Химик элементтарҙың периодик системаһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Химик элементарҙың периодик таблицаһы''' (''Д. И. Менделеевтың периодик системаһы'') — [[химик элементтар исемлеге|химик элементтарҙың]] үҙенсәлектәрен атом ядроһы заряды менән бәйле квалификациялау. Система, 1869 йылда урыҫ химигы [[Дмитрий Иванович Менделеев|Д. И. Менеделеев]] асҡан периодик закондың, график һүрәтләмәһе булып тора. Уның беренсе вариантын Д. И. Менделеев 1869—1871 йылдарҙа төҙөгән. Химик элементтарҙың атом ауырлығына (хәҙергесә: [[атом массаһы]]на) бәйле химик үҙенсәлектәре уҙгәререүен һүрәтләгән таблица. Барлығы периодик таблицаның бер нисә йөҙ варианты тәҡдим ителгән<ref>В книге В. М. Потапов, Г. Н. Хомченко «Химия», М. 1982 (стр. 26) утверждается, что их более 400.</ref>. Периодик система өсөн ике үлсәмле таблица ҡабул ителгән. Таблицаның бағаналары (группа) элементтың төп физик-химик үҙенсәлеген күрһәтә, ә таблицаның юлдары период үҙмә-эҙлеклеген (ҡабатланыуын) күрһәтә.

Тәүге вариантын Д.И.Менделеев 1869 йылда эшләй һәм 1871 йылда ғәҙәти график төргә килтерә. Ваҡытлы системаны (аналитик кәкре һыҙыҡтар, таблицалар, геом. фигуралар һ.б.) һүрәтләүҙең бер нисә йөҙ/1 варианты тәҡдим ителә. Хәҙерге вариантта элементтарҙы ике үлсәмле таблицаға берләштереү күҙаллана, унда һәр бағана (төркөм) төп физик-химик үҙенсәлектәрҙе билдәләй, ә юлдар билдәле бер кимәлдә бер-береһенә оҡшаған периодтарҙан ғибәрәт.

== Асыу тарихы ==
[[XIX быуат]] уртаһына 63 химик элемент булыуы билдәле була. Химик элементтарҙы бер системаға бер нисә мәртәбә төҙөп ҡарайҙар. [[1829 йыл]]да Дёберейнер "Триада законы"н аса: химик үҙенсәлектәре оҡшаш булған элементтарҙың [[атом]] ауырлығы ике яҡ күрше элементтарҙың уртаса арифметик атом ауырлығына тигеҙ.

Химик элементтарҙы атом ауырлығы буйынса беренсе мәртәбә Александр Эмиль Шанкуртуа (1862) төҙөп ҡарай. Ул элементтарҙы винт формаһындағы баҫҡысҡа теҙә һәм элементтарҙың үҙенсәлеге циклик рәүештә ҡабатланыуын билдәләй. Ике модельда ғилми йәмғиәттең иғтибарын йәлеп итмәй.

1866 йылда периодик системаның үҙ вариантын химик һәм музыкант Джон Ньюлендс тәҡдим итә, уның моделе («октав законы») тышҡы яҡтан Менделеев моделен хәтерләтә, ләкин авторҙың ныҡышмалы рәүештә мистик музыкаль аһәңлекте табырға тырышыуы менән билдәләнә. Ошо уҡ ун йыллыҡта химик элементтарҙы системаға һалыу өсөн йәнә бер нисә ынтылыш яһала һәм яҡын арала уның аҙаҡҡы вариантына Юлиус Лотар Мейер (1864) яҡынлаша. Әммә уның моделенең төп айырмаһы шунан ғибәрәт булды: периодиклыҡ нигеҙенә айырым бер элемент өсөн берҙән-бер һәм даими булмаған валентлыҡ алынды, шуға күрә бындай таблица элементтар физикаһын тулыһынса тасуирлауға дәғүә итә алманы һәм периодик законды сағылдырманы.

