Шаляпин Фёдор Иванович битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Музыкант
|Страна               = {{Российская империя}} <br>{{флаг|Россия}} [[Рәсәй республикаһы]] <br>{{флаг|РСФСР|1918}} [[Совет Рәсәйе]]
|Имя                  = Фёдор Иванович Шаляпин 
|Изображение =
|Ширина               = 225px 
|Описание изображения = <small>1896 йыл фотоһы. Түбәнге Новгород</small>
|Полное имя =
|Дата рождения        = 1.02.1873 
|Дата смерти          = 12.04.1938
|Место рождения       = {{ТУ|Рәсәй империяһы|Рәсәй империяһында}} {{ТУ|Вятка губернаһы}} {{ТУ|Ҡазан}} ҡалаһы 
|Место смерти         = {{ВБУ|Франция}} {{ВБУ|Париж}} ҡалаһы 
|Профессии            = {{Оперный певец|Рәсәй империяһы|АҠШ|XIX быуат|XX быуат}}, {{актёр|Рәсәй империяһы|АҠШ|XIX быуат|XX быуат}}
|Певческий голос      = [[Бас]]
|Жанры                = [[Опера]]
|Коллективы           = Зиминдың шәхси операһы<br>Ҙур театр<br>Мариин театры<br>Метрополитен Опера
|Награды          = {{{!}} style="background:transparent"
{{!}}{{Орден Святого Станислава 3 степени}}{{!}}{{!}}{{Командор ордена Почётного легиона}}{{!}}{{!}}{{Орден Благородной Бухары}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Народный артист РСФСР|1918}}
{{!}}}
 }}
'''Шаляпин Фёдор Иванович''' ([[1 февраль]] [[1873 йыл]], [[Ҡазан]] — [[12 апрель]] [[1938 йыл]], [[Париж]]) — рус опера һәм камера йырсыһы (юғары бас, төрлө ваҡытта Ҙур һәм Мариин театрҙары, шулай уҡ Метрополитен Опера театры солисы, Республиканың беренсе халыҡ артисы (1918—1927, званиеһы 1991 йылда ҡайтарыла), 1918—1921 йылдарҙа — Мариин театрының художество етәксеһе. Үҙенең ижадында «тыумыштан бирелгән музыккалеген, сағыу вокаль һәләттәрен, иҫ китмәле актёрлыҡ оҫталығын» берләштергән. Төрлө ваҡытта һынлы сәнғәт, графика, скульптура менән шөғөлләнә һәм кинола төшә. Донъя опера сәнғәтенә ҙур йоғонто яһай.

== Биографияһы ==
[[Файл:Ivan_Shalyapin.jpg|слева|мини|211x211пкс|И. Я. Шаляпин — Ф. И. Шаляпиндың атаһы]]
Фёдор [[Вятка губернаһы]] крәҫтиәне, нәҫел ептәре был тарафтарҙа борондан уҡ йәшәгән Шаляпиндар (Шелепиндар)ға барып тоташҡан Иван Яковлевич Шаляпиндың (1837—1901) улы. Уның әсәһе Евдокия Михайловна (ҡыҙ фамилияһы Прозорова) (1845—1915) хәҙерге [[Киров өлкәһе]]нең Кумен районы Дудинцы ауылы крәҫтиәндәренән була. Иван Яковлевич һәм Евдокия Михайловна Вожгалы ауылының Преображенск сиркәүендә никахлашалар. Бала сағында Шаляпин сиркәү хорында йырлай. Малай сағында уны итексе эшенә өйрәтеү өсөн итексе Н. А. Тонковҡа, һуңынан В. А. Андреевҡа бирәләр. Башланғыс белемде Ведерникованың шәхси мәктәбендә ала, артабан Ҡазанда Дүртенсе приход училищеһында, һуңғараҡ — Алтынсы башланғыс мәктәбендә уҡый. 1885 йылдың майында Шаляпин юғары балл алып, училищены тамамлай. Шул уҡ йылда атаһы уны [[Арса]]ла яңы асылған һөнәрселек училищеһына бирә. «Мин ниндәйҙер бер матур илгә китәм икән тип уйлай инем, —тип хәтерләй Шаляпин, — һәм минең өсөн тормош һаман ауырлаша барған Суконная слободаһынан китеүемә шым ғына ҡыуана инем».

=== Карьераһының башы ===
Шаляпин үҙенең артист карьераһының башы итеп 1889 йылды иҫәпләгән, тап ошо йылда ул В. Б. Серебряковтың драма түңәрәгенә статист вазифаһына яҙыла. 1890 йылдың 29 мартында Шаляпиндың беренсе сығышы үтә — ул Ҡазан сәхнә сәнғәтен һөйөүселәре йәмғиәте постановкаһында ҡуйылған П. И. Чайковскийҙың «Евгений Онегин» операһында Зарецкий партияһын башҡара. 1890 йылдың май айында һәм июнь башында Шаляпин В. Б. Серебряковтың оперетта антрепризында хорст була.

1890 йылдың 19 сентябрендә Шаляпин Ҡазандан [[Өфө]]гә күсә һәм С. Я. Семенов-Самарский етәкселегендәге оперетта труппаһы хорында эшләй башлай. Осраҡлы рәүештә сирләп киткән артисты алмаштырып, Монюшко операһы «Галька»ла Стольниктың соло партияһын башҡара. Ошо дебюты 17 йәшлек кенә Шаляпинды ҡапыл билдәле итә, уға һирәкләп булһа ла ҙур булмаған партияларҙы ышанып тапшыра башлайҙар, мәҫәлән, «Трубадур»ҙа Феррандо партияһын. Бер ваҡыт Шаляпин сәхнәлә ултырғысҡа яҙа ултыра һәм ҡолап китә — ошонан һуң ул ғүмере буйы ошондай осраҡҡа эләгеүҙән ҡурҡа.

