Хорунжий битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
{{кратное изображение
 | зона             = right
 | направление      = horizontal
 | заголовок        = <big>Хорунжий</big>
 | зона_заголовка   = center
 | фон_заголовка    = 
 | подпись          = Айырыу билдәләре, [[1904]]—[[1909]] йылдар
 | зона_подписи     = center
 | фон_подписи      = center
 | ширина           = 
 | изобр1           = 1904-1neZkv-p09.png
 | ширина1          = 100
 | подпись1         = <center>Нерчин 1-се казак полкы
 | изобр2           = 1904-2neZkv-p09.png
 | ширина2          = 100
 | подпись2         = <center> … 2-се казак полкы
}}
'''Хорунжий''' ({{Lang-be|харунжы}}, {{Lang-pl|chorąży}}, {{Lang-uk|хорунжий}}) — ''байраҡ йөрөтөүсе'', шулай уҡ (бик һирәк) '''хоружий''' — чин, ғәскәри вазифа, ә һуңғараҡ — ҡайһы бер Көнсығыш һәм Үҙәк Европа илдәрендә , хәҙерге [[Польша]]ла, элек — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәйҙә]] лә хәрби һәм хеҙмәт (махсус) званиеһы.

Исеме хоругвь ({{Lang-pl|chorągiew}}, {{Lang-be|харугва}}) һүҙенән алынған — [[XV быуат|XV]] — [[XVIII быуат|XVIII быуаттарҙа]] хәрби байраҡ һәм хәрби отряд. Сығышы буйынса [[Монгол теле|монгол]], [[Славян телдәр|славян телдәренә]] [[төрки телдәр]]е аша килгән: төрк. ''хоруг'' — әләм, байраҡ; ''һаҡлау,'' ''ҡурсалау'' тип тәржемә ителә. Шулай итеп, башта «хорунжий» һүҙе «байраҡ йөрөтөүсе» тигәнде аңлата; ''аквилифер, вексилларий, драконарий, сигнифер'' боронғо рим һүҙҙәренә тап килә.

== Тарихы ==

=== [[Польша]], [[Бөйөк Литва кенәзлеге]] ===
[[Файл:Great_Chorąży_of_the_Polish_Crown.jpg|мини|270x270пкс|Станислав Собеский, бөйөк тажлы хорунжий, яҡынса 1605 йыл. <small>Поляк Короллеге.</small>]]
[[XIV быуат]]тан Поляк короллегендә — бөйөк тажлы хорунжий, ә [[XV быуат]]тан [[Бөйөк Литва кенәзлеге]]ндә — ''Бөйөк Литва хорунжийы'' вазифаһы була. Бөйөк хорунжийҙың урынбаҫары — йорт ({{lang-ru|надворный}}) хорунжийы ([[XVI быуат]]тан). Уларға тантаналы церемонияларҙа король йәки бөйөк кенәз байрағын (хоругвь) йөрөтөү һәм уның менән бергә хәрби ғәмәлдәр ваҡытында монарх янында булыу бурысы йөкмәтелә.

XIV—XV быуаттарҙа Польшала һәм [[Бөйөк Литва кенәзлеге|Бөйөк Литва кенәзлегендә]] ''полк хорунжийы'', йәки ''повет хорунжийы'' — һайлап ҡуйылған ғәскәри етәксе, ул бер поветтан ополчение йыйып ала, ошо ополчение ''хоругвь'' тип исемләнә (һәр поветтың ополчениеһы айырым хәрби берәмәге булараҡ үҙ байрағы — хоругвь — була. Үҙенә ярҙамсы итеп повет ротмистрҙарын тәғәйенләй.
[[Файл:05_УД_Хорунжий.svg|мини|324x324пкс|Украин державаһы армияһы хорунжийы парад погоны]]
Польша менән Бөйөк Литва кенәзлеге 1859 йылда Речь Посполитаяға берләштергәндән һуң вазифа һаҡланып ҡала. Повет хорунжийы ''каштелянға'' буйһона, уның функцияларына поветта ополчениены ойоштороу инә. Был вазифа Речь Посполитаяның земство идаралығында иң юғары вазифаларҙың береһе була (''сенаторҙан'', ''подкоморийҙан'' һәм ''городовой старостанан'' һуң киләһе).