Легенда буйынса, химик элементтар системаһы тураһында уй Менделеевҡа төшөнә ингән, әммә бер ваҡыт, уның периодик системаны нисек асҡаны тураһында һорауға ғалим: «Мин уның өҫтөндә егерме йыл уйлағанмындыр, ә һеҙ, ултырған һәм ҡапыл... әҙер, тип уйлайһығыҙ», - тип яуаплаған.<ref>{{Cite news|title=Мифы, связанные с великим ученым Дмитрием Менделеевым|first=Антон|last=Евсеев|url=https://www.pravda.ru/science/useful/18-11-2011/1098400-mm_mendeleev-0/|work=Правда.Ру|date=2011-11-18|accessdate=2017-11-04|language=ru|archivedate=2017-11-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171107022059/https://www.pravda.ru/science/useful/18-11-2011/1098400-mm_mendeleev-0/}}</ref>

Карточкаларҙа һәр элементтың төп үҙенсәлектәрен (ул ваҡытта уларҙың 63-ө билдәле ине, шуларҙың береһе - дидим - артабан празеодимдың һәм неодимдың яңынан асылған ике элементы ҡатнашмаһы булып сыға) яҙып, Менделеев был карточкаларҙы күп тапҡырҙар күсерә башлай, шуларҙың береһенең үҙенсәлектәре буйынса оҡшаш элементтар рәтен төҙөй, рәттәрен икенсеһе менән сағыштыра.

Ошо «Химик пасьянсты» йәйеп һалыу һөҙөмтәһендә 1869 йылдың 17 февралендә (1 март) химик элементтар периодик системаһының иң беренсе бөтөн варианты тамамлана һәм ул «Атом ауырлығына һәм химик оҡшашлығына нигеҙләнгән элементтар системаһы тәжрибәһе» тип атала. Унда элементтар ун туғыҙ горизонталь рәт (киләсәк алты төркөмдөң прообразы булған оҡшаш элементтар теҙмәһе) буйынса урынлаштырыла. Был дата Менделеев ваҡытлы законын асыуҙы аңлата, ләкин был датаны асыу көнө тип иҫәпләү дөрөҫөрәк.<ref>{{cite web|url=http://www.mendeleev.nw.ru/period_law/ver_ked5.html|title=Периодический закон: предыстория, открытие, разработка|publisher=Музей-архив Д.И. Менделеева|accessdate=2012-09-01|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305023631/http://www.mendeleev.nw.ru/period_law/ver_ked5.html|archivedate=2016-03-05}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305023631/http://www.mendeleev.nw.ru/period_law/ver_ked5.html |date=2016-03-05 }}</ref>

Д. И. Менделеев үҙенең таблицаһының беренсе вариантын [[1869 йыл]]да Рус химия йәмғиәте журналында «Химик элементтарҙың атом ауырлығын үҙенсәлеге менән сағыштырыу» мәҡәләһендә яҙып сыға, 1869 йылдың февралендә асыш тураһында донъя химиктарына хәбәр ебәрелә.

Легенда буйынса, Д. И. Менделеев периодик системаны төшөндә күрә, әммә уның периодик системаны нисек астығыҙ тигән һорауға «Мин был турала егерме йылға яҡын уйланып йөрөнөм, ә һеҙ ти генә әҙер законды уйлап сығарған, тип әйтәһегеҙ», тип яуап биргәне билдәле.

Карточкаға элементтың үҙенсәлектәрен яҙып Менделеев карточкаларҙы бер нисә тиртиптә теҙеп карай. Тикшереү нәтижәһе булып 1869 йылда Рәсәй һәм сит ил фәнни учреждениеларына ебәргән 19 горизонталь рәттән (хәҙерге группалар), һәм 6 вертикаль бағананан торған (хәҙерге периодтар) таблица булып тора.
1870 йылда «Основы химии» журналында [[һелтеле металдар]]ҙан башланып [[галогендар]] менән бөткән периодик система вариантын тәкдим итә. Һәр период ике рәткә бүленә, группа бәләкәй группаға бүленә.

Менделеев таблицаһының әһәмиәте элементтың атом массаһы үҫеү менән үҙенсәлеге периодик рәүештә ҡабатлана. Мәҫәлән, [[натрий]] [[калий]]ға оҡшаған, [[фтор]] [[хлор]]ға оҡшаған, [[алтын]] [[көмөш]] менән [[баҡыр]]ға оҡшаған. Әлбиттә, үҙенсәлектәре теүәл ҡабатланмай, үҙгәрә бара. Менделеев, башҡа тикшереүселәрҙән айырмалы булараҡ, элементтарҙы атом ауырлығы буйынса һәм химик оҡшашлығы буйынса классификациялай. Периодик система тулы булһын өсөн Менделеев бер нисә элементтың атом массаһын төҙәтә (мәҫәлән, [[бериллий]], [[индий]], [[уран]], [[торий]], [[церий]], [[титан]], [[иттрий]]). Таблицала асылмаған элементтар өсөн бер нисә буш оя ҡалдыра.

