Цицерон битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Марк Ту́ллий Цицеро́н''' ({{lang-la|Marcus Tullius Cicero}}; б.э.т.106 йыл,3 ғинуар, [[Арпино|Арпинум]], [[Рим республикаһы]] — б.э.т.43 йыл,7 декабрь, [[Формия|Формии]], Рим республикаһы) — [[Боронғо Рим]] сәйәсмәне, оратор, философ. Сығышы менән бик затлы ғаиләнән булмаһа ла, ораторлыҡ таланты уға карьера яһарға ярҙам итә: б.э.т. 73 йылда Рим сенатына инә һәм 63 йылда консул булып һайлана. Катилина заговорын асыу һәм тар-мар итеүҙә төп ролде уйнай. Артабан граждандар һуғышы шарттарында ул республика өсөн эҙмә — эҙлекле көрәшә. Боронғо Римдең иң күренекле кешеләренең береһе бер нимә менән сикләнмәгән власҡа ынтылыусы икенсе триумвират ағзалары тарафынан язалана .

Цицерон бай әҙәби мираҫ ҡалдыра, уның күп өлөшө беҙҙең көндәргә тиклем илеп еткән. Боронғо дәүерҙәрҙә үк уның әҫәрҙәре стиль яғынан өлгө, тип таныла, ә хәҙер б.э.т. I быуаттағы Рим тормошо тураһында мөһим сығанаҡ булып тора. Цицерондың хаттарынан Европала эпистоляр жанр башлана; уның телмәрҙәре, бигерәк тә ''катилинариялар'' —был жанрҙың иң күренекле өлгөләре. Цицерон фәлсәфәүи трактаттары аша бөтә боронғо грек философияһын латин телле уҡыусыларға еткерә, һәм улар [[Боронғо Рим]] мәҙәниәтендә бик мөһим роль уйнай.

== Биографияһы ==

=== Сығышы ===
Марк Туллий Цицерон шул уҡ исемде йөрөткән Рим һыбайлыһының өлкән улы була.Һаулығы насар булыуы сәбәпле ул әллә ни ҙур карьера эшләй алмай{{sfn|Цицерон|1966|loc=О законах, II, 3}}. Ә уның ҡатыны Гельвия — «яҡшы ғаиләнән сыҡҡан, тәүфиҡлы ҡатын»{{sfn|Плутарх|1994|loc=Цицерон, 1}} була. Ҡустыһы— [[Квинт Туллий Цицерон|Квинт]], Марк Туллий уның менән һәр саҡ аралашып йәшәй, ике туған ҡустыһы — [[Луций Туллий Цицерон]], б.э.т.79 йылда Цицерон менән бергә Көнсығышта була .

Туллийҙар Лацийҙың көньяғындағы Арпино тигән бәләкәй генә ҡала аристократтары (Вольски ерҙәре), ул ҡала кешеләре б.э.т.188 йылдан Рим гражданлығына эйә була. Гай Марий ҙа ул ҡаланан, ул Туллийҙар менән туған тейеш була: Цицерондың олатаһы Гратидияны ала, ә уның ағаһы Марийҙың һеңлеһен ала. Шулай итеп, Гайҙың туғаны [[Марк Марий Гратидиан]]— Цицерондың ике туған ағаһы , Цицерондың ике туған апаһы Гратидияны [[Луций Сергий Катилина]] ала.

Ҡасандан башлап Туллийҙар ''Цицерон'' (''Cicero'') когноменын йөрөткәндер, билдәһеҙ. [[Плутарх]] был исем нут борсағы («горох [[Нут (растение)|нут]]») һүҙенән сыҡҡан тип иҫәпләй, карьераһының башында саҡта Цицеронға дуҫтары исемен берәй матурыраҡ һүҙгә алмаштырырға тәҡдим итә; Марк Туллий бынан баш тарта, ул үҙенең когномены ''[[Марк Эмилий Скавр (консул)|Скавр]]'' һәм ''[[Квинт Лутаций Катул|Катул]]''{{sfn|Плутарх|1994|loc=Цицерон, 1}} тигәндән ҡурҡынысыраҡ яңғырай тип иҫәпләй.

=== Йәш сағы ===
{{main|Детство и молодость Цицерона}}
Буласаҡ ораторға 15 йәш тулғас (б.э.т. 91 й.), ғаилә Римгә күсенә, сөнки аталары малайҙарын уҡымышлы кешеләр итеп күрергә теләй.

Суд ораторы булырға әҙерләнгән Марк грек шағирҙары ижады менән танышҡан, грек әҙәбиәтен өйрәнгән, уны [[Марк Антоний Оратор|Марк Антони]] һәм [[Луций Лициний Красс]] кеүек билдәле ораторҙар уҡытҡан, [[Эзоп, Клодий|Клодий Эзоп]] һәм [[Квинт Росций Галл]] күеке актёрҙар уға дәрес биргән, трибун [[Публий Сульпиций (народный трибун)|Публий Сульпиций]]ҙың форумдағы сығыштарын тыңлаған. Ораторға Рим хоҡуғын белергә тейеш була, шуға Цицерон үҙ заманының иң күренекле юристарының береһе [[Квинт Муций Сцевола (консул 95 года до н. э.)|Квинт Муций Сцевола Понтификта]]{{sfn|Грималь|1991|loc=с. 54}} уҡый. Грек телен бик яҡшы белгән Цицерон грек философияһын өйрәнә, ул эпикурсы [[Федр (эпикуреец)|Федр Афинский]], стоик Диодор Крон һәм яңы академия мәктәбе етәксеһе Филон менән таныш була. Филон Марк Туллийҙы диалектикаға — бәхәс һәм аргументация сәнғәтенә өйрәтә.