[[XVIII быуат]]тағы Бөйөк Литва кенәзлеге армияһында хорунжий — пехотала һәм кавалерияла кесе офицер чины. Эполеттағы йондоҙ айырыу билдәһе булып тора. Хәҙерге ''кесе лейтенант'' званиеһына тап килә.

=== [[Казактар]] ===
XVI быуаттан хорунжийҙар — Запорожье Сечи казактарының да ғәскәри вазифалары: ғәскәри генераль хорунжий, полк һәм йөҙлөк хорунжийҙары. Улар старшина составына инәләр. XVIII быуатта Украинаның рәсәй дәүләтенә ҡушылғанынан һуң хорунжий (башта казак общиналарҙа, һуңынан казак ғәскәрҙәрендә) хорунжий — хәрби чин. 1798 йылдан кавалериялағы корнет чинына тап килә<ref>{{Мәҡәлә|автор=[[Павел I]].|заглавие=О уравнении чинов войска Донского с регулярными войсками|ссылка=http://nlr.ru/e-res/law_r/search.php?part=113&regim=3|язык=|ответственный=|автор издания=|издание=[[Полное собрание законов Российской империи]] с 1649 года|тип=|место=СПб.|издательство=Типография II отделения [[Собственная Его Императорского Величества канцелярия|Собственной Его Императорского Величества канцелярии]]|год=1830|том=XXV, 1798—1799, № 18673|страницы=387|isbn=|issn=|doi=|bibcode=|arxiv=|pmid=}}</ref>, 1884 йылдан Рангтар табеленың XII классында тора.

Рус армияһындахеҙмәт иткән саҡта казак офицерҙары — хорунжийҙар бурыстарын үтәгән, әммә хәрби чиндарға күсерелә алмаған казак ҡатламы кешеләре «'''зауряд-хорунжий'''» тип исемләнә. «Зауряд-хорунжий» чины вахмистрҙарға һәм [[Урядник|уряднииктарға]] хәрби батырлыҡтары өсөн бирелә.

Кадровый казак офицерҙарынан зауряд-офицерҙарҙың кейеме лә ҡайһы бер деталдәе менән айырыла — офицер темляктары, портупеяларҙағы галундары булмай.

== Польша Республикаһында ==

=== Хәрби званиеларҙа ===
[[1919 йыл|1919]]—[[1923 йыл|1923]] һәм [[1944 йыл|1944]]—[[1957 йыл|1957 йылдарҙа]] Поляк Ғәскәрендә хорунжий иң кесе офицер званиеһы була (1919 йылда индерелә).

[[1963 йыл]]дан [[2004 йыл]]ға Поляк Ғәскәрендә өлкән подофицерҙар (унтер-офицерҙар) һәм хорунжийҙар тип исемләнгән кесе офицерҙар араһында айырым званиелар класы була. Әлеге класҡа ҡарай: кесе хорунжий ([[1967 йыл]]да индерелә), хорунжий, өлкән хорунжий (1963 йылда индерелә), кесе штаб хорунжийы ([[1997 йыл]]да индерелә), штаб хорунжийы (1967 йылда индерелә). Әлеге званиелар төркөмө яҡынса СССР-ҙағы һәм бер нисә дәүләттә прапорщиктарға тиңләшә.

Хәҙерге ваҡытта, поляк армияһының [[НАТО]] стандартарына күсеү сәбәпле, хорунжийҙар класы подофицерҙар һәм өлкән подофицерҙар кластары менән берләштерелә. «Кесе хорунжий», «хорунжий», «өлкән хорунжий» һаҡланып ҡала. «Кесе штаб хорунжийы» һәм «штаб хорунжий» юҡҡа сығарыла. «Өлкән штаб хорунжийы» вазифаһы индерелә.

Кесе хорунжий подофицерҙарға ҡарай (улар [[Сержант|сержанттарға]] тиңләшә) һәм улар араһында өлкәне булып тора (йәғни әлеге звание старшина званиеһына тап килә).

Хорунжий,өлкән хорунжий һәм өлкән штаб хорунжийҙар подофицерҙарға ҡарай (яҡынса прапорщик класына тиңләшә, йәғни яҡынса хорунжий прапорщикка тап килә, ә өлкән һәм өлкән штаб хорунжийы — өлкән прапорщикка).