Периодик система үенең фәнни ышаныслылығын тиҙҙән иҫбат итә. 1875—1886 йылдарҙа билдәле булмаған элементтар [[галлий]] (экааллюминий), [[скандий]] (экабор) һәм [[германий]] (экасилиций) асыла. Менделеев уларҙын атом массаһын һәм физик-химик үҙенсәлектәрен таблицаһында яҙған була.

[[XX быуат]] башында, [[атом]] төҙөлөшө асылғас, период атом ауырлығы буйынса түгел, ә атом ядроһы заряды менән бәйле икәне асыҡлана. Элементың үҙенсәлеген тышҡы орбиталағы [[электрон]]дар билдәләй.

== Периодик таблицаның төҙөлөшө ==
Менделлев таблицаһының 3 варианты киң таралған: «ҡыҫҡа», «оҙон» һәм «ныҡ оҙон». «Ныҡ оҙон» вариантында химик элеметтар бер юлға теҙелгән. «Оҙон» варианта [[лантаноидтар]] һәм [[актиноидтар]] таблицанан ситкә сығарылған. «Ҡыҫҡа» варианта дүртенсе һәм унан һүң периодтар 2 юлға урынлаштарыла, төп һәм бәләкәй группа элементтарҙың символдары ояның төрлө мөйөштәренә яҙыла.

1969 йылда Теодор Сиборг периодик системаның киңәйтелгән вариантын тәҡдим итә. [[Нильс Бор]] баҫҡыс (пирамида) формаһындағы периодик система төҙөй. Бөгөнгө көндә ғалимдар периодик системаның яңынан-яңы төрөн тәҡдим итә.