Киләһе йылда Шаляпин Верстовскийҙың «Аскольд ҡәбере»ндә Билдәһеҙ партияһын башҡара. Уға Өфө земствоһында урын тәҡдим ителә, әммә йәш йырсы Өфөгә Малороссиянан килгән Г. И. Деркач төркөмөнә ылыға. Төркөм менән сәйәхәттәр уны Тифлисҡа алып килә һәм тап ошонда ул тәүге тапҡыр етди рәүештә йырсы Дмитрий Усатов хәстәрләүе арҡаһында үҙенең тауышына иғтибар бүлә. Усатов уның тауышын хуплап ҡына ҡуймай, матди средстволары булмауы сәбәпле, ул уға бушлай йыр дәрестәре бирә һәм, ғөмүмән, уның тормошонда ҡатнаша башлай. Шул уҡ Усатов Шаляпинды Тифлистағы Людвигов-Форкатти һәм Любимов операһына урынлаштыра. Шаляпин Тифлиста бер йыл йәшәй һәм операла бас партияларын башҡара.
[[Файл:Chaliapin_F._(Шаляпин_Ф._И.)_1893.jpg|справа|мини|246x246пкс|Ф. Шаляпин 1893 йылда]]
1893 йылда ул башта Мәскәүгә, ә 1894 йылда — Санкт-Петербургҡа күсенә һәм Лентовский опера труппаһында «Аркадия»ла йырлай. 1894—1895 йылдарҙың ҡышында Панаев театрында опера ширҡәтендә Зазулин труппаһында сығыш яһай. Йәш артистың матур тауышы һәм айырыуса баҙыҡ музыкаль декламацияһы ышандырырлыҡ уйыны менән бер рәттән тәнҡитселәрҙең һәм тамашасыларҙың иғтибарын йәлеп итә. 1895 йылда Шаляпинды Император театрҙары дирекцияһы Санкт-Петербург опера труппаһы составына ҡабул итә. Мариин театры сәхнәһендә ул ҙур уңыш менән Мефистофель (Ш. Гуноның «Фауст»ы) һәм Руслан (М. И. Глинканың «Руслан һәм Людмила»һы) партияларын башҡара. Шаляпиндың күп төрлө таланты Д. Чимарозаның «Йәшерен никах» комик операһында ла сағылыш таба, әммә тейешле баһа алмай. [[1895]]—[[1896 йыл]]дарҙағы сезонда ул «һирәкләп кенә һәм уға бигүк килешмәгән партияларҙа сығыш яһай».

=== Мамонтов операһы ===
Меценат С. И. Мамонтов шул осорҙа Мәскәүҙә опера театрын тота һәм Шаляпиндың ҙур һәләтен күреп, уны үҙенең труппаһына күсереп ала. 1896—1899 йылдарҙа ул Мамонтовтың «Шәхси рус опера»һында йырлай һәм ошо дүрт сезон эсендә ҙур билдәлелек яулай. Бында ул сәнғәти мәғәнәһендә үҫешә һәм бер нисә соло партияһын башҡарып, үҙенең сәхнә һәләтен үҫтерә. рус музыкаһын да һәм яңы музыканы ла бик нескә аңлауы арҡаһында ул рус композиторҙарының әҫәрҙәрен, атап йткәндә, Н. А. Римский — Корсаковтың «Псковитянка» (Иван Грозный), «Садко» (Варяг ҡунығы) һәм «Моцарт һәм Сальери» (Сальери);А. С. Даргомыжскийҙың «Русалка» (Мельник; М. И. Глинканың «Жизнь за царя» (Иван Сусанин); М. П. Мусоргскийҙың «Борис Годунов» (Борис Годунов) һәм «Хованщина» (Досифей) операларында тәрән һәм ысынбарлыҡҡа яҡын әһәмиәтле образдар тыуҙыра. Ошо уҡ ваҡытта ул сит ил операларында ла ролдәре өҫтөндә эшләй: шулай, Ш. Гуноның «Фауст» операһында Мефистофель роле уның башҡарыуында сағыу, көслө һәм үҙенсәлекле төҫ ала.

Мамонтов Шаляпинға карт-бланш биреп, йырсыға үҙ талантын асырға ярҙам итә. Һуңғараҡ үҙе Шаляпин хәтерләй:<blockquote class="">
С. И. Мамонтов миңә әйтте: « Феденька, һеҙ ошо театрҙа нимә теләйһегеҙ, шуны эшләй алаһығыҙ! Әгәр һеҙгә костюмдар кәрәк булһа, әйтегеҙ, һәм костюмдар буласаҡ. Яңы опера ҡуйырға кәрәк булһа — ҡуйырбыҙ!» Бына ошолар барыһы ла минең йәнемде байрам кейемдәренә кейендерҙе, һәм мин ғүмеремдә беренсе тапҡыр үҙемде ирекле, көслө, бөтә ҡаршылыҡтарҙы еңергә һәләтле итеп тойҙом"
</blockquote>«Битлек һәм йән» автобиографик китабында Шаляпин ижади тормошоноң ошо йылдарын иң мөһимдәре тип һүрәтләй: «Мамонтовта мин артист натурамдың бөтә төп һыҙаттарын, минең темпераментымды үҫтереүгә мөмкинлек биргән репертуар алдым».

=== Ижадының сәскә атыуы ===
[[Файл:Sergei_Prokudin-Gorskii_-_Feodor_Chaliapin_as_Mephisto.jpg|слева|мини|187x187пкс|Шаляпин Мефистофель образында (С. М. Прокудин-Горский фотографияһы, 1915).]]
[[Файл:Chaliapin and his family in military hospital.jpg|thumb|Ф. И. Шаляпин ғаиләһе менән хәрби госпиталдә [[Беренсе донъя һуғышы]] осоронда, 1915 год]]
[[Файл:Эй, ухнем! - Фёдор Шаляпин.ogg|thumb|«[[Дубинушка|Эх, дубинушка, ухнем!]]» Фёдор Шаляпин башҡарыуында, 1902.]]
[[Файл:Дубинушка - Фёдор Шаляпин.ogg|thumb|«[[Дубинушка]]» (слова [[Ольхин, Александр Александрович|А. Ольхина]]) Фёдор Шаляпин башҡарыуында, 1917 йылға тиклем.]]
[[Файл:Stenka Razine Chaliapine.ogg|thumb|«[[Из-за острова на стрежень]]» Фёдор Шаляпин башҡарыуында, 1938 йылға тиклем.]]
1899 йылда Шаляпин ҡабаттан Император театрҙарына эшкә төшә — был юлы ул Мәскәүҙә, Ҙур театрҙа, йырлай һәм бик ҙур уңыштарға өлгәшә. Император Мариин сәхнәһендәге Шаляпиндың гастролдәре Петербург музыкаль донъяһында үҙенә күрә ҙур ваҡиға була.