Һуңыраҡ башланып киткән Союзниктар менән һуғыш (б.э.т. 91—88 йй.) ваҡытында (Рим граждандары хоҡуғын талап иткән италиктарға ҡаршы) Цицерон Луций Корнелий Сулла {{sfn|Плутарх|1994|loc=Цицерон, 3}} ғәскәрендә була. Б.э.т. 89 йылда ул Сулланың Нол янындағы еңеүен күрәҙәләгәнде<ref>Цицерон, О дивинации, I, 72.</ref>, консул Гней Помпей Страбондың марс Веттий Скатон{{sfn|Цицерон|1993|loc=Филиппики, XII, 27}} (марстар- Италияның төньяғында йәшәгән ырыу) менән осрашыуын күрә. Бынан һуң Марий менән Сулла партиялары араһындағы дошманлыҡ арҡаһында Цицерон «тыныс һәм уйсан тормош алып бара»{{sfn|Плутарх|1994|loc=Цицерон, 3}}, ул философия, риторика һәм хоҡуҡ ғилемдәрен өйрәнә. Был б.э.т. 82 йылда Сулла яҡлылар еңгәнсе дауам итә; Цицерон һуңғараҡ үҙенең Сулла яҡлы булыуын белдерә{{sfn|Цицерон|1993|loc=В защиту Росция, 137}}.

=== Оратор карьераһының башы ===
Цицерондың беҙҙең заманға тиклем һаҡланып ҡалған тәүге, б.э.т. 81 йылда яҙылған телмәре— «Квинкцийҙы яҡлап» («В защиту Квинкция»), маҡсаты— законһыҙ тартып алынған мөлкәтте кире ҡайтарыу булған телмәр ораторға тәүге уңыш алып килә{{sfn|Бобровникова|2006|loc=с. 98-99}}.

« Америйҙан Росцийҙы яҡлап» («[[В защиту Росция из Америи (Цицерон)|В защиту Росция]]») тигән телмәре менән оратор тағы ла күберәк уңышҡа ирешә, унда Цицеронға дәүләт эштәре тураһында һөйләргә тура килә, сөнки был дәүләттә " ваҡ яңғылышлыҡтарҙы ғәфү итеүҙе генә түгел, енәйәттәрҙе тикшереүҙе лә оноттолар "{{sfn|Цицерон|1993|loc=В защиту Росция, 3}}. Был ябай булмаған эштә ябай Росций провинцияһы кешеһен туғандары үҙ атаһын үлтереүҙә бер ниндәй нигеҙһеҙ ғәйепләй. Ысынында иһә был — Сулла режимы ваҡытында йәмғиәткә йоғонтоһон юғалтҡан боронғо Рим нәҫеле вәкилдәре менән диктатор юғарыға үрләткән түбән ҡатлам кешеләре араһындағы мөлкәт өсөн низағ була{{sfn|Грималь|1991|loc=с. 85-86}}. Цицерон Америйға барып килә, был енәйәтте урынында барып тикшерә һәм судтан процесҡа әҙерләнеү өсөн 108 көн һорай.

Росций эше буйынса процесс ваҡытында уҡ Цицерон үҙенең гректарҙан, билдәле Рим риторы Аполлоний Молондан бик күп нимәгә өйрәнгәнен күрһәтә. Цицерондың телмәре оратор сәнғәтенең бөтә ҡағиҙәләрен дә иҫәпкә ала — судта яҡлаусы булып сығыш яһаусының йәш һәм тәжрибәһеҙ булыуына зарлана, судьяларҙы өгөтләй, ғәйепләнеүсе исеменән һөйләй һәм ғәйепләүселәрҙең дәлилдәрен кире ҡаға {{sfn|Бобровникова|2006|loc=с. 57-59}}. Росцийҙы атаһын үлтереүҙә ғәйепләүсе Гай Эруцийҙың һүҙҙәренең ялған булыуын күрһәтеү өсөн Цицерон гректарҙың ''этопея'' сәнғәтен ҡуллана, йәки енәйәттә ғәйепләнеүсенең бындай енәйткә бара алмаған кеше булараҡ холоҡ-фиғеле тураһында һөйләй:
{{начало цитаты}}
Секст Росций үҙ атаһын үлтергән. — «Ул ниндәй кеше? Тәүфиҡһыҙ, ҡәбәхәттәр тарафынан ҡотортолған йәш егетме?» — «Ул ҡырҡты уҙған». — «Улай булғас, был енәйәткә уны тотанаҡһыҙлыҡ, ҙур бурыстары һәм тыйып торғоһоҙ ҡомары эткәндер». Тотанаҡһыҙлыҡта ғәйепләүҙе Эруций кире ҡаға, ул Росций бер ҡасан да күңел асҡан ерҙә йөрөмәгән ти. Уның бер ҡасан да бурысы булмаған. Ҡомар тураһында әйткәндә, ғәйепләүсе үҙе әйткәнсә, һәр ваҡыт ауыл хужалығы менән шөғөлләнеп, ауылда йәшәгән кешенең ниндәй ҡомары булһын? Бындай тормош бит ҡомарҙан бик алыҫ тора һәм үҙ бурыстарыңды аңларға өйрәтә.
{{конец цитаты|источник=Цицерон. В защиту Секста Росция из Америи, XIV, 39.{{sfn|Цицерон|1993|loc=В защиту Росция, 39}}}}