=== Химик элементтарҙың периодик системаһы ===
{| class="standard" style="text-align: center; margin: auto"
|+ '''Химик элементтарҙың периодик системаһы'''<ref>Һоро төҫ менән яһалма юл менән алынған элементтар күрһәтелгән .</ref>
|- style="font-weight: bold; font-size: 70%"
| bgcolor="#FFFFFF" width="10%" | [[Периодик системаның группаһы|Группа]] →<br />[[Периодик системаның периоды|Период]] ↓
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''[[Һелтеле металдар|<span style="color:#000000">IA</span>]]'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''[[Һелтеле ер металдары|<span style="color:#000000">IIA</span>]]'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#000000;">IIIB</span>'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#000000;">IVB</span>'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#000000;">VB</span>'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#000000;">VIB</span>'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#000000;">VIIB</span>'''
| width="15%" colspan="3" bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#000000;">VIIIB</span>'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#000000;">IB</span>'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#000000;">IIB</span>'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#000000;">IIIA</span>'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#000000;">IVA</span>'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''[[Пниктогены|<span style="color:#000000">VA</span>]]'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''[[Халькогены|<span style="color:#000000">VIA</span>]]'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''[[Галогены|<span style="color:#000000">VIIA</span>]]'''
| width="5%" bgcolor="#FFFFFF" | '''[[Инертные газы|<span style="color:#000000">VIIIA</span>]]'''
|-
| bgcolor="#FFFFFF" colspan="19" |
|-
| bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#FF0000;">1</span>'''
| bgcolor="#a0ffa0" | 1<br />[[водород|H]]
| || || || || ||
| width="5%" |
| width="5%" |
| width="5%" |
| || || || || || ||
| bgcolor="#c0ffff" | 2<br />[[гелий|He]]
|-
| bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#FF0000;">2</span>'''
| bgcolor="#FF6666" | 3<br />[[литий|Li]]
| bgcolor="#FFDEAD" | 4<br />[[бериллий|Be]]
| ||
|
| ||
|
| ||
| ||
| bgcolor="#cccc99" | 5<br />[[бор (элемент)|B]]
| bgcolor="#a0ffa0" | 6<br />[[углерод|C]]
| bgcolor="#a0ffa0" | 7<br />[[азот|N]]
| bgcolor="#a0ffa0" | 8<br />[[кислород|O]]
| bgcolor="#ffff99" | 9<br />[[фтор|F]]
| bgcolor="#c0ffff" | 10<br />[[неон|Ne]]
|-
| bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#FF0000;">3</span>'''
| bgcolor="#ff6666" | 11<br />[[натрий|Na]]
| bgcolor="#FFDEAD" | 12<br />[[магний|Mg]]
| ||
|
| ||
|
| ||
| ||
| bgcolor="#cccccc" | 13<br />[[Алюминий|Al]]
| bgcolor="#cccc99" | 14<br />[[Кремний|Si]]
| bgcolor="#a0ffa0" | 15<br />[[Фосфор|P]]
| bgcolor="#a0ffa0" | 16<br />[[Сера|S]]
| bgcolor="#ffff99" | 17<br />[[хлор|Cl]]
| bgcolor="#c0ffff" | 18<br />[[аргон|Ar]]
|-
| bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#FF0000;">4</span>'''
| bgcolor="#FF6666" | 19<br />[[калий|K]]
| bgcolor="#FFDEAD" | 20<br />[[кальций|Ca]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 21<br />[[скандий|Sc]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 22<br />[[титан (элемент)|Ti]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 23<br />[[ванадий|V]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 24<br />[[хром|Cr]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 25<br />[[марганец|Mn]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 26<br />[[тимер|Fe]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 27<br />[[кобальт|Co]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 28<br />[[никель|Ni]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 29<br />[[баҡыр|Cu]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 30<br />[[цинк|Zn]]
| bgcolor="#cccccc" | 31<br />[[галлий|Ga]]
| bgcolor="#cccc99" | 32<br />[[германий|Ge]]
| bgcolor="#cccc99" | 33<br />[[мышьяк|As]]
| bgcolor="#a0ffa0" | 34<br />[[селен|Se]]
| bgcolor="#ffff99" | 35<br />[[бром|Br]]
| bgcolor="#c0ffff" | 36<br />[[криптон|Kr]]
|-
| bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#FF0000;">5</span>'''
| bgcolor="#FF6666" | 37<br />[[рубидий|Rb]]
| bgcolor="#FFDEAD" | 38<br />[[стронций|Sr]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 39<br />[[иттрий|Y]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 40<br />[[цирконий|Zr]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 41<br />[[ниобий|Nb]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 42<br />[[молибден|Mo]]
| bgcolor="#ffc0c0" | <span style="color: gray">43</span><br />[[технеций|Tc]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 44<br />[[рутений|Ru]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 45<br />[[родий|Rh]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 46<br />[[палладий (элемент)|Pd]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 47<br />[[серебро|Ag]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 48<br />[[кадмий|Cd]]
| bgcolor="#cccccc" | 49<br />[[индий|In]]
| bgcolor="#cccccc" | 50<br />[[ҡурғаш|Sn]]
| bgcolor="#cccc99" | 51<br />[[сурьма|Sb]]
| bgcolor="#cccc99" | 52<br />[[теллур|Te]]
| bgcolor="#ffff99" | 53<br />[[йод|I]]
| bgcolor="#c0ffff" | 54<br />[[ксенон|Xe]]
|-
| bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#FF0000;">6</span>'''
| bgcolor="#FF6666" | 55<br />[[цезий|Cs]]
| bgcolor="#FFDEAD" | 56<br />[[барий|Ba]]
| *
| bgcolor="#ffc0c0" | 72<br />[[гафний|Hf]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 73<br />[[Тантал (элемент)|Ta]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 74<br />[[вольфрам|W]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 75<br />[[рений|Re]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 76<br />[[осмий|Os]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 77<br />[[иридий|Ir]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 78<br />[[платина|Pt]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 79<br />[[алтын|Au]]
| bgcolor="#ffc0c0" | 80<br />[[ртуть|Hg]]
| bgcolor="#cccccc" | 81<br />[[таллий|Tl]]
| bgcolor="#cccccc" | 82<br />[[аҡ ҡурғаш|Pb]]
| bgcolor="#cccccc" | 83<br />[[висмут|Bi]]
| bgcolor="#cccc99" | 84<br />[[полоний|Po]]
| bgcolor="#ffff99" | <span style="color: gray">85</span><br />[[астат|At]]
| bgcolor="#c0ffff" | 86<br />[[радон|Rn]]
|-
| bgcolor="#FFFFFF" | '''<span style="color:#FF0000;">7</span>'''
| bgcolor="#FF6666" | 87<br />[[франций|Fr]]
| bgcolor="#FFDEAD" | 88<br />[[радий|Ra]]
| **
| bgcolor="#ffc0c0" | <span style="color: gray">104</span><br />[[резерфордий|Rf]]
| bgcolor="#ffc0c0" | <span style="color: gray">105</span><br />[[дубний|Db]]
| bgcolor="#ffc0c0" | <span style="color: gray">106</span><br />[[сиборгий|Sg]]
| bgcolor="#ffc0c0" | <span style="color: gray">107</span><br />[[борий|Bh]]
| bgcolor="#ffc0c0" | <span style="color: gray">108</span><br />[[хассий|Hs]]
| bgcolor="#ffc0c0" | <span style="color: gray">109</span><br />[[мейтнерий|Mt]]
| bgcolor="#ffc0c0" | <span style="color: gray">110</span><br />[[Дармштадтий|Ds]]
| bgcolor="#ffc0c0" | <span style="color: gray">111</span><br />[[Рентгений|Rg]]
| bgcolor="#ffc0c0" | <span style="color: gray">112</span><br />[[Коперниций|Cn]]
| bgcolor="#cccccc" | <span style="color: gray">113</span><br />[[Нихоний|Nh]]
| bgcolor="#cccccc" | <span style="color: gray">114</span><br />[[Унунквадий|Uuq]]
| bgcolor="#cccccc" | <span style="color: gray">115</span><br />[[Унунпентий|Uup]]
| bgcolor="#cccccc" | <span style="color: gray">116</span><br />[[Унунгексий|Uuh]]
| bgcolor="#ffff99" | <span style="color: gray">117</span><br />[[Унунсептий|Uus]]
| bgcolor="#c0ffff" | <span style="color: gray">118</span><br />[[Унуноктий|Uuo]]
|-
| colspan="19" |
|-
| colspan="4" bgcolor="#FFFFFF" | '''[[Лантаноидтар]]''' *
| bgcolor="#FFBFFF" | 57<br />[[лантан|La]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 58<br />[[церий|Ce]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 59<br />[[празеодим|Pr]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 60<br />[[неодим|Nd]]
| bgcolor="#FFBFFF" | <span style="color: gray">61</span><br />[[прометий|Pm]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 62<br />[[самарий|Sm]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 63<br />[[европий|Eu]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 64<br />[[гадолиний|Gd]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 65<br />[[тербий|Tb]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 66<br />[[диспрозий|Dy]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 67<br />[[гольмий|Ho]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 68<br />[[эрбий|Er]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 69<br />[[тулий|Tm]]
| bgcolor="#FFBFFF" | 70<br />[[иттербий|Yb]]
| bgcolor="#ffbfff" | 71<br />[[лютеций|Lu]]
|-
| colspan="4" bgcolor="#FFFFFF" | '''[[Актиноидтар]]''' **
| bgcolor="#ef99cc" | 89<br />[[актиний|Ac]]
| bgcolor="#ef99cc" | 90<br />[[торий|Th]]
| bgcolor="#ef99cc" | 91<br />[[протактиний|Pa]]
| bgcolor="#ef99cc" | 92<br />[[уран (элемент)|U]]
| bgcolor="#ef99cc" | <span style="color: gray">93</span><br />[[нептуний|Np]]
| bgcolor="#ef99cc" | <span style="color: gray">94</span><br />[[плутоний|Pu]]
| bgcolor="#ef99cc" | <span style="color: gray">95</span><br />[[америций|Am]]
| bgcolor="#ef99cc" | <span style="color: gray">96</span><br />[[кюрий|Cm]]
| bgcolor="#ef99cc" | <span style="color: gray">97</span><br />[[берклий|Bk]]
| bgcolor="#ef99cc" | <span style="color: gray">98</span><br />[[калифорний|Cf]]
| bgcolor="#ef99cc" | <span style="color: gray">99</span><br />[[эйнштейний|Es]]
| bgcolor="#ef99cc" | <span style="color: gray">100</span><br />[[фермий|Fm]]
| bgcolor="#ef99cc" | <span style="color: gray">101</span><br />[[менделевий|Md]]
| bgcolor="#ef99cc" | <span style="color: gray">102</span><br />[[нобелий|No]]
| bgcolor="#ef99cc" | <span style="color: gray">103</span><br />[[лоуренсий|Lr]]
|}
{{Периодик таблицала химик элеметтар ғаиләһе}}