1901 йылда Шаляпин «Ла Скала» Милан театрында 10 тамаша бирә: А. Бойтоның «Мефистофель» операһында уның төп ролдәге сығышы бик юғары баһаға лайыҡ була.

1905 йылдағы революция осоронда ул сығыштарынан эшселәргә иғәнә бүлгән. Халыҡ йырҙары менән («Дубинушка» һ. б.) уның сығыштары ҡайһы берҙә сәйәси демонстрацияға әүерелгән. 1907—1908 йылдарҙа Шаляпин [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-та һәм Аргентинала гастролдәрҙә була.

[[1914 йыл]]дан алып Мәскәүҙә С. И. Зиминдың һәм Петроградта А. Р. Аксариндың шәхси опера антрепризаларында сығыш яһай.

1915 йылда Шаляпиндың кинола дебюты була, ул «Батша Иван Васильевич Грозный» тарихи кинодрамаһында (Лев Мейҙың «Псковитянка» драмаһы буйынса) Иван Грозный ролен башҡара.

1917 йылда Ҙур опера театрында [[Джузеппе Верди]]ҙың «Дон Карлос» операһында Шаляпин Филипп партияһын йырсы булараҡ ҡына башҡарып ҡалмай, ул режиссёр ҙа була. Артабан ул А. С. Даргомыжскийҙың «Русалка» операһы буйынса постановка ҡуя. Төп ролгә ул йәш йырсы К. Г. Держинскаяны һайлай.

[[Беренсе донъя һуғышы]] ваҡытында йырсы үҙенең аҡсаһына яралы һалдаттар өсөн ике лазарет аса, йәмәғәтселеккә үҙенең мәрхәмәтлелеге тураһында хәбәр итмәй.

=== Революция осоро ===
[[Файл:Зиновьев,_Шаляпин,_Горький_(1920).jpg|справа|мини|200x200пкс| Шаляпин һәм [[Максим Горький]] Петроградта 1 май байрамына арналған тантаналы йыйылыш президиумында, (1920).]]
[[1918 йыл]]дан — Шаляпин элекке Мариин театрының художество етәксеһе. Шул уҡ йылда ул Республикала беренсе булып Республиканың Халыҡ артисы исемен ала.

=== Эмиграцияла ===
[[1922 йыл]]дың июль айынан Шаляпин сит илдәрҙә гастролдәрҙә йөрөй, атап әйткәндә, АҠШ-та, унда уның импресариоһы Соломон Юрок була. Йырсы үҙенең икенсе ҡатыны Мария Валентиновна менән бергә китә. Уның оҙаҡ ҡайтмауы Совет власына ҡарата тиҫкәре мөнәсәббәте тураһында имеш-мимеш хәбәрҙәр тыуҙыра; шулай, 1926 йылда В. В. Маяковский "Горькийға хат"ында яҙа:

{|
|Или жить вам,
|-
| ||как живёт Шаляпин,
|}
{|
|раздушёнными аплодисментами оляпан?
|}
{|
|Вернись
|-
| ||теперь
|-
| || ||такой артист
|}
{|
|назад
|-
| ||на русские рублики —
|}
{|
|я первый крикну:
|-
| ||— Обратно катись,
|}
{|
|народный артист Республики!
|}
1927 йылда Шаляпин бер концертынан йыйылған аҡсаны эмигранттар балалына иғәнә итә, был хаҡта 1927 йылдың 31 майында «ВСЕРАБИС» журналында С. Симон исемле әҙәм аҡгвардиясыларға ярҙам иткән тип яҙып сығара. Шаляпиндың «Битлек һәм йән» исемле автобиографияһында бының тураһында ентекләп бәйән ителә. 1927 йылдың 24 авгусындағы РСФСР-ҙың Совнаркомы ҡарана ярашлы ул Халыҡ артисы дәрәжәһенән һәм СССР-ға кире ҡайтыу хоҡуғынан мәхрүм ителә.

"Ф. И. Шаляпинға үлгәндән һуң Республика Халыҡ артисы исемен тергеҙеү тураһында тәҡдимдәр"е КПСС-тың Үҙәк комитеты һәм РСФСР-ҙың Юғары Советы тарафынан 1956 йылда уҡ ҡарала, әммә ҡабул ителмәй. 1991 йылдың 10 июнендә РСФСР-ҙың Юғары Советы 317-се һанлы ҡарар ҡабул итә:<blockquote class="">Отменить постановление Совнаркома РСФСР от 24 августа 1927 года «О лишении Ф. И. Шаляпина звания „Народный артист“» как необоснованное.<br />
</blockquote>1932 йылдың аҙағында Шаляпин кинола төшә, ул Георгий Пабстың Сервантес романы буйынса «Дон Кихот мажаралары» фильмында төп ролде башҡара. Фильм бер үк ваҡытта ике телдә төшөрөлә — ике составтағы актёрҙар менән инглиз һәм француз телдәрендә. Фильмға музыканы Жак Ибер яҙа, натурала төшөрөүҙәр Ницца ҡалаһы эргәһендә үтә. 1935—1936 йылдарҙа Шаляпин аккомпаниатор Годзинский Жорж де менән бергә Алыҫ Көнсығышҡа үҙенең һуңғы гастролдәренә сығып китә. Маньчжурияла, Ҡытайҙа һәм Японияла ул 57 концерт бирә.

1937 йылдың яҙында Шаляпинда лейкоз ауырыуын табалар. 1938 йылдың 12 апрелендә 66 йәшендә ул Парижда ҡатынының ҡулында вафат була. Париж зыяраты Батиньолдә ерләнә. 1984 йылда уның улы Федор атаһының кәүҙәһен Франциянан Рәсәйгә күсереүгә рөхсәт бирә. Күсереү буйынса барон Эдуард Александрович фон Фальц-Фейн бик күп тырышлыҡ һала, Федор Федоровичты был аҙымды эшләргә күндерә һәм уның вафатынан һуң Римда ҡалған ғаилә ҡомартҡыларын һатып ала һәм уларҙы Петербургтағы Шаляпин музейына бүләк итә. Ерләү тантанаһы Мәскәүҙә 1984 йылдың 29 октябрендә үтә. Ике йылдан һуң скульптор А. Елецкий һим архитектор Ю. Воскресенский эшләгән һәйкәл уның ҡәберенә ҡуйыла.