Росций эшенең Рим өсөн мөһимлеге, Цицерондың фекеренсә, шунда — «бик оҙаҡ тынлыҡтан һуң» тәүге тапҡыр «үлтереш эше буйынса суд була,ә бит был ваҡыт араһында күпме иң әшәке һәм ҡот осҡос үлтерештәр булған»{{sfn|Цицерон|1993|loc=В защиту Росция, 11}}. Шулай итеп, яҡлаусы Боронғо Римдәге граждандар һуғышы (б.э.т. 83—82 йй) ваҡытындағы үлтерештәр һәм диктатор режимы менән риза булмағандарға ҡаршы ойошторолған Сулла репрессиялары тураһында кинәйләп әйтә. Ғәйепләнеүсенең атаһын, ул заман өсөн бик бай кешене, алыҫ туғандары Сулланың фавориты Корнелий Хрисогон аша үлгәндән һуң ''проскрипция'' исемлегенә (закондан тыш, вне закона) индереп, уның мөлкәтен юҡ хаҡҡа ғына һатып, үҙ-ара бүлешергә уйлай."Намыҫһыҙ һөмһөҙҙәрҙең", Цицерон уларҙы шулай тип атай, уйҙарын тормошҡа ашырырға уның законлы вариҫы ҡамасаулай, шуға уны атаһын үлтереүҙә ғәйепләргә булалар. Шуға күрә был эштә яҡлаусы ғәйепләнеүсене яҡлау менән генә сикләнмәй (уны барыһы ла күреп тора), ә енәйәтселәрҙең ҡомһоҙлоғон асып һала. Улар Рим граждандарының үлеменән файҙаланып, байый, үҙ енәйәттәрен йәшерер өсөн танышлыҡтарын файҙалана. Цицерон судьяларға ярамһаҡланмай, ә «нисек тә булһа енәйттәр өсөн нығыраҡ яза биреүҙе, нисек тә булһа оятһыҙ кешеләргә ҡурҡмайынса ҡаршылыҡ күрһәтеүҙе» талап итә: « Әгәр һеҙ был суд эшендә үҙегеҙҙең ҡараштарығыҙҙы белдермәһәгеҙ,ҡомһоҙлоҡ, енәйәтселек һәм әҙәпһеҙлек шуға тиклем барып етәсәк, йәшерен генә түгел, хатта ошонда, форумда, һеҙҙең аяҡ аҫтында, судьялар, эскәмйәләр араһында үлтерештәр башланасаҡ»{{sfn|Цицерон|1993|loc=В защиту Росция, 12}}.

Был процеста Цицерон еңеп сыға,һәм оратор халыҡ араһында [[аристократия]]ға ҡарата оппозицияла торғанлыҡтан бик ҙур популярлыҡ яулай. Ләкин Сулланың {{sfn|Плутарх|1994|loc=Цицерон, 3}} үс алыуынан ҡурҡып, Цицерон ике йылға философия менән ораторлыҡ сәнғәтен тәрән өйрәнеү өсөн тигән һылтау менән [[Афина]]ға һәм [[Родос]] утрауына китә. Бында ул яңынан Молонда уҡый, Цицеронға уның тәьҫире бик көслө була — ошо ваҡыттан алып оратор һүҙ оҫталығының «уртаса» стилен файҙалана. Был стиль азиан (Европа маньеризмының сығанағы) һәм уртаса аттика стилен
(Европа классицизмы сығанағы) берләштерә{{sfn|Утченко|1972|loc=с. 123}}.

Б.э.т. 78 йылда, Сулла үлгәндән һуң, Цицерон Римгә ҡайта. Ул боронғо аристократтар нәҫеленән булған Теренцияға өйләнә (ул 120 мең драхма {{sfn|Плутарх|1994|loc=Цицерон, 8}} бирнә алып килә) һәм судта оратор булараҡ сығыштарын дауам итә.