Хәрби-диңгеҙ көстәрендә һәм Махсус ғәскәрҙәрҙең диңгеҙ өлөшөндә бөтә ошо званиелар исемендә «флот» һүҙе өҫтәлә.

{| class="wikitable" align="center" border="3" ,
|- bgcolor="#efefef"
| align="center" |'''Айырыу билдәләре'''
| colspan="4" align="center" |Көндәлек һәм парад формаһы (өҫтө тегеп ҡуйылған погон)
|- bgcolor="#efefef"
| align="center" |Польша ҡоро ер ғәскәрҙәре, <br>Польша Махсус ғәскәрҙәре
| align="center" |[[Файл:Army-POL-OR-07.svg|50px]]
| align="center" |[[Файл:Army-POL-OR-08.svg|50px]]
| align="center" |[[Файл:Army-POL-OR-09b.svg|50px]]
| align="center" |[[Файл:Army-POL-OR-09a.svg|50px]]
|- bgcolor="#efefef"
| align="center" |Польша Һауа көстәре
| align="center" |[[Файл:Rank insignia of młodszy chorąży of the Air Force of Poland.svg|50px]]
| align="center" |[[Файл:Rank insignia of chorąży of the Air Force of Poland.svg|50px]]
| align="center" |[[Файл:Rank insignia of starszy chorąży of the Air Force of Poland.svg|50px]]
| align="center" |[[Файл:Rank insignia of starszy chorąży sztabowy of the Air Force of Poland.svg|50px]]
|- bgcolor="#efefef"
| colspan="5" align="center" |Ялан формаһындағы сиселә торған погон
|- bgcolor="#efefef"
| align="center" | <small>Ялан формаһы<br>Берет</small>
| align="center" | [[Файл:Mlodszychorazy m.svg|80px]]
| align="center" | [[Файл:Chorazy m.svg|80px]]
| align="center" | [[Файл:Starszychor m.svg|80px]]
| align="center" | [[Файл:Starszychorszt m.svg|center|80px]]
|- bgcolor="#efefef"
| align="center" |
| colspan="4" align="center" |Көндәлек һәм парад формаһы (өҫтө тегеп ҡуйылған погон)
|- bgcolor="#efefef"
| align="center" |Польша Хәрби-диңгеҙ көстәре, <br>Махсус ғәскәрҙәренең диңгеҙ өлөшө
| align="center" | [[Файл:POL PMW pagon1 młodszy chorąży marynarki.svg|50px]]
| align="center" | [[Файл:POL PMW pagon1 chorąży marynarki.svg|50px]]
| align="center" | [[Файл:POL PMW pagon1 starszy chorąży marynarki.svg|50px]]
| align="center" | [[Файл:POL PMW pagon1 starszy chorąży sztabowy marynarki.svg|50px]]
|- bgcolor="#efefef"
| colspan="5" align="center" |Ең
|- bgcolor="#efefef"
| align="center" | <small>Ең билдәһе (Хәрби-диңгеҙ көстәре һәм махсус ғәскәрҙәренең диңгеҙ өлөшө)</small>
| align="center" | [[Файл:POL PMW pagon2 młodszy chorąży marynarki.svg|50px]]
| align="center" | [[Файл:POL PMW pagon2 chorąży marynarki.svg|50px]]
| align="center" | [[Файл:POL PMW pagon2 starszy chorąży marynarki.svg|50px]]
| align="center" | [[Файл:POL PMW pagon2 starszy chorąży sztabowy marynarki.svg|50px]]
|- bgcolor="#efefef"
| align="center" |Званиелар<br><br>НATO коды
| align="center" |Кесе хорунжий<br><small>(''Młodszy chorąży'')</small><br>mł.chor.<br>OP-7
| align="center" |Хорунжий<br><small>(''Chorąży'')</small><br>chor.<br>OP-8
| align="center" |Өлкән хорунжий<br><small>(''Starszy chorąży'')</small><br>st.chor.<br>OP-9
| align="center" |Өлкән штаб хорунжийы<br><small>(''Starszy chorąży sztabowy'')</small><br>st.chor.szt.<br>OP-9
|}