== Ижады ==
[[Файл:Shalapin_sculpture.jpg|мини|Ф. И. Шаляпин үҙен-үҙе пластилиндан әүәләй .]]
Йырсының тауышы — йомшаҡ тембрлы юғары бас (бәлки, бас-баритондыр) . Замандаштары билдәләүенсә, йырсының дикцияһы бик шәп була, тауышы көслө, сәхнәнән алыҫ урындарҙа ла яҡшы ишетелгән.

Киң таралған фекер буйынса, Шаляпин үҙенең популярлығына йырсы булараҡ ҡына түгел, күренекле артист, башҡаса кәүҙәләнә ала торған һәләте һәм нәфис һүҙе оҫтаһы булараҡ ирешә. Буйға оҙон, олпат һынлы, матур йөҙлө, үткер ҡарашлы Шаляпин үҙенең иң яҡшы трагик ролдәрендә онотолмаған тәьҫир ҡалдырған (Мельник, Борис Годунов, Мефистофель, Дон Кихот). Шаляпин үҙенең ярһыу темпераменты менән тамашасыларҙы тетрәндерә, һәр нотаны урынына еткереп, йырҙың һәр һүҙенә теүәл, ихлас интонациялар таба белгән, сәхнәлә һәр саҡ тәбиғи һәм ышаныслы булған.

Төрлө йылдарҙа йырсының партнерҙары А. М. Давыдов, Т. Даль Монте, Д. де Лука, Н. Ермоленко-Южина, И. Ершов,П. Журавленко, E. Збруева, Э. Карузо, К. Держинская, В. Касторский, E. Куза, Н. М. Ланская, Л. Липковская, Ф. Литвин, Е. Мравина, В. Петров, Т. Руффо, Н. Салина, Т. Скипа, П. Словцов, Д. Смирнов, Л. Собинов, Р. Сторкьо, Г. Угринович, М. Черкасская, В. Эберле, Л. Яковлев, А. Шеманскийҙар булалар.

Шаляпиндың таланттары музыкаль һәм актёрлыҡ һәләттәре менән генә сикләнмәгән, Федор Шаляпин иҫ киткес рәссам да булған, үҙен һынлы сәнғәттә һәм скульптурала ла һынап ҡараған. Уңың ҡулы аҫтынан сыҡҡан бик күп портреттар, автопортреттар, рәсемдәр һәм карикатура эштәре һаҡланып ҡалған. Шулай уҡ ҙур әҙәби һәләттәр күрһәткән, үҙенең яҙма әҫәрҙәрендә тәбиғәттән бирелгән аҡыл, айырылып торған юмор тойғоһо, күҙәтеүсәнлек һәләтенә эйә булғанлығын иҫбат иткән.

[[Максим Горький]] Шаляпинды сәйәси эшмәкәрлектән һәм ниндәй ҙә булһа сәйәси партияла ағза булыуҙан дүндерә, сөнки Шаляпин үҙенең талантын сәйәси ығы-зығыға әрәм итергә тейеш түгел, тип иҫәпләгән.

== Шаляпин һәм Өфө ==
[[1890 йыл]]да С. Я. Семёнов-Самарскийҙың труппаһы [[Өфө]]гә юллана һәм Шаляпин, бәләкәй генә түләү хаҡына ризалыҡ биреп, үҙенең тәүге контрактына ҡул ҡуя. Уның гардеробында был мәлдә «сыбар» галстуктан һәм бер дуҫының әсәһе бүләк иткән иҫке шәлдән башҡа ҡиммәтле әйберҙән бер ни ҙә булмай.
[[Ҡаҙан]]дан килгән пароходтан Шаляпин Софронов майҙанына килеп төшә, буласаҡ йырсыға был ваҡытта 17 йәш була.
[[Файл:Дом Федора Ивановича Шаляпина 01.JPG|thumb|right|250px|Өфөлә Ф. Шаляпин йәшәгән йорт]]
Өфөлә Фёдор Шаляпин 1890 йылдың сентябренән 1891 йылдың июненә тиклем йәшәй.
 
[[1890 йыл]]дың 26 сентябрендә Шаляпин ғүмерендә беренсе тапҡыр А. Замараның «Палермонан йырсы» опереттаһында сығыш яһай. Театр бинаһы Ильин, Телеграф, Воскресенск урамдары һәм Театр тыҡрығы араһындағы кварталда урынлашҡан була (хәҙер [[Зәки Вәлиди урамы (Өфө)|З. Вәлиди]], [[Цюрупа урамы (Өфө)|Цюрупа]], [[Туҡай урамы (Өфө)|Туҡай]] һәм [[Матросов урамы (Өфө)|Матросов]] урамдары). Театрҙың ағас бинаһы [[1861 йыл]]да төҙөлә, хәҙерҙе көнгә тиклем һаҡланмаған.

Яңы эш урынында лампаларҙы таҙартыуҙан башлап декорацияларҙы ҡуйғанға тиклемге эштәрҙән баш тармаған йәш егетте бик яратып ҡабул итәләр.
 
Был ваҡытта Шаляпин мәсет артында Трунилов ҡасабаһында [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙелдең]] текә ярындағы ике этажлы йортта йәшәй (йорт яңыраҡ һүтелде).
Йорттоң түбән тәҙрәләре тротуарға сыҡҡан, тәҙрәнән үтеп йөрөгән кешеләрҙең аяҡтары һәм тауыҡтар күренгән. Ағас түмәрҙә ҡунып йәшәгән Шаляпин сәнғәткә хеҙмәт итеүен ҙур ғорурлыҡ һәм ҡыуаныс менән ҡабул итә.
 
Фёдор Шаляпин тамағын туйҙырыр өсөн Ильин сиркәүенең хорында ла йырлай. Ильин сиркәүе [[1855 йыл]]да төҙөлгән һәм изге пәйғәмбәр Илья хөрмәтенә исемләнгән. Сиркәү З. Вәлиди урамында урынлашҡан була, [[1931 йыл]]да уны ябалар, һуңынан емерәләр.

