Шиғыйҙар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ислам}}
'''Шиғыйҙар''' ({{lang-ar|شيعة}}; [шӣ‘а] — ''эйәреүселәр, фирҡә, фракция'') — [[Ислам]]дағы ошо исем аҫтында йөрөтөлгән йүнәлеш вәкилдәре. Уларҙың берҙәмлек нигеҙе — [[Али ибн Әбү Талип|Али ибн Әбү Талиб]]ты һәм уның тоҡомдарын ғына [[Мөхәммәт]] Пәйғәмбәрҙең берҙән-бер ҡануни вариҫтары тип һанауҙа<ref name="исламэнциклоп">Ислам. Энциклопедический словарь. М.: «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1991. — 315 с. — ISBN 5-02-016941-2 — с.298.</ref>. Былар башлыса 12 имамсылар (иснәәшариҙәр), күпселеге [[Иран]]да, [[Әзербайжан]]да, [[Бахрейн]]да, [[Ираҡ]]та һәм [[Ливан]]да йәшәй<ref>[http://islamist.ru/шииты/ Шииты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120214175949/http://islamist.ru/%D1%88%D0%B8%D0%B8%D1%82%D1%8B/ |date=2012-02-14 }} // Исламская энциклопедия. — Islamist.Ru</ref>.

== Йүнәлеш тураһында ҡыҫҡаса ==
Барлыҡ [[мосолмандар]] кеүек үк шиғыйҙар [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)]] - [[Аллаһ]]тың [[Рәсүл]]е икәненә инана. Шиғыйҙар [[өммәт]]кә һайланып ҡуйыла торған [[хәлифә]]ләр түгел, ә [[Аллаһ]] тарафынан тәғәйенләнгән имамдар идара итергә тейеш тип һанай. Бындай имамдар иҫәбенә улар [[Али ибн Әбү Талип]] һәм Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең ҡыҙы [[Фатима]]нан киткән тоҡомдарҙы индерә. Шиғыйҙар тәүге 3 хәлифә — хәҙрәти [[Әбү Бәкер]], [[Ғүмәр ибн әл-Хәттаб|Ғүмәр]] һәм Усман — идара иткән хәлифәткә тәнҡит менән ҡарай. Хәҙрәти Әбү Бәкр әҙ һанлы арҡалаштары тарафынан һайланған, ул үҙе урынына хәҙрәти Ғүмәрҙе ҡалдырған, ә уныһы хәҙрәти Усманды һайлаттырған тип ризаһыҙлыҡ белдерәләр. Шиғыйҙарҙың фекеренсә Имамды өммәт үҙе һайларға тейеш.

