), 587.</ref>  булған яңы аҡса — [[учжу]] (五銖, һүҙмә «пять чжу») менән алмаштыра. Был аҡса дөйөм ҡытайҙыҡы булып [[Тан династияһы]] хакимлегенә тиклем (619—907 йылдар) һаҡланып ҡала. [[Ван Ман]] дәүерендә яңы төр аҡса сығарыу менән бәйле уны ҡулланыуҙа ла бер нисә тапҡыр тәнәфестәр булып ала, шулай ҙа 40 йылда император Гуан У-ди уны тулыһынса дөйөм ҡулланылыштағы аҡса итеп раҫлай<ref>Ebrey (1986), 609; Bielenstein (1986), 232—233; Nishijima (1986), 587—588.</ref>. 

Бының сәбәбе хәрби етәкселәрҙең шәхсән тәртиптә һуҡҡан аҡсалары күп осраҡта насар сифатлы һәм еңелерәк булыуында. Шуға ла үҙәк хөүмәт б.э.т. 113 йылда уларҙың аҡса һуғыу һарайҙарын яба һәм аҡса сығарыу эшен тулыһынса үҙ ҡулына ала. Хөкүмәт тарафынан аҡса сығарыуға Көнсығыш Хань дәүерендәге Һыу юлдары һәм парктарҙың Суперинтенданты ([[Инглиз теле|инглизсә]] «Superintendent of Waterways and Parks») кәртә ҡуя һәм был эшмәкәрлекте Финанс министрлығы ҡарамағына тапшыра<ref>Nishijima (1986), 587—588; Bielenstein (1980), 47, 83.</ref>.

=== Һалым һалыу һәм милек ===
Ер хужалары, йыйып алынған уңыштан сығып, ерҙе файҙаланған өсөн түләгән ''ер һалымынан'' тыш халыҡ йән башына һалынған һәм милек һалымдарын аҡсалата түләргә тейеш булған<ref name="nishijima 1986 600 601">Nishijima (1986), 600—601.</ref>. Кеше башына төшкән һалым ир-ат һәм һәм ҡатын-ҡыҙҙар өсөн — 120, балалар өсөн 120 тәңкә тәшкил иткән. Сәүҙәгәрҙәр һалымды тағы ҙурыраҡ кимәлдә — йән башына 240 тәңкәнән түләргә тейеш була<ref>Nishijima (1986), 598.</ref>. Йән башынан алынған йыйым аҡса иҡтисадын дәртләндереп, уға стимул булып торған. Был б. э. т. 118 — беҙҙең эраның 5 йылдары арауығында 28 миллиардтан күберәк, йәғни һәр йылға уртаса 220 миллион тәңкә сығарыуға килтергән<ref>Nishijima (1986), 588.</ref>.

Ҡулаҡсаның шундай иркен әйләнеше уңышлы сәүҙәгәрҙәргә тәңкәләрен ер һатып алыуға йүнәлтергә мөмкинлек биргән, ә был үҙ сиратында сауҙа синыфының йылдам үҫешенә килтергән. Быға хөкүмәттең, юғары сауҙа һәм милек һалымдары индереп, сәүҙәгәрҙәрҙе ҡаты шарттарға ҡуйыу буйынса айырым ынтылышы ла ҡамасаулай алмаған<ref>Nishijima (1986), 601.</ref>. Император У-ди хатта рәсми теркәлгән сәүҙәгәрҙәргә ер биләүҙе тыйған ҡанундар ҙа ҡабул иткән, әммә эре сәүҙәгәрҙәр, теркәүҙе урап үтеп, ҙур ер биләмәләренә хужа булған<ref>Nishijima (1986), 577; Ch'ü (1972), 113—114.</ref>.