== Төркөм (Группа) ==
Төркөм, йәки ғаилә - периодик таблица колонкаларының береһе. Төркөмдәр өсөн, ҡағиҙә булараҡ, осорҙарға йәки блоктарға ҡарағанда сағыуыраҡ периодик тенденциялар хас. Атом структураһының хәҙерге квант-механик теориялары төркөмдәрҙең берләшеүен, бер төркөм эсендәге элементтарҙың ғәҙәттә уларҙың валент тышлығында бер үк электрон конфигурациялары булыуы менән аңлата.<ref>Scerri 2007, p. 24</ref> Тимәк, бер үк төркөмгә ҡараған элементтар, ғәҙәттәгесә, оҡшаш химик үҙенсәлектәргә эйә һәм атом һанының артыуына ҡарап үҙенсәлектәрҙең үҙгәреүендә асыҡтан-асыҡ законлыҡҡа эйә.<ref>{{книга |заглавие=The essence of materials for engineers |год=2010 |издательство={{Нп3|Jones & Bartlett Learning|Jones & Bartlett Publishers|en|Jones & Bartlett Learning}} |место=Sudbury, MA |isbn=0763778338 |страницы=32 |ref=Messler |язык=en |автор=Messler, R. W.}}</ref> Хәйер, таблицаның ҡайһы бер өлкәләрендә, мәҫәлән,  в d-блогы һәм f-блогы, горизонталь оҡшашлыҡтар бик мөһим йәки хатта вертикаль рәүештәгегә ҡарағанда күренеүе лә мөмкин.<ref>{{citation |last=Bagnall|first=K. W.|year=1967|contribution=Recent advances in actinide and lanthanide chemistry|title=Advances in chemistry, Lanthanide/Actinide chemistry|volume=71|pages=1–12|publisher=American Chemical Society|doi=10.1021/ba-1967-0071|editor1-first=PR|editor1-last=Fields|editor2-first=T|editor2-last=Moeller}}</ref><ref>{{книга|автор=Day M. C., Selbin J. |заглавие=Theoretical inorganic chemistry |год=1969 |издательство=Reinhold Book Corporation |издание=2nd |место=New York, MA |isbn=0763778338 |страницы=103 |язык=en}}</ref><ref>{{книга |автор=Holman J., Hill G. C. |заглавие=Chemistry in context |год=2000 |издательство=Nelson Thornes |издание=5th |место=Walton-on-Thames |isbn=0174482760 |страницы=40 |язык=en}}</ref>