1891 йылдың 6 майында Фёдор Иванович әсәһенең фамилияһы аҫтында (Прозоров) [[Дворян йыйылышы (Өфө)|Дворян йыйылышы]] бинаһында Рубинштейндың «Демон» операһында ҡарт хеҙмәтсе ролендә сығыш яһай. Был бинала Шаляпин Гуно операһынан («Фауст») Мефистофель роле өҫтөндә эшләй.
[[Файл:Памятник Шаляпину (Уфа).jpg|thumb|right|250px|Өфөлә Фёдор Шаляпиндың [[Шаляпин һәйкәле (Өфө)|мәрмәр һәйкәле]]]]
Сығышынан һуң уның эш хаҡы арттырыла һәм Шаляпин башҡа ролдәрҙе ятларға мөмкинлек ала. Өфөлә Шаляпин Фернандо («Трубадур») һәм Билдәһеҙ («Аскольд ҡәбере») партияларын башҡара. Өфө интеллигенцияһы уны Өфөлә ҡалырға өгөтләй һәм земство управаһына эшкә урынлаштыра һәм артабан уны консерваторияға уҡыуға ебәрергә вәғәҙә итә. Әммә Шаляпинды ҡоро һандар менән эш итеү һис тә мауыҡтырмай, һәм ул Өфөнә ташлап китә.
Губерна земствоһында 1891 йылдың апрель-июнендә писец булып хеҙмәт итә. Элекке земство бинаһында хәҙер «Өфөкабель» заводы бинаһы урынлашҡан. Таш ике этажлы бина 1880 йылдарҙа төҙөлгән, Цюрупа һәм З. Вәлиди урамдары киҫелешкән ерҙә тора.

Земствола эшләгән саҡта Шаляпин Гоголев урамындағы 1-се һанлы бер этажлы ағас өйҙә йәшәй (хәҙер Гоголь урамы 1-се һанлы йорто). Йорт [[XIX быуат]] аҙағында төҙөлгән һәм бөгөнгө көндә йәшәү торлағы булып файҙалана.

Шаляпиндың исеме тимер юлы вокзалы менән дә бәйле. Тап ошонан ул 1891 йылда [[Златоуст]]ҡа гастролдәргә китә.

1904 йәки 1905 йылда билдәле йырсы булып киткән рус йырсыһы юл ыңғайы үҙенең дуҫы Григорьевты күреп китә һәм эшселәр клубында сығыш яһай. Клуб Өфө тимер юлы оҫтаханалар территорияһында урынлашҡан була. Ул йырлаған «Дубинушка» йырын клубта йыйылғандарҙың барыһы ла күтәреп ала.

1967 йылдың 6 февралендә артистың ҡыҙы Шаляпина Ирина Фёдоровна алдында бинаға мемориаль таҡта ҡуйылды. Бина 1856 йылды төҙөлгән, хәҙерге көндә бында [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] урынлашҡан.

1991 йылдан алып Өфө ҡалаһында йыл һайын донъя йондоҙҙары ҡатнашлығында опера сәнғәте Шаляпин фестивале — «Өфөлә Шаляпин кистәре» («Шаляпинские вечера в Уфе») үткәрелә.

=== Кинолағы ролдәре ===
* [[1915]] — [[Иван Грозный]], «Батша Иван Васильевич Грозный»
* [[1933]] — Дон Кихот, — «Дон Кихот» (фильм, 1933) (режиссёры Георг Вильһельм Пабст)

== Шәхси тормошо ==
[[Файл:Shalyapin&Tornagi.jpg|мини|254x254пкс|Ф. И. Шаляпин һәм И. И. Торнаги]]
Шаляпин ике тапҡыр өйләнгән була. Үҙенең беренсе ҡатыны, итальян балеринаһы Иола Торнаги {{sfn|Мошенцева|2012}} (Ле-Прести; 1873 (?), [[Монца]] — 1965, Рим<ref>Иола Игнатьевна выехала в Рим из СССР в конце 1950-х годов по приглашению сына Фёдора.</ref>) менән Шаляпин [[Түбәнге Новгород]] ҡалаһында таныша. Улар Мәскәү өлкәһенең Гагино ауылы сиркәүендә 1898 йылды никахлаша. Был никахта Шаляпиндың алты балаһы тыуа: Игорь (4 йәшендә үлеп ҡала), Борис, игеҙәктәр Фёдор менән Татьяна<ref>{{Cite web|url=http://moscow-tombs.ru/1993/shalyapina_tf.htm|title=Московские могилы. Шаляпина Т.Ф.|publisher=moscow-tombs.ru|accessdate=2017-06-07}}</ref>, Ирина һәм Лидия.

Никахта булған саҡта Федор Иванович Петцольд Мария Валентиновна (ҡыҙ фамилияһы Элухен; 1882—1964), менән яҡынлаша, Мария Валенитиновнаның тәүге никахынан ике балаһы була. Шаляпин менән уның тағы ла өс ҡыҙы тыуа: Марфа (1910—2003), Марина (1912—2009) һәм Дасия (1921—1977). Ысынбарлыҡта Шаляпиндың икенсе ғаилә барлыҡҡа килгән саҡта, беренсе никахы тарҡалмаған була. Бер ғаиләһе Мәскәүҙә йәшәһә, икенсеһе — Петроградта. Мария Валентиновна менән Шаляпин рәсми рәүештә Прагала, рус сиркәүҙәренең береһендә, Шаляпиндың соло гастролдәре ваҡытында, яҡынса 1927 йылдың 10 ноябрендә никахлашалар.

Шаляпиндың барлыҡ балалары араһынан иң оҙаҡ йәшәгәне Марина була, ул 98 йәшендә вафат була.

== Наградалары ==
''Федор Шаляпин''. Маска и Душа. — М., 1997; с. 275, 277 китабы буйынса:
[[Файл:Шаляпин_Удостоверение_командора_Почётного_легиона1.jpg|мини|200x200пкс|Почетлы легион командоры таныҡлығы]]
* 1902 — III дәрәжә Алтын йондоҙ ордены (Бохара эмираты).
* 1907 — Пруссия бөркөтө алтын тәреһе.
* 1908 — Офицер почетлы исеме кавалеры.
* 1910 — Ғәли йәнәптәре (Его Величества) Солисы почетлы исеме.
* 1912 — Италия короле Ғәли йәнәптәре (Его Величества) Солисы почетлы исеме.
* 1913 — Британия короле Ғәли йәнәптәре (Его Величества) Солисы почетлы исеме (Его Величества).
* 1914 — Британия ордены — сәнғәт өлкәһендәге ҡаҙаныштары өсөн.
* 1914 — III дәрәжә [[Изге Станислав ордены (Рәсәй империяһы)|Изге Станислав ордены]] (Рәсәй).
* 1916 — Офицер званиеһы.
* 1918 — Республиканың Халыҡ артисы почетлы исеме (беренсе тапҡыр бирелә).
* 1925 — Почётлы легион ордены командоры (Франция).