=== Сәйәси эшмәкәрлеге башы ===
Б.э.т.75 йылда Цицерон [[квестор]] итеп һайлана һәм Рим провинцияһы булған [[Сицилия]]ға тәғәйенләнә, унан Римдә икмәк етмәгәндә Римгә ашлыҡ ебәреп тора. Ғәҙел һәм намыҫлы булғаны өсөн Сицилия кешеләре уны бик ныҡ хөрмәт итә<ref>См.: Т.Бобровникова. Цицерон, с. 118—120.</ref>, ләкин Римдә уның уңыштарын күргән кеше булмай. Плутарх ул Римгә ҡайтҡас, үҙен ҙурларҙар тип өмөт итә.Тик [[Италия]]ның көньяғындағы Кампанила осратҡан дуҫы унан һуңғы ваҡытта ҡайҙа булғанын һорағас, үҙенең элекке даны бер тамсы ла артмағанды аңлап, күңел төшөнкөлөгөнә бирелә.<ref>Плутарх. Цицерон, 6.</ref>

Квестура Марк Туллийға сенатор булып китергә мөмкинлек бирә (б.э.т.73 й.) {{sfn|Грималь|1991|loc=с. 123}}. Цицерон бер нисә суд процесында ҡатнаша, сенатта уның урыны нығына,ә б.э.т. 70 йылда эдил вазифаһына тәғәйенләнә<ref>C.Утченко. Цицерон и его время, с. 125.</ref>.

Б.э.т.70 йылда Цицерон Сицилия [[пропретор]]ына ҡаршы сығыш яһай. Элек Сулла яҡлы булған Гай Веррес өс йыл эсендә Сицилияны талап, бөлдөрә (б.э.т.73—71йй) һәм бик күп кешеләрҙе язалап өлгөрә

Бик күп нобилдәр (яңы юғары ҡатлам кешеләре), буласаҡ ике консул, билдәле оратор Квинт Гортензий Гортал һәм Веррестың дуҫы Квинт Цецилий Метелл Критский, суд рәйесе [[претор]]-десигнат Марк Цецилий Метелл Цицеронға ҡаршы сыға<ref name=autogenerated3>Цицерон. Речи. М., 1993. Т. 1. С. 395.</ref>.

{{начало цитаты}}
Гай Веррес бер нисә тапҡыр шуны һөйләй, … уның артында бик абруйлы кеше тора ти, уға таянып ул провинцияны талай ала, ә аҡсаны ул үҙе өсөн генә йыймай; Сицилияла өс йыл претор булған саҡтағы килемде ул шулай итеп бүлеп ҡуйған: беренсе йылғы килемде үҙ файҙаһына ҡуллана алһа, ул бик риза буласаҡ; икенсе йылдағы килемде ул үҙенең ҡурсалаусылары һәм яҡлаусыларына;өсөнсө , иң күп табыш һәм
файҙа килтерәсәк, йылдың килемен ул тотошлайы менән судьялар өсөн һаҡлап ҡуясаҡ.
{{конец цитаты|источник=Цицерон. Против Гая Верреса (первая сессия), XIV, 40.<ref>Цицерон. Против Гая Верреса (первая сессия), XIV, 40.</ref>}}

Цицерон властың бөтә кимәлендәге [[коррупция]] тураһындағы был ауыр эшкә тотона һәм еңеп сыға. Уның был процесс өсөн яҙылған телмәрҙәре бик ҙур сәйәсәи әһәмиәткә эйә була. Ысынында иһә Цицерон сенат олигархияһына ҡаршы сығыш яһай һәм ҙур еңеү яулай: ораторҙың Веррест ғәйебен асып һалған дәлилдәре кире ҡаҡҡыһыҙ була, билдәле Гортензий ғәйепләнеүсене яҡлауҙан баш тарта. Веррес 40 миллион сестерций күләмендә штраф түләргә тейеш була һәм ситкә ҡыуыла<ref name=autogenerated3 />.

Цицерон карьера баҫҡысы буйлап юғарыға үрләй: б.э.т. 66 йылға ул претор (судья) итеп һайлана, үҙен был вазифала оҫта, ғәҙел судья итеп күрһәтә<ref>Плутарх. Цицерон, 9.</ref>. Шул уҡ ваҡытта ул адвокат эшмәкәрлеген дә алып бара, «Гней Помпейҙы полководец итеп тәғәйенләү тураһында» («О назначении Гнея Помпея полководцем») тигән телмәрен тота, унда Гай Манилийҙың Бөйөк Гней Помпейға Понт батшаһы Митридат VI Евпаторға (Ҡырым, Ҡара диңгеҙ буйында) ҡаршы көрәштә сикләнмәгән власть биреүҙе яҡлай.<ref name="kovalev">{{книга|автор=С.И. Ковалев.|часть=Марк Туллий Цицерон|заглавие=Письма Марка Туллия Цицерона|ответственный=И.И. Толстой|место=М.-Л.|издательство=Издательство академии наук СССР|год=1949|том=1|серия=Литературные памятники|страницы=387—402|тираж=5000}}</ref>. Помпей һуғыш алып барғанда сикләнмәгән власҡа әйә була,Көнсығышта Рим эквиттары (аҫыл һөйәк һыбайлылар) һәм сенат мәнфәғәте яҡлана.

=== Цицерон— консул. Катилина заговоры ===
{{main|Заговор Катилины}}
Б.э.т. 63 йылда Цицерон консул итеп һайланав<ref>См.: Цицерон. Вторая речь о земельном законе народного трибуна Публия Сервилия Рулла, II, 4.</ref>. Икенсе консул итеп [[Гай Антоний Гибрида]]һайлана.