== Таралышы ==
[[Файл:Sunni-Shi'a map.png|thumb|500pxмосолман донъяһында шиғыйлыҡ таралған төбәктәр<br /><span style="color:#FF8000;">'''Һары'''</span>: сөнни райондар, <span style="color:#ff0000;">'''ҡыҙыл'''</span>: шығый райондар, <span style="color:#4496F8;">'''зәңгәр'''</span>: ибадиттар]]
Төрлө мәғлүмәттәр буйынса, шиғыйҙар мосолмандарҙың дөйөм һанының 10—20 % тәшкил итә<ref name=BritannicaShiite1>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/540503/Shiite|title=Shīʿite|work=|publisher=Encyclopædia Britannica Online|year=2010|accessdate=2010-08-25|archiveurl=http://www.webcitation.org/67yuULGhB|archivedate=2012-05-28}}</ref><ref name="PRC">{{cite web|url=http://pewforum.org/Muslim/Mapping-the-Global-Muslim-Population%286%29.aspx|title=Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population|accessdate=2010-08-25|work=|publisher=Pew Research Center|date=October 7, 2009|archiveurl=http://www.webcitation.org/67yuV3Nla|archivedate=2012-05-28}}</ref><ref name="mgmpPRC">{{Cite book
 | editor-last = Miller
 | editor-first = Tracy
 | month = 10
 | year = 2009
 | publisher = Pew Research Center
 | title = Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population
 | format = PDF
 | url = http://pewforum.org/newassets/images/reports/Muslimpopulation/Muslimpopulation.pdf
 | accessdate = 2009-10-08
 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130725120239/http://www.pewforum.org/newassets/images/reports/Muslimpopulation/Muslimpopulation.pdf |date=2013-07-25 }}</ref><ref name="CIA">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html |title=Religions |accessdate=2010-08-25 |work=CIA |publisher=The World Factbook |year=2010 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181220203407/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html |date=2018-12-20 }}</ref>. Бөгөн шиғыйҙар мосолман илдәрендә генә түгел, Европала һәм Америкала ла йәшәй. [[Иран]], [[Әзербайжан]], [[Ираҡ]] һәм [[Баһрейн]]да улар күпселекте тәшкил итә<ref>{{cite news | title=Quick guide: Sunnis and Shias|publisher=BBC| url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-16047709|date=6 December 2011|lang=en}}</ref>. Төрлө билдәләүҙәр буйынса [[Ливан]] халҡының 27%-тан<ref>{{cite news | title=International Religious Freedom Report 2010: Lebanon|publisher= U.S Department of state| url=http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2010/148830.htm|date=November 17, 2010|lang=en}}{{oq|en|However, the most recent demographic study conducted by Statistics Lebanon, a Beirut-based research firm, indicate 27 percent of the population is Sunni Muslim, 27 percent Shi'a Muslim, 21 percent Maronite Christian, eight percent Greek Orthodox, five percent Druze, and five percent Greek Catholic, with the remaining seven percent belonging to smaller Christian denominations. }}</ref> 35 %-ҡа тиклеме<ref>{{cite news | title=Major Attacks in Lebanon, Israel and the Gaza Strip|publisher=  The New York Times| url=http://www.nytimes.com/packages/khtml/2006/07/19/world/middleeast/20060719_MIDEAST_GRAPHIC.html|lang=en}}</ref>; [[Кувейт]] халҡының 30 %-ҡа тиклеме шиғыйҙар<ref name="CIAAFG"/>.

[[Афғанстан]]да шиғыйҙар дөйөм халыҡтан 15—19 % тәшкил итә<ref>{{cite news | title=Country Profile: Afghanistan, August 2008|publisher=Library of Congress – Federal Research Division| url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Afghanistan.pdf|lang=en}}{{oq|en|Virtually the entire population is Muslim. Between 80 and 85 percent of Muslims are Sunni and 15 to 19 percent, Shia. The minority Shia are economically disadvantaged and frequently subjected to discrimination.}}</ref><ref name="CIAAFG">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af |work=Central Intelligence Agency (CIA) |publisher=The World Factbook on Afghanistan |title=FIELD LISTING:: RELIGIONSA }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100528122742/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af |date=2010-05-28 }}{{oq|en|
Afghanistan: Sunni Muslim 80%, Shia Muslim 19%, other 1% <br />
Kuwait: Muslim (official) 85% (Sunni 70%, Shia 30%), other (includes Christian, Hindu, Parsi) 15%)}}</ref>. Улар иҫәбендә [[хазарейҙар]] (төп өлөшө шиғый-имамиҙар, [[исмәғилилек|исмәғилиҙәрҙең]] айырым өлөшө бар), бер өлөшө [[чараймактар]] ([[исмәғилилек]] яҡлылар)<ref>{{книга
|автор        = А.В. Логинов
|часть    = Национальный вопрос в Афганистане
|заглавие     = Расы и народы. Вып. 20.
|место     = М.
|издательство = Наука
|год = 1990
|страницы  = 172
|isbn  = 
}}</ref> һәм [[фарсивандар]].

