Херцег-Нови битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Хе́рцег-Но́ви''' (шулай уҡ ''Герцег-Нови'', {{lang-sr|}} һәм {{lang-cnr|Херцег Нови}}, {{lang-it|Castelnuovo}}) — [[Черногория]]ла ҡала. Херцег-Нови муниципалитетының административ үҙәге.

== Географияһы ==
[[Адриатик диңгеҙ]]енең Котор ҡултығы яры буйында, Орьен тауы итәгендәге үҙәндә урынлашҡан. Убалы рельеф арҡаһында Херцег-Новила текә һуҡмаҡтар һәм баҫҡыстар күп, шунлыҡтан уны «мең баҫҡыстар ҡалаһы» тип атайҙар. Херцег-Нови муниципалитетының майҙаны 235 км² тәшкил итә.

== Климаты ==
Климаты — урта диңгеҙ, йылы ҡоро йәйе һәм йомшаҡ дымлы ҡышы менән айырыла. Херцег-Нови урынлашҡан еренең үҙенсәлектәре арҡаһында айырым микроклиматҡа эйә. Бында йылына 200 самаһы ҡояшлы көн. Июль һәм август айҙарында — көнөнә яҡынса 11 ҡояшлы сәғәт. Уртаса йыллыҡ температура: +16,2 °C. Көн дауамында 4 градусҡа етә алған температураның бер аҙ тирбәлеүе йыш ҡына күҙәтелә. Май айынан сентябргә тиклем уртаса температура +25 °C. Һыу инеү миҙгеленең биш айға тиклем дауам итеүе ихтимал, был ваҡытта диңгеҙҙең уртаса температураһы 22-26 градус тәшкил итә. Бер йылда уртаса 1930 миллиметр яуым-төшөм яуа. Һауаның сағыштырма дымлылығы — йәй миҙгелендә 63 % һәм көҙөн 80 % тиклем.

== Халҡы ==
2003 йылғы халыҡ иҫәбен алыу Херцег-Нови муниципалитетында 33 мең самаһы кеше иҫәпләнгән. Херцег-Нови халҡы тураһында түбәндә бирелгән һандар Игало халҡын да үҙ эсенә ала, сөнки ике тораҡ пункты ла әлеге ваҡытта фактик рәүештә бер ҡаланы тәшкил итә (Игало рәсми рәүештә айырым административ берәмек булып иҫәпләнә).

''Март 1981 — 12 686''<br>
''Март 1991 — 15 105''<br>
''Ноябрь 2003 — 16 493 (Херцег-Нови — 12 739, Игало — 3754)''

== Тарихы ==
[[Файл:Pierre Mortier - Golfo di Cattaro.jpg|thumb|left|240px|<small>Яҡынса 1700 йылғы гравюрала Нови замогы</small>]]
[[Файл:Herceg-Novi-Grb.gif|thumb|left|<small>Херцег-Нови ҡалаһының элекке эмблемаһы</small>]]
Был ҡалаға 1382 йылда [[Босния короллеге|Босния]] короле [[Твртко I]] тарафынан ''Свети Стефан'' — йәки итальян манераһына ''Сан-Стефано'' (хәҙер Черногориялағы башҡа ҡала шулай атала) исеме менән ҡәлғә булараҡ нигеҙ һалынған. Король Твртко Беренсенең вафат булғандан һуң, ҡәлғә Косач династияһынан кенәз Сандаль Хранич ҡулына күсә. Ул идара иткән ваҡытта бында тоҙ менән сауҙа итеүҙең мөһим үҙәге барлыҡҡа килгән. Сандал Храничтан ҡәлғәне уның ҡустыһы, герцог Стефан Вукшич, мираҫ итеп ала. Ул идара иткән осорҙа тораҡ пункт ҡала хоҡуғын ала һәм хәҙерге исемен йөрөтә башлай (нәҡ Стефан Вукшичтың титулынан «Херцег» һүҙе барлыҡҡа килә). 1466 йылда [[Венеция Рреспубликаһы]] герцогҡа [[Адриатик диңгеҙ]]ҙәге Брач утрауына һәм Сплиттағы һарайға Херцег-Нови һәм Рисан ҡалаларын алмаштырырға тәҡдим итә — ләкин Стефан Вукшич баш тарта.