== Адрестары ==
[[Файл:Cottage_Chaliapin_in_Kislovodsk.JPG|мини|200x200пкс|Кисловодскиҙа Шаляпиндың ҡала ситендәге йорто]]

=== Санкт-Петербург — Петроградта ===
* 1894—1895 — «Пале Ройяль» ҡунаҡханаһы — Пушкин урамы, 20-се йорт;
* 1899 — Колокол урамы, 5-се йорт;
* 1901—1911 йылдың аҙағы — О. Н. Мухинаның мебелләгән бүлмәләре, Оло Диңгеҙ урамы, 16-сы йорт;
* 1911 йылдың аҙағы — 1912 йылдың яҙы — табышлы йорт (доходный дом), Литей проспекты, 45-се йорт;
* 1912 йылдың йәйе — 1914 йылдың көҙө — Никольск майҙаны, 4-се йорт, 2-се фатир;
* 1914 йылдың көҙө — 1922 йылдың 22 июне— Пермь урамы (Графтио урамы), 2-се йорт, 3-сө фатир. Шаляпиндың Петроградтағы шәхси йорто. Ошо адрес буйынса (хәҙерге нумерация — 2Б) Ф. И. Шаляпиндың Мемориаль-фатир музейы урынлашҡан.

=== Мәскәүҙә ===
Мәскәүгә Шаляпин тәүге тапҡыр 1894 йылдың йәй башында килә, бында ул Е. Н. Рассохинаның театр бюроһында (Георгий тыҡрығы, 1 -се йорт) Петербургтағы һәм Ҡаҙандағы сығыштары буйынса контракттарға ҡул ҡуя. 1899 йылға тиклем Долгоруков урамындағы 36-сы йортоноң (хәҙерге көндә һаҡланмаған) флигелендә, һуңынан — Оло Чернышевский тыҡрығындағы 9 -сы йортта йәшәгән. Бер йылдан һуң ул Леонтьев тыҡрығындағы 24-се йортҡа күсә, артабан 1904 йылда Зачатьев тыҡрығындағы 3-сө йортта йәшәй. Бында күсенгәндән һуң уның улы Борис тыуа, ә киләһе йылда — игеҙәк балалры Федор менән Татьяна. Был йорт, авариялы торошта була 2016 йылда суд тыңлауҙарынан һуң йорттоң реставрацияһы башлана. Мәскәүҙәге айырым йорто Новинск бульварында урынлашҡан, Был бинала Шаляпин ғаиләһе менән 1910 йылдан алып 1922 йылға, АҠШ-ҡа эмиграцияға киткәнгә тиклем йәшәгән, хәҙер был йортта Шаляпиндың Йорт — музейы.

=== Плёста ===
1910 йылда Шаляпин тәүге тапҡыр Плесҡа килә, бында уға шул тиклем оҡшап ҡала, хатта уның яҡын тирәһендә ул Хмельницы исемле буш ятҡан ер һатып ала. 1912 йылдың июлендә һәм сентябрендә ул архитектор Кузнецов менән килеп китә. Кузнецов буласаҡ өйҙөң планын төҙөй һәм өй С. А. Шулепниковтың «Утешное» имениеһы эргәһендә 1914 йылда төҙөлөп бөтә. 1918 йылда Ф. И. Шаляпиндың йорто тартып алына һәм балалар коммунаһына бирелә, 1924 йылдан алып унда ял йорто урынлаша .

== Хәтер ==
[[Файл:Фёдор Шаляпин.jpg|thumb|150px|right|Голливуд Дан аллеяһында Фёдор Шаляпиндың йондоҙо]]
* Ф. И. Шаляпиндың Йорт-музейы Мәскәүҙә.
* 2014 йылдың авгусында Шаляпинға һәйкәл Киров ҡалаһында ҡуйыла.
* 2013 йыл мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә Шаляпин исемен йөрөткән 17 урам, 2 тыҡрыҡ һәм Иваново өлкәһендә бер ауыл йөрөтә.
* [[Ҡаҙағстан]]:
** [[Алматы]] ҡалаһында Шаляпин урамы;
** Ҡустанай өлкәһенең Рудный ҡалаһында Шаляпин урамы;
* [[Өфө]]лә Шаляпинға [[Шаляпин һәйкәле (Өфө)|һәйкәл]] ҡуйылған;
* Өфөлә 1991 йылдан алып (йыл һайын) донъя йондоҙҙары ҡатнашлығында опера сәнғәте Шаляпин фестивале — «Өфөлә Шаляпин кистәре» («Шаляпинские вечера в Уфе») үткәрелә;
* 2003 йылда Шаляпинға һәйкәл Мәскәүҙә, Новинск бульварында, Ф. И. Шаляпин исемендәге Йорт-музей янында ҡуйылды (скульпторы Вадим Церковников).
* Федор Иванович Шаляпиндың исеме Голливудта тауыш яҙҙырыу индустрияһына индергән өлөшө өсөн «Йондоҙҙар аллеяһында» мәңгеләштерелгән.
* 1999 йылдың 29 авгусында Ҡаҙанда, ул суҡындырылған Богоявлен соборының колокольняһы янында Шаляпинға һәйкәл ҡуйыла (скульпторы А. Балашов).
* 1986 йылдың 31 октябрендә Шаляпиндың ҡәберендә һәйкәл асыла (скульпторы А. Елецкий, архитекторы Ю. Воскресенский).
* 1982 йылдың 8 февралендә Шаляпиндың тыуған яғында, Ҡазанда, уның исемендәге беренсе опера фестивале асыла. Фестиваль М. Йәлил исемендәге татар дәүләт опера һәм балет театрында үтә һәм 1991 йылдан алып халыҡ-ара статусын йөрөтә .
* Федор Шаляпин исемен 92 — 016 проекты бәләкәй дүрт палубалы теплоходы йөрөтә.
* Түбәнге Новгородта Ф. И. шаляпин исемендәге музей бар. Ф. и. шаляпин түбәнге новгородта музейы бар.
* Gramophone журналының Дан залына индерелгән.