Халыҡ-ара исем биреү системаһына ярашлы, төркөмдәргә һулдан уңға - һелтеле металдарҙан затлы газдарға - 1 - 18-се һандар бирелә. Элек уларҙы идентификациялау өсөн Рим һандары файҙаланылған. Америка практикаһында Рим һандарынан һуң шулай уҡ А литеры (төркөмдөң s-блогында йәки p-блогында) йәки (төркөмдөң d-блогында урынлашыуы) ҡуйыла.<ref name="IUPAC">{{книга |заглавие=Nomenclature of Inorganic Chemistry: Recommendations 1990 |год=1990 |издательство=[[Wiley-Blackwell|Blackwell Science]] |isbn=0-632-02494-1 |ref=Leigh |язык=en |автор=Leigh, G. J.}}</ref> Ул ваҡытта ҡулланылған идентификаторҙар хәҙерге һан күрһәткестәренең һуңғы һанына тап килә. Мәҫәлән, 4-се төркөм элементтарына исемдәре тура килә, ә хәҙерге ваҡытта 14 — IVA төркөмө булараҡ билдәле булған элементтарға. Ошоға оҡшаш система Европала ла ҡулланылған, сөнки А литеры - унынсы төркөмдәргә, ә В - унынсы төркөмдән һуң төркөмдәргә ҡараған. 8, 9 һәм 10 төркөмдәр, бынан тыш, йыш ҡына бер өсләтә идентификаторлы төркөм булараҡ ҡарала. 1988 йылда ИЮПАК-тың яңы нота системаһы үҙ көсөнә инде һәм төркөмдәрҙең элекке исемдәре 26 төрҙә ҡулланылыштан сығара.<ref>{{статья |автор=Fluck E. |заглавие=New Notations in the Periodic Table |издание=[[Pure and Applied Chemistry|Pure Appl. Chem.]] |том=60 |страницы=431—436 |издательство=[[Международный союз теоретической и прикладной химии|International Union of Pure and Applied Chemistry]] |doi=10.1351/pac198860030431 |ссылка=http://www.iupac.org/publications/pac/1988/pdf/6003x0431.pdf |accessdate=2012-03-24 |язык=en |год=1988}}</ref>

Был төркөмдәрҙең ҡайһы берҙәренә тривиаль һәм систематик булмаған атамалар бирелгән (мәҫ., «[[һелтеле-ер металдары]]», «[[галогендар]]» һ.б.); хәйер, уларҙың ҡайһы берҙәре һирәк ҡулланыла. Өсөнсөнән алып ун дүрткә тиклемге исемдәргә эйә булмаған төркөмдәргә уларҙы номер буйынса йәки беренсе вәкилдең атамаһы буйынса («титан», «кобальт» һәм башҡалар) идентификациялайҙар, сөнки улар үҙ-ара оҡшашлыҡ кимәлен кәметә йәки вертикаль закондарға аҙыраҡ тура килә.