[[Сәғүд Ғәрәбстаны]]нда халыҡтың 15 % — шиғый, күпселеге [[Әл-Ҡатиф]], [[Даммам]] һәм Әл-Хаса ҡалаларында йәшәй<ref>{{cite news | title=Saudi Arabia's Shia press for rights|publisher=BBC| url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/7959531.stm|author=Anees al-Qudaihi |date=24 March 2009| lang=en}}</ref>.

Төньяҡ Һиндостанда һәм [[Пакистан]]да [[балти]]ҙар, шулай уҡ [[Пуштундар|пуштун]] ырыуҙары — шиғыйҙар: Тури (пуштун ҡәбиләһе), Бангашитар, Оракзайҙар. Шиғыйлыҡтың исмәғили йүнәлешендә [[Тажикстан]]дың Таулы Бадахшан өлкәһе — [[памир халыҡтары]] ([[Язгулямдар]]ҙы иҫәпкә алмайынса).

Рәсәйҙә шиғыйҙар күп түгел — Дағстанда [[таттар]], [[ләзгиндәр]] һәм Рәсәйҙә йәшәүсе әзериҙәр<ref>{{cite web|url=http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf|title=Religion|publisher=Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan — Presidential Library|date=|archiveurl=http://www.webcitation.org/616xyRI4u|archivedate=2011-08-22}} Религия. Управление делами Президента Азербайджанской Республики — Президентская библиотека</ref>.

== Шиғыйҙарҙың бүленеше ==
Шиғыйҙарҙың күп өлөшө — имамиҙар, улар үҙ сиратында 12 имамсылар (иснәәшариттәр) һәи исмәғилиҙәргә тармаҡланған. [[Әш-Шәһрәстани]] имамиҙарҙы ошондай секталарға бүлә: бәкириҙәр, навусиҙар, әфтәхиҙәр, шумәйриҙәр, исмәғили-вакифиҙар, мусавиҙар һәм иснәәшәриттәр), шул уҡ ваҡытта ([[әл-Әшәри]] тәҡфирселәре [[Ән-Нәүбахти, әл-Хәсән ибн Муса]]) 3 төп секта күрә: ҡатиҙар (артабан улар иснәәшәрит булып китә), шүккәриҙәр һәм вакифиҙар<ref>{{cite news| title=Имамиты| publisher=Исламский энциклопедический словарь| url=http://islamicencyclopedia.narod.ru/articles/335.html| lang=ru}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120301082836/http://islamicencyclopedia.narod.ru/articles/335.html |date=2012-03-01 }}</ref>.

Шиғыйҙар ғәҙәттә ике ҙур төркөмгә бүленә: урталыҡҡа өҫтөнлөк биреүселәр ([[шиғый-имамсылар]], [[зәйдиҙәр]]) һәм киҫкен инаныслылар ([[исмәғилиҙәр]], [[әләүиҙәр]] һ. б.<ref>[http://www.ceber.ru/?pageID=206 Идейные течения и расхождения в исламе]</ref>. Шул уҡ ваҡытта XX быуаттың 70-се йылдарынан был тармаҡтар яҡынлаша баралар.

=== Шиғый-имамиҙар (иснәәшәриҙәр) ===
Шиғый-имамиҙар йәки '''иснәәшәриҙәр''' башлыса [[Иран]]да, [[Әзербайжан]]да, [[Баһрейн]]да, [[Ираҡ]]та һәм [[Ливан]]да йәшәй, улар башҡа илдәрҙә лә осрай. Хәҙрәти Али тоҡомонан 12 имамды таныйҙар.