=== Шаляпин образы кинола ===
* Николай Охлопков (Яков Свердлов, 1940)
* Виктор Степанов («Под знаком Скорпиона», 1996)
* Александр Огнивец («Римский-Корсаков», 1953)
* Александр Блок («Секретная служба Его Величества», 2006)
* Александр Клюквин («Петр Лещенко. Всё, что было…», 2013)
* [[Абдразаҡов Илдар Әмир улы|Илдар Абдразаков]] («Шыршылар 1914», 2014)
* Александр Тамбов («Орлова һәм Александров», 2014)

== Галерея ==
<gallery>
1897 Serow F.I. Schaljapin als Iwan der Schreckliche anagoria.jpg|<small>[[Серов, Валентин Александрович|В. А. Серов]]. Ф. И. Шаляпин Иван Грозный ролендә, 1897.</small>
Карикатура на Ф.И. Шаляпина 1903 года.jpg|<small> Ф. И. Шаляпинға  П. Роберҙың карикатураһы, 1903.</small>
Chaliapin auto dosifey.JPG|<small>«Хованщина») операһында Досифей ролендәге автопортрет, Ф. И. Шаляпин Мариин театрында үҙенең гримуборный бүлмәһендәге диуарға эшләгән, 1911.</small>
Chaliapin F. (Шаляпин Ф. И.) 1912 with his son Boris.jpg|<small>Улы Борис менән, Лев Леонидов фотоһы, 1912.</small>
Kustodiyev Shalyapin.JPG|<small>[[Кустодиев, Борис Михайлович|Б. М. Кустодиев]]. Ф. И. Шаляпиндың портреты, 1921<ref>Эту шубу певец получил в качестве платы за концерты перед красноармейцами ([http://naviny.by/rubrics/society/2009/11/02/ic_articles_116_165250 Беларусь вчера. Минские хроники эпохи demi-saison//Белорусские новости, 2009/11/02] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170912055521/http://naviny.by/rubrics/society/2009/11/02/ic_articles_116_165250 |date=2017-09-12 }})</ref>.</small>
Шаляпин.jpg|<small>В. А. Серовтың тыуыуына 100 йыллығы айҡанлы сығарылған СССР-ҙың почта маркаһында  Ф. И. Шаляпиндың портреты, 1965.</small>
</gallery>

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор={{nobr|Котляров Ю.}}, {{nobr|Гармаш В.}}|заглавие=Летопись жизни и творчества Ф. И. Шаляпина. В 2-х книгах.|место=Л.|издательство=Музыка|год=1985|тираж=15000}}
* <span data-wikidata-qualifier-id="P248">[https://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Шаляпин,%20Федор%20Иванович Шаляпин Федор Иванович]</span> // [[Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге]]<span> </span>: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — <abbr title="Санкт-Петербург">СПб.</abbr>, 1890—1907.<div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title">ВТ-ЭСБА</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="1" class="cx-template-editor-param-key">1</span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="1" style="position: relative;">Шаляпин Федор Иванович</div></div></div></div><div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title">ВТ-ЭСБА</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="1" class="cx-template-editor-param-key">1</span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="1" style="position: relative;">2</div></div></div></div>
* ''Ф. и. Шаляпин'' [http://az.lib.ru/s/shaljapin_f_i/text_0040.shtml «һәм битлек Күңел. Ҡырҡ йыл минең театры» (автобиография)].
* ''Ф. и. Шаляпин'' «булды минең тормош биттәре» ([[Максим Горький|максим горький]]).
* ''Перечень а. в.'', ф. и. Шаляпин, кн.: в. а. Перечень, Музыкаль-тәнҡит мәҡәләләре (1894—1912), «музыка нәшриәтендә» ленинград, 1971, 174—177 стр.
* {{Китап|автор=[[Лесс, Александр Лазаревич|Лесс А. Л.]]|заглавие=Рассказы о Шаляпине|издательство=М., «Советская Россия»|год=1973|страниц=174}}
* ''В Петелин'' «Күтәрелгән, йәки Тормош Шаляпин (1894—1902)». М.: Центролиграф, 2000, 2004.
* В йырсы. 1750—1917: Һүҙлеге / М. Пружанский. — Изд. 2 добролюбов. һәм том — <abbr title="Москва">М.</abbr>, 2008.
* {{Китап|заглавие=Фёдор Иванович Шаляпин. Альбом-каталог из фондов ГЦТМ им. А.А. Бахрушина|ссылка=http://culture.ru/atlas/object/984|ответственный=С.В. Семиколенова|место=М|издательство=[[Театральный музей им. А. А. Бахрушина|ГЦТМ им. А.А. Бахрушина]]|год=2012|страниц=408|серия=[[Бахрушинская серия]]|isbn=978-5-901977-56-9|тираж=1000}}
* «Гений был — Федор Шаляпин. Мәҡәлә һәм хәтирәләр», [http://www.rusarchives.ru/muslib/gcmmk/index.shtml ГЦММК ул. М. и. Глинка] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160107160815/http://www.rusarchives.ru/muslib/gcmmk/index.shtml |date=2016-01-07 }}, йорт-музейына ф. И. Шаляпин, фортепиано мәктәбенең «Клавир». М., 1995.
* {{Китап|автор=[[Янковский, Моисей Осипович|М. Янковский]]|заглавие=Шаляпин и русская оперная культура|место=Л.; М.|издательство=[[Искусство (издательство)|«Искусство»]]|год=1947|ref=Янковский}}
* {{Китап|автор=В. Н. Дмитриевский|заглавие=Шаляпин|место=М.|издательство=[[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]]|год=2014|страниц=543[1]|серия=Жизнь замечательных людей: сер. биогр.; вып. 1448|isbn=978-5-253-03667-3|тираж=5000}}
* {{Китап|автор=Прасковья Мошенцева|часть=Первая жена Шаляпина|ссылка часть=http://sv-scena.ru/Buki/Tayiny-Kryemlyevskoyi-boljjnitsy-ili-Kak-umirali-vozhdi.84.html|заглавие=Тайны Кремлевской больницы, или Как умирали вожди|место=М.|издательство=«Алгоритм»|год=2012|страниц=256|серия=Исторические сенсации|isbn=978-5-699-49104-9|тираж=3000|ref=Мошенцева}}
* Юрий Узиков. Исторические памятники Уфы. [https://search.rsl.ru/ru/record/01000613584] (на рус.яз.) «Китап» нәшриәте, 1999, 147-148 с. ISBN 5-295-02294-3. ''Здание, где выступал Шаляпин Ф. И.''