Бер төркөмгә ҡараған элементтар, ҡағиҙә булараҡ, атом радиусы, ионлаштырыу энергияһы һәм электр кире йоғонтоһо буйынса билдәле бер тенденцияларҙы күрһәтә. Өҫтән аҫҡа табан атом радиусы төркөмө сиктәрендә атом радиусы арта (тулы энергетик кимәлдәре булған һайын, ядронан алыҫыраҡ валент электрондар урынлашҡан һайын), ионлашыу энергияһы түбәнәйә (атомда бәйләнештәр йомшара, һөҙөмтә булараҡ, электронды тартып алыу ябайлаша), ул да, үҙ сиратында, валентлы электрон ядролар араһындағы дистанцияның артыуы менән аңлатыла). Хәйер, был законлылыҡтарҙан айырылышыу осраҡтары ла була - мәҫәлән, 11-се төркөмдә өҫтән аҫҡа табан йүнәлгән электр ҡаршы тороусанлыҡ арта, ә кәмемәй.

== Период ==
Период — периодик таблица юлы. Төркөмдәр өсөн, үрҙә әйтеп үтелгәнсә, етдиерәк тенденциялар һәм законлыҡтар хас булһа ла, горизонталь йүнәлеш вертикаль йүнәлешкә ҡарағанда әһәмиәтлерәк һәм күрһәтмәлерәк булған өлкәләр ҙә бар - мәҫәлән, [[лантаноидтар]] һәм [[актиноидтар]] элементтарҙың ике мөһим горизонталь эҙмә-эҙлелеген барлыҡҡа килтергән х-блокҡа ҡағыла.<ref>{{книга |заглавие=General, organic, and biological chemistry |год=2007 |страницы=68 |издательство={{Нп3|Houghton Mifflin Harcourt|Houghton Mifflin|en|Houghton Mifflin Harcourt}} |место=New York |isbn=978-0-618-73063-6 |oclc=52445586 |ref=Stoker |язык=en |автор=Stoker, Stephen H.}}</ref>

Период сиктәрендә элементтар үрҙә әйтелгән өс аспектта ла (атом радиусы, ионлашыу энергияһы һәм электр кире йоғонтоһо), шулай уҡ электронға туғанлыҡ энергияһында билдәле бер законлыҡтар булыуын күрһәтә. «Һулдан уңға» йүнәлештә атом радиусы ғәҙәттә ҡыҫҡара (һәр артабанғы элементтың зарядланған өлөшсәләренең иҫәбе артыуға һәм электрондарҙың ядроға яҡыныраҡ тартылыуына бәйле<ref>{{книга |заглавие=Chemistry The Easy Way |ссылка=https://archive.org/details/chemistryeasyway00masc |год=2003 |издательство=Hauppauge |место=New York |isbn=978-0-7641-1978-1 |oclc=52047235 |издание=4th |страницы=[https://archive.org/details/chemistryeasyway00masc/page/50 50] |ref=Mascetta |автор=Mascetta, Joseph}}</ref>), һәм уның менән параллель рәүештә ионлашыу энергияһы арта (атомдағы бәйләнеш ни тиклем көслөрәк булһа, электронды тартып алыу шул тиклем күберәк энергия талап ителә). Шулай итеп, электр үткәреүсәнлек тә арта. Электронға туғандашлыҡ энергияһына килгәндә иһә, таблицаның һул өлөшөндә металдар был күрһәткестең түбәнерәк мәғәнәһе менән ҡылыҡһырлана, ә уң өлөшөндә, тимәк, ҙур булмаған металл - затлы газдарҙы иҫәпкә алмағанда.<ref>{{книга |заглавие=Chemistry and Chemical Reactivity, Volume 2 |издание=7th |год=2009 |издательство=Thomson Brooks/Cole |место=Belmont |isbn=978-0-495-38712-1 |oclc=220756597 |страницы=324 |язык=en |автор=Kotz, John; Treichel, Paul; Townsend, John}}</ref>

[[Файл:Periodic trends-rus.svg|мини|300пкс|Химик элементтар үҙенсәлектәре]]
== Периодик системаның әһәмиәте ==