Ваҡ ер биләмәләренә эйә булған күп һанлы крәҫтиәндәр Хань династияһы һалымдарының төп сығанағына әүерелә. Проблемала Көнсығыш Хань дәүеренең икенсе яртыһында килеп сыға башлай. Бының сәбәбе крәҫтиәндәрҙең күпселегенең, ҙур бурыстарға батып, бай ер биләүселәргә эшләргә мәжбүр булыуында сағыла<ref>Nishijima (1986), 558—601; Ebrey (1974), 173 174; Ebrey (1999), 74-75.</ref>. Хань хөкүмәте ваҡ ер хужаларын бурыстарҙан ҡотҡарып, уларға үҙ ерҙәрендә хеҙмәт һалыу мөмкинлеген биргән реформалар үткәрә. Улар һалымдарҙы кәметеүҙе, түләүҙәрҙән ваҡытлыса азат ителеүҙе, ссудалар биреүҙе, шулай уҡ ерһеҙ крәҫтиәндәрҙе ваҡытлыса торлаҡ менән тәьмин итеүҙе күҙ уңында тота. Дәүләттең ер кешеләренә эш ҡоралдары, һалымдарын түләп бөткәнсе махсус ер биләмәләрендә эш биреүе лә был реформаларҙа ҡаралған була. Һалым иҫәбенә бындай крәҫтиәндәр үҫтергән уңышының яртыһын бирергә тейеш була<ref>Ebrey (1999), 75; Ebrey (1986), 619—621.</ref>.

168 йылда һалым дәүмәле алынған уңыштың ун биштән бер өлөшөнән утыҙҙан бер өлөшөнә тиклем, йәғни ике тапҡырға, кәметелә<ref>Loewe (1986), 149—150; Nishijima (1986), 596—598.</ref>, ә һуңыраҡ (Хань династияһы хакимлегенең һуңғы ун йылдарында) йөҙҙөн бер өлөшкә тиклем төшөрөлә. Килемдәрҙең шул рәүешле юғалыуы милеккә һалымдарҙы арттырыу менән ҡаплатыла<ref>Nishijima (1986), 596—598.</ref>.

Хеҙмәт һалымы [[хәрби бурыс]] рәүешенә инә: 15 йәшлек үҫмерҙәрҙән башлап 56 йәшкә тиклемге ир-аттар йылына бер ай уны уны үтәргә тейеш була. Көнсығыш Хань осоронда был хеҙмәтте һалым түләү менән алмаштырырға мөмкин була, сөнки ялланма хеҙмәт йылдан-йыл ҙурыраҡ популярлыҡ яулай барған була<ref>Nishijima (1986), 599; de Crespigny (2007), 564—565.</ref>.

=== Шәхси һәм дәүләт етештереү берекмәләре ===
[[Файл:Iron ji and knife, Han Dynasty.JPG|thumb|Хань династияһы осорондағы Ҡытай һуғыш ҡоралдары: айбалта (алебарда ''ji''(戟) һәм тимер ҡылыс.]]

Көнбайыш Хань дәүеренең тәүге осорҙарында, тимер һәм тоҙ бизнесы менән шөғөлләнеп, мул тормошта йәшәгән етештереүселәр, бай сәүҙәгәрҙәр, шулай уҡ урындарҙағы хакимдәр күләме яғынан дәүләт ҡаҙнаһы менән сағыштырылыҡ байлыҡтары һәм меңәрләгән крәҫтиәндәре менән маҡтана алған. Һуңғыларҙың күпселеге үҙ ерҙәрендә эшләмәгәнлектән, хөкүмәт һалым килемдәренең ҙур ғына өлөшөнән мәхрүм
булған<ref>Needham (1986c), 22; Nishijima (1986), 583—584.</ref>. Алда әйтелгән байҙарҙы сикләү маҡсатынан император У-ди б. э. т. 117 йылда тоҙ һәм металлургия тармаҡтарын дәүләт ҡарамағына алған. Ҡайһы бер сәнәғәтселәргә тармаҡта административ идарасы булырға ла рөхсәт иткән<ref>Nishijima (1986), 584; Wagner (2001), 1-2; Hinsch (2002), 21-22.</ref>. Көнсығыш Хань дәүерендә иһә үҙәк хөкүмәт, был дәүләт монополияһын ғәмәлдән сығарып, телгә алынған тармаҡтарҙы хәрби етәкселәргә, урындағы хакимдәргә һәм дә шәхси эшҡыуарҙарға бирә<ref>Nishijima (1986), 584; Wagner (2001), 15-17.</ref>.