1501 йылда [[сефеви]] шәйехе [[Исмәғил I]] үҙен Персияның шаһы тип иғлан иткәс, имамилыҡты дәүләт дине тип танырға бойора<ref name="books.google.ru">{{книга
|автор        = John Malcolm Wagstaff.
|заглавие     = The evolution of middle eastern landscapes: an outline to A.D. 1840
|том     = 50
|ссылка       = http://books.google.ru/books?id=pP315Mw3S9EC&pg=PA299&dq=2+August+1972+of+Egypt's+plan+to+merge+with+Libya&hl=ru&ei=ffQ6Td7sDcur8APryPSCCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCoQ6AEwAA#v=onepage&q=2%20August%201972%20of%20Egypt's%20plan%20to%20merge%20with%20Libya&f=false
|издательство = Taylor & Francis
|год          = 1985
|страницы     = 205
|isbn         = 0856648124, 9780856648120}}{{oq|en|After several false starts and the virtual elimination of the Safavid family itself, the Safavids were able to defeat the Ak-Koyünlu in 1501, take over their capital of Tabriz and dominate Azerbaijan. One of the first acts of the victor, Shah Ismail I (1501-24), was to declare the 'Twelver' form of Shiism to be the state religion, despite the predominance of Sunni Muslims in the newly acquired territory. A conversion campaign was launched. }}</ref>. Сефевиҙәр [[ҡыҙылбаштар]] тип аталған төрки ҡәбиләләргә таяна ({{lang-az|ҡыҙылбаштар}}, сөнки улар 12 имам рухына бағышлап, 12 ҡыҙыл һыҙатлы салма кейеп йөрөй)<ref name="ReferenceA">{{книга
|автор        = Н.В. Пигулевская, А.Ю. Якубовский, И.П. Петрушевский, Л.В. Строева, А.М. Беленицкий.
|заглавие     = История Ирана с древнейших времён до конца XVIII века
|издательство = Изд-во Ленинградского университета
|место          =Л.
|год          = 1958
|страницы     = 252
|isbn         = 
}}</ref>.

===== Ун ике имам =====
# [[Али ибн Әбү Талип]] (вафаты — 661) — Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең ике туған ҡустыһы, уның ҡыҙы Фатима раҙыйаллаһу ғәнһәнең ире, сәхәбә, дүртенсе һәм һуңғы хаҡ хәлиф.
# [[Хәсән ибн Али]] (вафаты — 669) — хәҙрәти Али һәм Фатима (р.ғ.)улы
# [[Хөсәйен ибн Али]] (вафаты — 680) — хәҙрәти Али һәм Фатиманың (р.ғ.) кесе улы, хәлиф Йәзид I ғәскәренә ҡаршы һуғышта шәһит булып ҡала.
# [[Зәйн-әл-Әбидин]] (вафаты — 713)
# [[Мөхәммәт әл-Бәкир]] (вафаты — 733)
# [[Жәфәр әс-Садиҡ]] (вафаты — 765) — Жәфәри мәҙһәбенә нигеҙ һалыусыларҙың береһе.
# [[Муса әл-Ҡәзим]] (вафаты — 799)
# [[Али әр-Риҙа]] (йәки Имам Реза), (вафаты — 818)
# [[Мҡәхәммәт әт-Таҡый]] (вафаты — 835)
# [[Имам Али әл-Һаҙый|Али ән-Нәҡи]] (вафаты — 865)
# [[Имам әл- Асҡари|әл-Хәсән әл-Асҡари]] (вафаты — 873)
# [[Мөхәммәт Ибн әл-Хәсән|Мөхәммәт әл-Мәхди]] (Мәхди) — һуңғы, 12-се Имам. Исламда Мәхди 5 йәшенән йәшерен хәлгә күскән имам тип һанала. Шиғыйҙар инанысы буйынса ул әле лә ошо йәшерен хәлендә.

=== XX быуат ===
[[1910 йыл]]да [[Бохара]]ла шиғыйҙар менән сөнниҙәр араһында ҡаты бәрелештәр була. [[Бохара әмирлеге]] ҡушбәге Астанаҡол, ҡалала Ғәшүрә байрамы үткәрергә рөхсәт итә. Элек фарсылар был байрамды үҙҙәре йәшәгән биҫтәлә генә үткәргән була. Бохараның үҙәк урамдарына сығып йола үтәгән шиғыйҙарҙы сөнниҙәр мыҫҡыллай башлай. Бола сыға һәм бер бохаралы үлтерелә. Шундағы урыҫ батшаһы ғәскәре ярҙамында боланы баҫтыралар, мәгәр 500-ләп кеше һәләк була<ref>{{книга
|автор        = 
|заглавие     = История народов Узбекистана
|том     = 2
|место     = Ташкент
|издательство = Изд-во АН УзССР
|год = 1947
|страницы  = 413-414
|isbn  = 
}}</ref>.