Яңы вазифала Цицеронға халыҡ трибуны Публий Сервилий Рулл тәҡдим иткән аграр закон менән шөғөлләнергә тура килә.Цицерон был иң ярлы граждандарға ер бүлеп биреү тураһындағы законопроектҡа ҡаршы сыға. Ул был законопроектҡа ҡаршы өс тапҡыр телмәр тота һәм закон ҡабул ителмәй ҡала<ref name="kovalev" />.
[[Файл:Cicero Denounces Catiline in the Roman Senate by Cesare Maccari - 3.jpg|thumb|left|250px|Цицерон Катилинаға ҡаршы телмәр тота]]
Б.э.т. 63 йылда консул булып һайланмай ҡалған Луций Сергий Катилина 62 йылдағы һайлауҙарға үҙ кандидатураһын тәҡдим итә. Тағы еңелеүҙән ҡурҡып, ул алдан уҡ власты ҡулға төшөрөү уйы менән заговор әҙерләй, Цицерон уны аса. Үҙенең Катилинаға ҡаршы һөйләгән беренсе телмәре менән Цицерон Луций Сергий Катилинаны Римдан Этрурияға ҡасырға мәжбүр итә. Был телмәр ораторлыҡ сәнғәтенең иң юғары өлгөһө тип иҫәпләнә. Ул етәкләгән Сенат Римда тороп ҡалған заговорҙа ҡатнашыусыларҙы ҡулға алырға һәм судһыҙ язаларға ҡарар сығара (Публий Корнелий Лентул Сура, Гай Корнелий Цетег (заговорщик), Луций Статилий, Публий Габиний Капитон һәм Марк Цепарий). [[Юлий Цезарь]] был ҡарарға ҡаршы сыға, ләкин [[Марк Порций Катон Младший|Катон]] заговорҙа ҡатнашыусыларҙы яҡлашҡан Цезарға ла шик белдерә. Ғәйеплеләр шунда уҡ ҡулға алына һәм төрмәлә уларҙы быуып үлтерәләр<ref>Гай Саллюстий Крисп. О заговоре Катилины, 50 — 55.</ref><ref>Аппиан. Гражданские войны, II, 4 — 6.</ref><ref>Плутарх. Цицерон, 20 — 22.</ref>.

Цицерондың даны һәм абруйы арта; уның тәүәкәллегенә һоҡланып, Катон уны «Ватан атаһы» тип атай<ref>Плутарх. Цицерон, 23.</ref>. Шул уҡ ваҡытта Плутарх былай тип яҙа:

{{начало цитаты}}
Бик күптәр уны яратмай, хатта күрә алмай башлай — ниндәй ҙә булһа насар ҡылығы өсөн түгел, тик үҙен бер туҡтауһыҙ маҡтағаны өсөн. Сенат та, халыҡ та, судьялар ҙа йыйылышҡас, тағы бер тапҡыр уның Катилина тураһындағы иҫке йырын тыңламай таралыша алмай… үҙенең китаптарын һәм хеҙмәттәрен ул маҡтаныу һүҙҙәре менән тултыра, ә уның тәмле һәм һоҡланырлыҡ телмәре тыңлаусылар өсөн яфаға әйләнә.
{{конец цитаты|источник=Плутарх. Цицерон, 24.<ref>Плутарх. Цицерон, 24.</ref>.}}

=== Цицерон Римдән ҡыуыла ===
Б.э.т. 60 году до н. э. [[Цезарь]], Бөйөк Помпей һәм Марк Лициний Красс власҡа килер өсөн берләшә (''беренсе триумвират''). Цицерондың талантын һәм халыҡ араһындағы абруйын иҫәпкә алып, уны бер нисә тапҡыр үҙ яғына ауҙарырға тырышалар. Бер аҙ уйлағандан һуң Цицерон сенатҡа һәм Республика идеалдарына тоғро ҡалырға ҡарар итә<ref>''Пиналь П.'' Цицерон. — С. 219—220.</ref>. Ләкин ул дошмандары алдында яҡлаусыһыҙ ҡала, бигерәк тә үҙенә ҡаршы судта сығыш яһағаны өсөн уны халыҡ трибуны Публий Клодий Пульхр күрә алмай<ref name=autogenerated7>''Плутарх''. Цицерон. 29.</ref>.

Клодий яңы закон тәҡдим итә, уға ярашлы Рим граждандарын судһыҙ язалаған кеше Римдән ҡыуылырға тейеш була. Был закон тәү нәүбәттә Цицеронға ҡаршы йүнәлтелә. Цицерон Помпей һәм башҡа абруйлы кешеләргә мөрәжәғәт итеп ҡарай, тик улар ярҙамға килмәй. [[Гай Юлий Цезарь|Цезарь]] уға дуҫлыҡ тәҡдим итә, ләкин Цицерон бынан да, [[Александрия]]ла илсе, һуңыраҡ —Галлиялағы Цезарь армияһында легат вазифаһынан да баш тарта; Цицерон үҙенә ҡурҡыныс янағанда ҡасып китергә теләмәй<ref>''Цицерон''. Письма к Аттику. II, 18.</ref>. Плутарх Цицерон үҙе Цезарҙан легат вазифаһын һорай, ләкин алғас, Клодийҙың дуҫ булып ҡыланыуын күреп, унан баш тарта тип яҙа<ref name=autogenerated2>''Плутарх''. Цицерон. 30.</ref>.