1482 йылда [[Ғосман империяһы]] герцог Стефандың улы — Владислав Херцеговичтан Рисан һәм Херцег-Нови ҡалаларын яулап ала һәм ике быуат уларға хужа була (1538—1539 йылдарҙа ҡыҫҡа ваҡытҡа [[Испания империяһы|испандар]] баҫып ала). 1688 йылда ғына венециялылар ике ҡаланы ла төрөктәрҙән тартып ала һәм Херцег-Новиҙы, итальян телендә «Яңы йоҙаҡ» тигәнде аңлатҡан ''Кастельнуово'' (''Castelnuovo'') итальян исеме аҫтында «Албания Венета» провинцияһының бер өлөшө булараҡ, [[Венеция республикаһы]] составына индерә. Артабанғы быуаттарҙа Херцег-Нови яҙмышы бөтә Боки Которскийҙың яҙмышынан айырылмай — 1797 йылға тиклемге Венеция хакимлығы, [[Наполеон һуғыштары]] осоронда [[Рәсәй империяһы]] ҡурсалауы (1806—1807 йылдар), Иллирия провинциялары составында француз идараһының ҡыҫҡа ваҡытлы осоро, 1918 йылға тиклем [[Австро-Венгрия]] хакимлығы, [[Югославия]] тарҡалғанға тиклем уның составына инеүе.

2018 йылдың мартында автор — архитектор, эколог һәм геральдист Срджан Марловичтың (Srđan Marlović) 2017 йылдың авгусында дөйөм фекер алышыуға тәҡдим иткән ҡаланың яңы гербы һәм флагы хупланды<ref>[https://radiojadran.com/ucestvujte-u-raspravi-o-novim-simbolima-herceg-novog-grbu-i-zastavi/ Učestvujte u raspravi o novim simbolima Herceg Novog, grbu i zastavi | Radio Jadran] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180329121923/https://radiojadran.com/ucestvujte-u-raspravi-o-novim-simbolima-herceg-novog-grbu-i-zastavi/ |date=2018-03-29 }}</ref><ref>[https://radiojadran.com/ovo-je-prijedlog-nove-zastave-herceg-novog/ Ovo je prijedlog nove zastave Herceg Novog | Radio Jadran] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180329121858/https://radiojadran.com/ovo-je-prijedlog-nove-zastave-herceg-novog/ |date=2018-03-29 }}</ref>.

Херцег-Нови — Черногорияның төп туристик йүнәлештәренең береһе. Был билдәле спа-медицина үҙәге: Игалонан алыҫ түгел ерҙә «Игальско Блато» шифаханаһы һәм «Игальск Слатине» минераль һыу сығанағы урынлашҡан. Шулай уҡ унда Милошевич исемендәге физиотерапия һәм реабилитация институты урынлашҡан, ул 1949 йылда асылған.

Ҡалала [[Черногория университеты]]ның ғәмәли физиотерапия факультеты, архив, тарихи музей, китапханаһы урынлашҡан.

== Транспорты ==
Херцег-Новиҙан бер тигеҙ тиерлек алыҫлыҡта (30 километр самаһы) ике аэропорт урынлашҡан: Тивата аэропорты — Черногорияның ике халыҡ-ара аэропортының береһе һәм Дубровник аэропорты ([[Хорватия]]). Херцег-Нови Черногорияның ҡалған өлөшө менән ике һыҙатлы автомобиль юлы — Адриатика трассаһы (''Jadranska magistrala'') менән тоташтырылған. Шулай уҡ ҡаланан алыҫ түгел Вериге боғаҙы аша Каменари — Лепетан кисеүе эшләй, ул Хорватиянан Черногорияға илткән юлда Котор ҡултығын урап үтмәҫкә мөмкинлек бирә (киләсәктә был урында күпер төҙөү планлаштырыла).