[[1943 йыл]]да Ливан мосолмандары һәм нәсраниҙары телдән генә [[Милли пакт]] ҡабул итәләр, шул рәүешле күп динле дәүләт ҡанунлаша. Пактҡа ярашлы, дәүләттең төп 3 юғары вазифаһынан береһе — парламент рәйеслеге — шиғыйҙарға, нәсрани-маронит һәм сөнниҙәргә -ярашлы рәүештә — президент һәм хөкүмәт башлығы вазифаһы бирелә<ref>{{книга
|автор        = 
|заглавие     = Новейшая история арабских стран Азии 1917-1985
|место     = М.
|издательство = Наука
|год = 1988
|страницы  = 112
|isbn  = 
}}</ref>. [[1949 йыл]]да Ливандың Прогрессив-социалистик фирҡәһе төҙөлә, уның күпселеген друздар тәшкил итә.

XX быуаттың икенсе яртыһында Ислам донъяһында яңы сәйәси үҙгәрештәр алға сыға. 1970-се йылдарҙа Сүриә хакимлығына әҙселекте тәшкил иткән әләүиҙәр (алавиты) ултыра.
1979 йылда Иранда шаһ бәреп төшөрөлә һәм Ислам республикаһы иғлан ителә.Яңы конституцияһында « Ирандың рәсми дине итеп 12 имамды таныусы жәфәри мәҙһәб индерелә…»'' тип яҙыла (ст. 12)<ref name="ReferenceB">{{книга
|автор        = 
|заглавие     = Конституции государств Азии: в 3 т
|издательство = Институт законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве РФ: Норма
|том          =1: Западная Азия
|год          = 2010
|страницы     = 243
|isbn         = 978-5-91768-124-5, 978-5-91768-125-2
}}</ref>. Был шиғый мәҙһәб АҠШ-ҡа ла, СССР-ға ла мөнәсәбәтле булмай, шулай уҡ төбәктәге донъяуи һәм сөнни режимдар менән дә ҡатышмай. Иран революцияһы XX быуаттың бик әһәмиәтле ваҡиғаһы булып, бар донъяға йоғонто яһай.

Иран ихтилалы Баһрейн шиғыйҙарын да дәртләндереп ебәрә. Улар хатта илдә Ислам республикаһы булдырыу идеяларын да алға һөрә башлайҙар, Баһрейнды Иранға ҡушыу фекерҙәре лә яңғырай. 1981 йылдың 14 декабрендә шиғыйҙарҙың дәүләт түңкәрелеше эшләргә маташыуы хәбәр ителә, байтаҡ шиғыйҙар төрмәгә эләгә<ref>{{книга
|автор        =   
|заглавие     = История Востока
|место =  М.
|том=6: Восток в новейший период (1945—2000 гг.)
|издательство = «Восточная литература» РАН
|год          = 2008
|страницы     = 282-283
|isbn         = 978-5-02-036371-7, 5-02-018102-1
}}</ref>.

Күрше Ираҡта ла фетнә күтәрергә маташыу булып ала. [[1968 йыл]]да Ираҡта «[[Дава (партия)|әд-Дәғүә әл-исламийя]]» («Исламский призыв») йәшерен сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә, 1970-се йылдарҙа баас режимына ҡаршы ҡораллы көрәш башлана. Иран ихтилалы юлбашсыһы аятолла Хомейни ираҡ шиғыйҙарын асыҡтан-асыҡ хакимиәткә ҡаршы сығырға өндәй. Хакимиәт уларҙың хәрәкәтен аяуһыҙ баҫтыра, аятолла [[Мөхәммәт Бакир әс-Садр]] һәм һеңлеһе [[Әминә әс-Садр]] үлем язаһына хөкөм ителә. 1991 йылда Ираҡ Фарсы ҡултығындағы һуғышта еңелгәс, көньяҡта шиғыйҙар фетнә күтәрә, әммә армия уларҙы тар-мар итә.