Ҡайһы бер сығанаҡтар, был закон ҡабул ителгәс,Цицерон консул Луций Кальпурний Пизон Цезониндан (б.э.т. 58 й.консул.) һәм Помпей триумвиратынан ярҙам һорай, тик улар ярҙам итеүҙән баш тарта ти<ref name="Pushnova">{{книга|автор=Пушнова, Юлия Борисовна|часть=Цицерон в изгнании|ссылка часть=https://www.e-reading.by/chapter.php/82072/19/Pushnova_-_Kleopatra__Istoriya_lyubvi_i_carstvovaniya.html |заглавие=Клеопатра. История любви и царствования|издательство=Феникс|год=2006|серия=Загадки истории|тираж=5000}}</ref>. Иҫке, бысраҡ кейем кейгән Цицерон Рим урамдарында хатта уны бөтөнләй белмәгән кешеләргә лә бәйләнеп йөрөй<ref name=autogenerated2 /><ref name="аппиан">''Аппиан''. Гражданские войны. II, 15</ref>. Б.э.т. 58 йылда. Цицеронуға Римде ташлап китергә тура килә, уның мөлкәте тартып алына, ә өйҙәре яндырыла.<ref name="аппиан"/><ref>''Плутарх''. Цицерон. 31—33.</ref>. Һөргөндә Цицерон күңел төшөнкөлөгөнә бирелә<ref name="kovalev"/><ref group="комм."> Аттикҡа яҙған хаттарында Цицерон үҙ-үҙен юҡ итергә уйлауы тураһында яҙа, мәҫәлән, {{книга|часть=LVII|заглавие=Письма Марка Туллия Цицерона|ответственный=И. И. Толстой|место={{М.}}—{{Л.}}|издательство=Издательство академии наук СССР|год=1949|том=1|серия=Литературные памятники|страницы=151|тираж=5000}}</ref>.

Б.э.т. 57 йылдың сентябрендә Гней Помпей трибун Клодийҙы форумдан ҡыуа һәм Тит Анний Милон ярҙамы менән Цицеронды ҡайтарта. Цицерондың йорттары ҡаҙна иҫәбенә яңынан төҙөлә<ref>''Плутарх''. Цицерон. 33</ref>. Марк Туллий Цицерон бик ҡатмарлы хәлдә ҡала, Римгә уны Помпей ҡайтарта, Милон менән Клодий яҡлылар араһындағы низағтар арҡаһында сенат власын юғалта бара, шул уҡ ваҡытта триумвират көсәйә. Цицеронға һуңғыларының ярҙамын ҡабул итергә һәм уларҙы яҡлап сығыш яһарға, Республиканың мөшкөл хәлен күреп, ҡайғырырға ғына ҡала<ref>''Гаспаров М.'' Цицерон и античная риторика // ''Марк Туллий Цицерон''. Три трактата об ораторском искусстве. — {{М.}}, 1972. — С. 30.</ref>.

Әкренләп Цицерон әүҙем сәйәси тормоштан ситләшә, адвокатлыҡ һәм әҙәби эшмәкәрлек менән генә шөғөлләнә башлай<ref>''Бобровникова Т.'' Цицерон. — С. 338—342.</ref>. Б.т.э. 55 йылда ул ."Оратор тураһында" тигән диалог, ә киләһе йылына «Дәүләт тураһында» тигән хеҙмәтен яҙа башлай<ref name="kovalev"/>.

=== Киликияла. Граждандар һуғышы ===
Б.э.т. 51 йылда Цицерон Кесе Азиялағы Киликия провинцияһына наместник итеп ебәрелә. Был хәүефле төбәккә уның барғыһы килмәй<ref>Цицерон. К Аттику, V, 11; V, 15.</ref>; шулай ҙа ул яҡшы хеҙмәт итә: каппадокия халҡының фетнәһен ҡорал ҡулланмай ғына баҫтыра, а Амандың юлбаҫарҙарын тар-мар иткән өсөн «Император» титулына эйә була<ref>Т.Бобровникова. Цицерон, с. 378.</ref>.

Марк Туллий Цезарь менән Помпей араһындағы дошманлыҡ көсәйгән ваҡытта Римгә ҡайта. Цицерон оҙаҡ ваҡыт уларҙың берһе яғын да алмай<ref>Цицерон. К близким, II, 15, 3.</ref>) һәм уларҙы үҙ-ара килештерергә тырыша. «Еңеүҙән бик күп яуызлыҡ сығыр һәм барыһынан да алда тиран» ти<ref>Цицерон. К Аттику, VII, 4, 4.</ref>.

Ул Цезарь менән Помпейҙың икеһенә лә килешергә кәңәш итә, уларға хатта ялынып ҡарай<ref>Плутарх. Цицерон, 37.</ref>. Аптырағас, Цицерон бөөнләй теләге булмаһа ла Помпейҙы һайлай<ref>К Аттику, VIII, 7, 7.</ref>.