=== Хеҙмәт званиеларҙа ===
Сик буйы ғәскәрҙәрендә, Эске хәүефһеҙлек агенствоһында, Разведка агенствоһында, Дәүләт һағы хеҙмәтендә, Язалау хеҙмәтендә хорунжийҙарҙың хеҙмәт кластары бар (өлкән подофицерҙар хәрби званиелары класына тура килә). Сик буйы ғәскәрҙәрендә «Сик буйы һағы» һүҙҙәре менән кесе хорунжий, хорунжий, өлкән хорунжий, штаб хорунжий, өлкән штаб хорунжий званиелары әлеге класҡа ҡарай. Эске хәүефһеҙлек агенствоһында һәм Разведка агенствоһында әлеге класҡа «Эске хәүефһеҙлек агенствоһы» һәм «Разведка агенствоһы» һүҙҙәре менән кесе хорунжий, хорунжий, өлкән хорунжий, штаб хорунжий, өлкән штаб хорунжий званиелары инә. Дәүләт һағы хеҙмәтендә, Язалау хеҙмәтендә әлеге класҡа «Дәүләт һағы хеҙмәте» һәм «Язалау хеҙмәте» һүҙҙәре менән кесе хорунжий, хорунжий, өлкән хорунжий званиелары инә.
 
Ошондай званиелар полицияла һәм Дәүләт янғындан һаҡланыуҙа бар. [[1954 йыл]]да хорунжий званиеһы иң кесе офицеры званиеһы сифатында поляк милицияһында индерелә. [[1974 йыл]]да милицияла хорунжийҙар класы булдырыла (хәрби хорунжийҙар званиеларына тап килә). Уға кесе хорунжий, хорунжий, өлкән хорунжий званиелары инә. [[1985 йыл]]да милиция хорунжийҙары класында званиеларҙың ике дәрәжәһе булдырыла: кесе хорунжийҙар һәм өлкән хорунжийҙар. Кесе хорунжийҙарға — кесе хорунжий һәм хорунжий, өлкән хорунжийҙарға өлкәе хорунжий, штаб хорунжийы һәм өлкән штаб хорунжийы званиелары инә.

Артабан полициялағы һәм Дәүләт янғындан һаҡланыуҙа хеҙмәт званиелары хәрби званиеларҙан айырыла башлай. [[1990 йыл]]да полицияла хорунжийҙар класы ''полиция аспиранттары класы'' итеп үҙгәртелә, хорунжийҙар званиелары бөтөрөлә, улар урынына полиция аспиранты званиеһы индерелә (1918—1939 йылдарҙа ғәмәлдә була һәм хәрби хорунжий званиеһына тап килә). [[1995 йыл]]да шулай уҡ кесе аспирант, өлкән аспирант һәм штаб аспиранты званиелары индерелә. [[1997 йыл]]да кесе аспирант званиеһы сержанттар класына индерелә һәм улар араһында иң юғарыһы була; ә аспиранттар класына иң юғары сифатында подкомиссар званиеһы индерелә. [[2001 йыл]]да кесе аспирант званиеһы аспиранттар класына ҡайтарыла, ә подкомиссар званиеһы иң кесе булараҡ кесе офицер званиеларына индерелә.

Шулай итеп, хәҙерге ваҡытта полицияла хорунжий хәрби званиеһына кесе аспирант, аспирант, өлкән аспирант, штаб аспиранты хеҙмәт званиелары тап килә.

Ошондай уҡ хеҙмәт званиелар Дәүләт янғындан һаҡланыуҙа бар. Аспирант хеҙмәт класы полицияла һәм Дәүләт янғындан һаҡланыуҙа өлкән подофицерҙар класына тура килә.

Полицияла әлеге хеҙмәт званиеларына «полиция» һүҙе өҫтәлә.

Аспирант хеҙмәт класы Польшала таможня хеҙмәтендә лә бар.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Чаропка, Станіслаў.'' Станаўленне сістэмы знакаў адрознення ў арміі ВКЛ{{ref-be}} // Актуальные проблемы в изучении и преподавании общественно-гуманитарных дисциплин: сб. статей. — [[Витебск]], [[2012 йыл|2012]].
[[Категория:Рәсәй Ҡораллы көстәрендә хәрби дәрәжәләр]]
[[Категория:Хәрби тарих]]