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Тема = Фёдор Шаляпин
|Викицитатник =Шаляпин, Фёдор Иванович
|Викитека = 
}}
* [http://www.shalyapin-museum.org/ Дом-музей Ф. И. Шаляпина в Москве ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180530094353/http://www.shalyapin-museum.org/ |date=2018-05-30 }}
* [http://www.theatremuseum.ru/expo/sha.html Дом-музей Ф. И. Шаляпина в Санкт-Петербурге] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110513211059/http://www.theatremuseum.ru/expo/sha.html |date=2011-05-13 }}
* [http://www.cs.princeton.edu/~san/basses.html Коллекция фотографий Шаляпина в различных ролях]
* [http://imwerden.de/cat/modules.php?name=books&pa=showbook&pid=1419 Шаляпин декламирует стихотворение Семена Надсона «Грёзы», mp3]
* {{imdb name|id=0149924|name=Фёдор Шаляпин}}
* [http://www.chayka.org/oarticle.php?id=278 Шаляпсусы. Отрывок из книги И.Дарского «Народный Артист Его Величества… Шаляпин»], в журнале «Чайка»
* [http://nastyha.ru/shalyapin/o_shalyapine/ «Вятский Шаляпин»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090726115231/http://nastyha.ru/shalyapin/o_shalyapine/ |date=2009-07-26 }} исследование Бориса Садырина о вятских корнях знаменитого певца. Отец и мать, посещение [[Вятская губерния|Вятской губернии]], знакомство Шаляпина со многими известными людьми той эпохи.
* [http://www.archive.gov.tatarstan.ru/_go/anonymous/main/?path=/pages/ru/2nart/91vistavki/79shalyapin/ Документы, связанные с Шаляпиным, из фондов Национального архива РТ]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [[Дорошевич, Влас Михайлович|Влас Михайлович Дорошевич]]. «[[s:Шаляпин в «Мефистофеле» (Дорошевич)|Шаляпин в „Мефистофеле“]]», «[[s:Шаляпин в «Scala» (Дорошевич)|Шаляпин в „Scala“]]», «[[s:Шаляпин (Дорошевич)|Шаляпин]]»
* [http://www.russian-records.com/search.php?search_keywords=%D8%E0%EB%FF%EF%E8%ED&l=russian&page=2 Дискография Фёдора Ивановича Шаляпина на сайте Russian-Records.com]
* [http://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&list=UU-AGCUwWx9FyfMgdnqQ7E2w&v=2leVyYadlyg Фёдор Шаляпин в передаче «Лица истории»]
* Игорь Фунт к [http://www.peremeny.ru/blog/14186 140-летию со дня рождения Ф. И. Шаляпина].
* [http://geo-storm.ru/vechnye-voprosy/istorija-i-pamjat/fedor-shaljapin-interesnye-fakty/ Федор Шаляпин: интересные факты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171004001514/http://geo-storm.ru/vechnye-voprosy/istorija-i-pamjat/fedor-shaljapin-interesnye-fakty/ |date=2017-10-04 }}
* [http://sitefaktov.ru/index.php/home/2222-o-shalyapine Интересные факты о Шаляпине] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161030110257/http://sitefaktov.ru/index.php/home/2222-o-shalyapine |date=2016-10-30 }}
* [http://ttolk.ru/2015/11/30/%D0%BA%D0%B0%D0%BA-%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8F%D0%BF%D0%B8%D0%BD-%D1%83%D0%B5%D0%B7%D0%B6%D0%B0%D0%BB-%D0%B8%D0%B7-%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8/ Как Шаляпин уезжал из Советской России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170830152557/http://ttolk.ru/2015/11/30/%D0%BA%D0%B0%D0%BA-%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8F%D0%BF%D0%B8%D0%BD-%D1%83%D0%B5%D0%B7%D0%B6%D0%B0%D0%BB-%D0%B8%D0%B7-%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8/ |date=2017-08-30 }}
* [http://www.liveinternet.ru/users/2496320/post376361219 Почему Шаляпин покинул Россию]
* [https://sergiy06.livejournal.com/421420.html Городская легенда (Как чекисты отравили Шаляпина).]
* [http://novymirjournal.ru/index.php/blogs/entry/shalyapin-v-la-skala-ne-bez-skandala Шаляпин отказал синьору Мартинетти, шефу миланской клаки, публично заявив репортёрам, что не будет платить за аплодисменты.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170830194404/http://novymirjournal.ru/index.php/blogs/entry/shalyapin-v-la-skala-ne-bez-skandala |date=2017-08-30 }}
* http://www.ufacity.info/history/people/138428.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170913000209/http://ufacity.info/history/people/138428.html |date=2017-09-13 }} Шаляпин Федор Иванович.
* HTTP://UFA-GID.COM/OCHERKI/UFIMSKIE-ADRESA-SHALYAPINA.HTML {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210116172346/https://ufa-gid.com/ocherki/ufimskie-adresa-shalyapina.html |date=2021-01-16 }} УФИМСКИЕ АДРЕСА ШАЛЯПИНА

{{ЭСБЕ}}
{{ВС}}

[[Категория:Рәсәйҙең академик музыканттары]]
[[Категория:XIX быуат актёрҙары]]
[[Категория:XX быуат актёрҙары]]
[[Категория:АҠШ актёрҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса актёрҙар]]
[[Категория:Бастар]]
[[Категория:III дәрәжә Изге Станислав ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Почётлы легион ордены командорҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса музыканттар]]
[[Категория:РСФСР-ҙың халыҡ артистары]]
[[Категория:XX быуат опера йырсылары]]
[[Категория:Алфавит буйынса йырсылар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:13 февралдә тыуғандар]]
[[Категория:1873 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Ҡазанда тыуғандар]]
[[Категория:12 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:1938 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Парижда вафат булғандар]]
[[Категория:Рәсәйҙән АҠШ-ҡа иммиграциялағандар]]