Помпей Марк Туллийға консулдар менән Кампанияла ғәскәр тупларға ҡуша, тик консулдар килмәй<ref>К Аттику, VII, 20.</ref>;Помпейҙың Италияны ташлап китергә теләгәнен белгәс, Цицерон Формиялағы виллаһына китә һәм граждандар һуғышында ҡатнашыуҙан баш тарта<ref>Т.Бобровникова. Цицерон, с. 388.</ref>. Цезарь Цицеронға «ярамһаҡланып хаттар» яҙа<ref>К Аттику, VIII, 3, 11.</ref>, б.э.т. 49 йылда уны барып күрә<ref>К Аттику, IX, 18, 2.</ref>. Цезарь армияһы менән Испанияға киткәс, Помпейҙың еңелә барыуын күреп, Цицерон уның яғына сыға.<ref>К Аттику, IX, 12, 4.</ref>Б.э.т. 49 йылдың июнендә Цицерон Эпирҙа Помпей армияһына барып етә.

Помпей лагерендә Цицерон барыһын да мыҫҡыл итеп, көлөп йөрөй<ref>Плутарх. Цицерон, 38.</ref><ref>Макробий. Сатурналии, II, 3.</ref>. Фарсал янындағы еңелеүҙән һуң Помпей Мысырға ҡаса. Марк Порций Катон (Кесе) Цицеронға Диррахиялағы флот менән армия башлығы вазифаһын тәҡдим итә. Ләкин ул Брундизийға китә, бында бер йыл йәшәй. Цезарь [[Мысыр]] һәм Азиялағы кампаниянан ҡайтҡас, Цицерон менән осрша һәм улар үҙ-ара аңлашалар<ref>Плутарх. Цицерон, 39.</ref>. Цицерон диктатура менән килешмәй, фәнни хеҙмәттәр яҙыу һәм грек теленән философия буйынса трактаттар тәржемә итеү менән шөғөлләнә.

=== Марк Антонийға ҡаршы оппозиция ===
[[Гай Юлий Цезарь|Юлий Цезарь]] б.э.т. 44 йылда үлтерелә, Цицерон өсөн был көтөлмәгән яңылыҡ була<ref>См., например: К близким, VI, 15.</ref>:шулай ҙа ул диктатор булмағас, республика тергеҙелер тип өмөт итә. Ләкин ул яңғылыша<ref>Т.Бобровникова. Цицерон, с. 488—489.</ref>. Брут менә Кассий Италиянан ҡыуыла, Римда Цицеронды күрә алмаған [[Марк Антоний]]ҙың власы көсәйә (судһыҙ язаланған Катилина яҡлы Публий Корнелий Лентул Сураның үгәй улы)<ref>Плутарх. Антоний, 2.</ref>.

Цицерон башта [[Греция]]ға китегә уйлай. Ләкин Антонийҙың сенат менән хеҙмәттәшлек итерә уйлағанын белгәс, Римға ҡайта.<ref>Плутарх. Цицерон, 43.</ref> Б.э.т. 44 йылдың 1 сентябрендә үк улар араһында конфликт була. 2 сентябрҙә Цицерон Антонийға ҡаршы телмәр менән сығыш яһай ([[Демосфен]]дың Филипп II Македонскиийҙың көсәйеүенә ҡаршы телмәре тарихына бәйләп, уны ул «Филиппика» тип атай). Антоний Марк Туллийҙы Цезарҙы,Катилина яҡлыларҙы, Клодийҙы үлтереүҙә һәм Цезарь менән Помпей араһында низағ тыуҙырыуҙа ғәйепләй. Бынан һуң Цицерон Кампаниялағы виллаһына китә,икенсе филиппиканы, «Об обязанностях» һәм «О дружбе» тигән трактаттар яҙа<ref name=autogenerated4>С.Утченко. Цицерон и его время, с. 336.</ref>.

Икенсе филиппика ноябрь аҙағында тамам була. Антоний Цизальпий Галлияһына китә (Италияның төньяғында По йылғаһы буйында), Цицерон ғәмәлдә республика башлығына әйләнә<ref>Т.Бобровникова. Цицерон, с. 495.</ref>. Ул Децим Юний Брут, ике консул һәм Цезарҙың вариҫы [[Октавиан Август|Октавиан]] менән Антонийға ҡаршы берләшә. 20 декабрҙә Цицерон өсөнсө һәм дүртенсе филиппика менән сығыш яһай, Антонийҙы Катилина һәм [[Спартак]]ҡа тиңләй<ref name=autogenerated4 />.
 