== Архитектураһы ==
1382 йылда [[Босния короллеге|Босния короле]] Твртко Беренсе төҙөгән диңгеҙ ҡәлғәһе (''Forte Mare''), [[Ғосман империяһы]] хакимлыҡ итеү осоронда төҙөлгән сәғәт башняһы ({{lang-tr|Саат-Кула}}) һәм «Ҡанлы башня» ҡәлғәһе ({{lang-tr|Канли-Кула}}), шулай уҡ Белавист майҙанындағы Михаил Архангелдың православие сиркәүеҡаланың иң билдәле иҫтәлекле урындары булып һанала. Һуңынан ботҡаға табыныу менән шөғөлләнгәндәр. Ғосман хакимлығы осоронда төҙөлгән Канли-Кула һәм эклектика рухында.

Ҡаланан ситтә Савин монастырына (''Manastir Savina'') — XVII быуатта [[Герцеговина (өлкә)|Герцеговина]]нан күсеп килгән монахтар нигеҙ һалған ир-егеттәр православие монастырына барырға мөмкин.
[[Файл:Херцег-Нови.jpg|центр|мини|800x800пкс|Ҡаланың һәм Котор ҡултығының панорамаһы]]
Ҡалала 2007 йылда тергеҙелгән рус зыяраты урынлашҡан. Унда 1917 йылдан һуң Югославияға күсеп килгән Рәсәй армияһы генералдары һәм офицерҙары ерләнгән. Черногория ерендә вафат булған бөтә рустар хөрмәтенә бәләкәй һәйкәл ҡуйылған. Үҫемлектәрҙең күп булыуы һәм реликт ағастарҙың, ҡыуаҡтарҙың күплеге өсөн Херцег-Новиҙы «Черногорияның ботаника баҡсаһы» тип йөрөтәләр. Уның Ботаника баҡсаһында сәскә байрамдары даими үткәрелә, шуларҙың иң билдәлеһе — «Мимоза фестивале».

{|class="graytable" style="text-align:center"
|+
|width="25%"|[[Файл:Saint Michael church in Herceg Novi.jpg|260x160px]]
|width="25%"|[[Файл:Herceg Novi city walls-03.JPG|260x160px]]
|width="25%"|[[Файл:Herceg-Novi-former-railway-tunnel.JPG|240x160px]]
|width="25%"|[[Файл:Kościół i dzwonnica św. Hieronima w Herceg Novi.jpg|240x160px]]
|-
|Архангел Михаилдың православие сиркәүе
|Ҡәлғә
|Габела—Зеленика тимер юлы урынында яр буйы
|Изге Иероноим сиркәүе
|}

== Туғандаш ҡалалар ==
* {{Флагификация|Италия}} — [[Гульонези]]
* {{Флагификация|Италия}} — [[Барлетта]]
* {{Флагификация|Македония}} — [[Битола]]{{нет АИ|20|04|2020}}
* {{Флагификация|Норвегия}} — [[Левангер]]
* {{Флагификация|Сербия}} — [[Земун]]
* {{Флагификация|Сербия}} — [[Смедерево]]
* {{Флагификация|Словения}} — [[Крань]]
* {{флагификация|Россия}} — [[Рыбинск]]{{нет АИ|20|04|2020}}

== Галерея ==
<gallery mode="packed" heights="130px">
Herceg Novi, entrance to the city.jpg|<small>E65 автомагистрале буйынса ҡалаға инеү</small>
Widoki z twierdzy Forte Mare na Herceg Novi 05.jpg|<small>Диңгеҙ ҡәлғәһенән ҡалаған күренеш</small> 
Widoki z twierdzy Kanli Kula na Herceg Novi 04.jpg|<small>Ҡанлы башняһынан ҡалаға күренеш</small>
Herceg Novi, 2014-04-25 - panoramio (16).jpg|<small>Негошев урамы</small>
Widok na miasto z portu w Herceg Novi 02.jpg|<small>Порт пристане</small>
</gallery>

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* [http://www.hercegnovi.me/index.php Муниципалитет «Herceg-Novi»]
* [http://hercegfest.me/ Фестиваль Херцег-Нови]
* {{wikivoyage|Herceg Novi}}

<!-- {{Библиоинформация}}
{{Города Черногории}} -->

[[Категория:Черногория ҡалалары]]
[[Категория:Адриатик диңгеҙенең порттары]]