Шәхси бизнестың тағы ла бер табышлы тармағы булған [[ҡаты спиртлы эсемлектәр]] етештереү б. э. т. 98 йылда дәүләт ҡарамағына алына, әммә был ҡарар б. э. т. 81 йылда ғәмәлдән сығарыла һәм шәхси эшҡыуарҙар өсөн продукцияның һәр 0,2 литры өсөн ике тәңкә күләмендә һалым индерелә<ref>Nishijima (1986), 600; Wagner (2001), 13-14.</ref>. Б. э. т. 110 йылда император У-ди үҙе табышлы алкоголь тармағындағы мутлыҡтары менән фашлана: ашлыҡтың дәүләт запастарын сәүҙәгәрҙәр хаҡынан түбәнерәк хаҡ менән һата<ref name="ebrey 1999 75">Ebrey (1999), 75.</ref>. Император Мин-ди хакимлеге осоронда (68 йылда) ҡыҫҡа ғына ваҡытҡа  Хаҡ көйләү һәм тотороҡлондарыу буйынса идаралыҡ ойойштороуҙан тыш, бар Көнсығыш Хань дәүерендә үҙәк хөкүмәт тарафынан хаҡтарҙы көйләү ғәмәлдә алып барылмай<ref>de Crespigny (2007), 605.</ref>.

== Хакимдар ==
{{Хань династияһы}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* Ch’en Ch’i-Yün. (1986). "Confucian, Legalist, and Taoist Thought in Later Han, " in Cambridge History of China: Volume I: the Ch’in and Han Empires, 221 B.C. — A.D. 220, 766—806. Edited by Denis Twitchett and Michael Loewe. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24327-0.
* Csikszentmihalyi Mark. (2006). Readings in Han Chinese Thought. Indianapolis and Cambridge: Hackett Publishing Company, Inc. ISBN 0-87220-710-2.
* de Crespigny, Rafe. (2007). A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23-220 AD). Leiden: Koninklijke Brill. ISBN 90-04-15605-4.
* Ebrey, Patricia Buckley. "Estate and Family Management in the Later Han as Seen in the Monthly Instructions for the Four Classes of People, " Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 17, No. 2 (May 1974): pp. 173—205.
* Ebrey Patricia Buckley. (1986). "The Economic and Social History of Later Han, " in Cambridge History of China: Volume I: the Ch’in and Han Empires, 221 B.C. — A.D. 220, 608—648. Edited by Denis Twitchett and Michael Loewe. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24327-0.
* Ebrey Patricia Buckley. (1999). The Cambridge Illustrated History of China. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-66991-X.
* Hinsch Bret. (2002). Women in Imperial China. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, Inc. ISBN 0-7425-1872-8.
* Kramers Robert P. (1986). "The Development of the Confucian Schools, " in Cambridge History of China: Volume I: the Ch’in and Han Empires, 221 B.C. — A.D. 220, 747—756. Edited by Denis Twitchett and Michael Loewe. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24327-0.
* Loewe Michael. (1986). "The Former Han Dynasty, " in The Cambridge History of China: Volume I: the Ch’in and Han Empires, 221 B.C. — A.D. 220, 103—222. Edited by Denis Twitchett and Michael Loewe. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24327-0.
* Nishijima Sadao. (1986). "The Economic and Social History of Former Han, " in Cambridge History of China: Volume I: the Ch’in and Han Empires, 221 B.C. — A.D. 220, 545—607. Edited by Denis Twitchett and Michael Loewe. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24327-0.
* Wagner Donald B. (2001). The State and the Iron Industry in Han China. Copenhagen: Nordic Institute of Asian Studies Publishing. ISBN 87-87062-83-6.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnsu.edu/emuseum/prehistory/china/early_imperial_china/han.html  Han Dynasty by Minnesota State University] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090710041505/http://www.mnsu.edu/emuseum/prehistory/china/early_imperial_china/han.html |date=2009-07-10 }} {{недоступная ссылка|число=23|месяц=05|год=2013|url=http://www.mnsu.edu/emuseum/prehistory/china/early_imperial_china/han.html|id=20060404}}


[[Категория:Ҡытай тарихында дәүләттәр]]
[[Категория:Хань династияһы]]