Д.И.Менделеевтың периодик системаһы атом-молекуляр тәғлимәт үҫешендә мөһим этапҡа әүерелә. Уның ярҙамында билдәһеҙ химик элементтарҙың барлығы билдәләнә, таблица сағыштырмаса билдәле булғандарының торошо һәм уларҙың үҙенсәлектәре билдәләнә. Һуңыраҡ күп элементтар асыла, Менделеев алдан әйткән урындарға ҡуйыла.{{sfn|''Крицман В. А., Станцо В. В.'', Энциклопедический словарь юного химика| 1990|с =[http://web.archive.org/web/20190514111449if_/http://www.bibliotekar.ru/arh/7-8-himiya/47.htm 180]} Уның ярҙамында химик элемент тураһында заманса төшөнсә барлыҡҡа килә, ябай матдәләр һәм берләшмәләр тураһында күҙаллауҙар аныҡлана.

Менделеевтың үҙе күрһәткән периодик системаның прогнозлау роле трансуран элементтарының химик үҙенсәлектәрен баһалауҙа сағыла.

[[Химия]] фәне сиктәрендә эшләнгән ваҡытлы таблица физиканың яңы бүлектәре - атом физикаһы һәм ядро физикаһы - өсөн әҙер система булып тора. Атомды физика алымдары менән тикшереү барышында, Менделеев таблицаһындағы элемент номеры (шулай уҡ Менделеев һаны тип аталған атом номеры) - был элементтың атом ядроһының электр заряды үлсәме булып тороуы, горизонталь рәт (осоро) номеры - атомдың электрон тышсалары һанын, ә вертикаль рәттең (төркөмөнөң) номеры тышҡы электрон тышсаһының квант структураһын билдәләүе, шуның химик элементтары һәм уға оҡшашлыҡ хас булырға тейеш.

Периодик системаның барлыҡҡа килеүе һәм периодик закондың асылыуы химия тарихында яңы, ысын ғилми эра һәм бер нисә ҡатнаш фән аса - элементтар һәм уға эйәреүселәр тураһында айырым мәғлүмәттәр урынына Д.И. Менделеев һәм уның эшен дауам итеүселәр менән төҙөк система булдырыла, уның нигеҙендә дөйөмләштереү, һығымта яһау, алдан күреү мөмкинлегенә эйә була.

[[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]] ҡарары менән 2019 йыл Халыҡ-ара химик элементтар периодик таблицаһы йылы тип иғлан ителгәйне.<ref>{{Cite web|url=https://ru.unesco.org/commemorations/iypt2019|title=Международный год Периодической таблицы химических элементов 2019 г.|author=|website=ЮНЕСКО|date=|publisher=|access-date=2019-04-02|archive-date=2019-04-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20190402174932/https://ru.unesco.org/commemorations/iypt2019|deadlink=no}}</ref>

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.iupac.org/reports/periodic_table Таблица Менделеева] на сайте [[IUPAC]] {{ref-en}}
* [http://chem.50webs.com/mendeleev/table.html Интерактивная таблица Менделеева]
* [http://www.alhimik.ru/stroenie/gl_5.html#053 Основы строения вещества. Глава 5. Структура периодической системы элементов]
* [http://www.maths.ru/Pdf/table.pdf Периодическая система элементов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161019193226/http://www.maths.ru/Pdf/table.pdf |date=2016-10-19 }} (pdf)
* [http://www.ximik.nsk.ru/base/gold.php Статья: Филатов Д. В. Вклад европейских учёных в становление и укрепление периодического закона // Химический портал Новосибирска, 2009] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090914001127/http://www.ximik.nsk.ru/base/gold.php |date=2009-09-14 }}

== Әҙәбиәт ==
* ''Агафошин Н. П.'' Периодический закон и периодическая система элементов Д. И. Менделеева. — М.: Просвещение, 1973. — 208 с.
* ''Евдокимов Ю.'', кандидат химич. наук. К истории периодического закона. Наука и жизнь, № 5 (2009), С. 12-15.
* ''Макареня А. А., Рысев Ю. В.'' Д. И. Менделеев. — М.: Просвещение, 1983. — 128 с.
* ''Макареня А. А., Трифонов Д. Н.'' Периодический закон Д. И. Менделеева. — М.: Просвещение, 1969. — 160 с.
* ''Eric R. Scerri.'' The Periodic Table: Its Story and Its Significance. — Нью-Йорк: Oxford Univercity Press, 2007. — 368 с. — ISBN 978-0-19-530573-9


[[Категория:Периодик система|*]]
[[Категория:Химик элементтар|*]]
[[Категория:Классификаторҙар]]