== Цицерондың һәләк булыуы ==
Еңеү яулаған Цицерон Октавиандың Антоний һәм Марк Эмилий Лепид менән икенсе триумвиратҡа берләшеүен алдан күрә алмай (б.э.т. 43 йыл). Был өсәүҙең ғәскәре Римде ала, һәм Антоний Цицеронды «халыҡ дошмандары» проскрипция исемлегенә индертә<ref>Аппиан. Гражданские войны, IV, 19.</ref><ref name=autogenerated1>Плутарх. Цицерон, 48.</ref>.
[[Файл:Svedomsky-Fulvia.jpg|thumb|Фульвия Цицерондың башы менән, рәссам П. А. Сведомский]]
Цицерон Грецияға ҡасып ҡотолорға итә, ләкин йәлләттәр уны Формиялағы виллаһынан алыҫ түгел урында б.э. 43 йылдың 7 декабендә барып таба. Цицерон бер ҡаршылыҡһыҙ центуриондың ҡылысы аҫтына башын ҡуя<ref>Аппиан. Гражданские войны, IV, 20.</ref><ref>Плутарх. Цицерон, 46.</ref>. Цицерондың башы менән ҡулын Антонийға алып киләләр һәм уларҙы форумдағы ораторҙар трибунаһына ҡуялар. Антонийҙың ҡатыны Фульвия Цицерондың телен булавка менән тишкесләй. Цицерондың караптар алдына ҡуйылған башы Рим халҡының ҡотон ала, улар үле башты түгел, ә Антонийҙың күңеле һынланышын күрә (Плутарх)<ref name=autogenerated1 />.

== Иҫкәрмәләр ==
;Комментариҙар
{{Примечания|33em|group="комм."}}

;Цитаталар
{{Примечания|33em|group="цит."}}

;Сығанаҡтар
{{Примечания|30em}}

== Әҙәбиәт ==
* {{h|Бобровникова|2006|''Бобровникова Т. А.'' Цицерон: Интеллигент в дни революции. — М.: Молодая гвардия, 2006. — 532 [12] с. — (Жизнь замечательных людей; 1219). — 5000 экз. ISBN 5-235-02933-X.}}
* {{h|Грималь|1991|''[[Грималь, Пьер|Грималь П.]]'' Цицерон / Пер. с фр.: Г. С. Кнабе, Р. Б. Сашина. — М.: Молодая гвардия, 1991. — 544 с. — (Жизнь замечательных людей; 717). — 150000 экз.}}
* ''Звиревич В. Т.'' Цицерон — философ и историк философии. — Свердловск: Изд-во Урал.ун-та, 1988. — 208 с. — 1500 экз.
* ''Звиревич В. Т.'' Цицерон. СПб.: Наука, 2016. −255 с. ISBN 978-5-02-039595-4
# {{книга |автор=Плутарх |часть= |ссылка часть= |заглавие=Сравнительные жизнеописания |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=СПб. |издательство=Кристалл |год=1994 |том=3 |страницы= |столбцы= |страниц=672 |серия= |isbn=5-306-00240-4 |doi= |тираж= |ref=Плутарх }}
* {{h|Утченко|1972|''[[Утченко, Сергей Львович|Утченко С. Л.]]'' Цицерон и его время. — М.: Мысль, 1973; 2-е изд. — М., 1986. — 352 с. — 150000 экз.}}
* Цицерон: 2000 лет со времени смерти: Сб. ст. / Ред.: Н. Ф. Дератани. — М.: Издательство МГУ, 1959. — 176 с. — 8000 экз.
* Цицерон: Сб. ст. / Отв. ред.: Ф. А. Петровский. — М.: Издательство [[АН СССР]], 1958. — 152 с. — 8000 экз.
* {{книга |автор=Цицерон |часть=О государстве |ссылка часть= |заглавие=Диалоги |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=Наука |год=1966 |том= |страницы=7—88 |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |doi= |тираж= |ref=Цицерон }}
* {{книга |автор=Марк Туллий Цицерон |часть= |ссылка часть= |заглавие=Речи |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=Наука |год=1993 |том=1 |страницы= |столбцы= |страниц=448 |серия= |isbn=5-02-011168-6 |doi= |тираж= |ref=Цицерон }}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал = Древний Рим
|Викицитатник = Цицерон
|Викитека = Цицерон
}}
* [http://www.echo.msk.ru/programs/vsetak/47720/ ''Цицерон''. Программа «Эха Москвы» из цикла «Всё так»]
* [http://ancientrome.ru/antlitr/cicero/index.htm Цицерон в русском переводе на сайте «История Древнего Рима»]
* {{lib.ru|http://lib.ru/POEEAST/CICERON/}}
* [http://aforizmer.ru/aforizmi/mark-tullii-tsitseron Афоризмы Марка Туллия Цицерона] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210511155830/http://aforizmer.ru/aforizmi/mark-tullii-tsitseron |date=2021-05-11 }}
* ''Цицерон.'' [https://web.archive.org/web/20100727031214/http://sokolwlad.narod.ru/latinum/texsts/cicero00.html Некоторые речи] — тексты на русском и латыни
* [http://www.ancientrome.ru/antlitr/plutarch/sgo/cicero.htm Плутарх, Сравнительные жизнеописания — Цицерон]
* ''Утченко С. Л.'' [http://www.sno.pro1.ru/lib/ut2/index.htm Цицерон и его время.] Москва: Мысль, 1972.
* {{iw|Список сочинений Цицерона|Список сочинений Цицерона|en|Writings of Marcus Tullius Cicero}}
* [http://family-history.ru/material/var/var_12.html Список сочинений Цицерона] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210310035105/http://family-history.ru/material/var/var_12.html |date=2021-03-10 }}



[[Категория:Боронғо Рим]]
[[Категория:Философтар]]