Ливан шиғый милицияһы [[Әмәл]] 1982 йылда Израилгә ҡаршы көрәштә ҡатнаша. Граждандар һуғышы ваҡытында йәнә бер хәрби ҡоролош — «[[Хезболла]]» барлыҡҡа килә, улар Ливанда Иранға оҡшаш Ислам республикаһы төҙөү ниәтен белдерә.

[[1979]]—[[1989]] йылғы [[Афған һуғышы]]нда Иран афған шиғыйҙарына ярҙам итә. [[1987 йыл]]дың 20—21 сентябрендә [[Ҡабул]]да хазариҙарҙың Бөтөн Афған йыйыны үтә.Унда жәфәри мәҙһәбкә юл асыу тураһында ҡарар ҡабул ителә. Ҡабул университетында шиғыйҙар әҙерләүсе бүлек асыла, мәҙрәсәләр барлыҡҡа килә<ref>{{книга
|автор        = А.В. Логинов
|часть    = Национальный вопрос в Афганистане
|заглавие     = Расы и народы. Вып. 20.
|место     = М.
|издательство = Наука
|год = 1990
|страницы  = 186
|isbn  = 
}}</ref>. Афғанстанда шиғыйҙарҙың хәле [[Талибан]]дар килгәс хөртәйә. 1995 йылда талибандар афған шиғыйҙары юлбашсыһы Абдулла Али Мазарины вертолёттан ташлап үлтерә. 1999 йылдан ғәшүрә менән бәйле шәхсей-вәхсей йолаһын үткәреү тыйыла<ref>{{книга
|автор        = Р.Р. Сикоев
|заглавие     = Талибы: религиозно-политический портрет
|место     = М.
|издание    =2-е изд.
|издательство = Институт востоковедения РАН, Издательство «Крафт+»
|год = 2004
|страницы  = 195
|isbn  = 
}}</ref>.

[[2002 йыл]]да Йеменда зәйдиҙәр ҡорал тотоп хакимиәткә ҡаршы баш күтәрә. Хөкүмәт уларҙы үҙ хакимлығын иғлан итергә маташыуҙа ғәйепләй, шиғыйҙар иһә ҡыҫырыҡлауҙарға ҡаршы сығыуын ғына белдерә<ref>{{cite news | title=Deadly blast strikes Yemen mosque|publisher=BBC| url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7379929.stm|date=2 May 2008| lang=ru}}</ref>.

Шиғыйлыҡ һәм сөннилек араһында уртаҡ тел табыу ниәте менән 2011 йылдың майында [[Джакарта]]ла [[Һиндонезия]] хөкүмәте ярҙамында Сөнни-шиғый ғөләмәләр шураһы төҙөләт<ref>[http://www.thejakartapost.com/news/2011/05/21/ri-sunni-shia-council-established.html RI Sunni-Shia Council established | The Jakarta Post]</ref>.

== Жәфәри мәҙһәб ==
''Жәфәри мәҙһәб'' — Ислам фикһының имами шиғыйҙар тотҡан инанысы. Нигеҙ һалыусыһы имам Жәфәр әс-Садиҡ, уны шиғыйҙар ун ике хаҡ имамдың алтынсыһы тип ололоҡлай.

XVIII быуатта жәфәриҙәргә сөнниҙәр менән бер рәттән Ҡәғбәтуллала намаҙ уҡырға урын тәғәйенләнә<ref>{{книга
|автор        = 
|заглавие     = Ислам: Энциклопедический словарь
|место     = М.
|издательство = Наука
|год = 1991
|страницы  = 61
|isbn  = 5-02-016941-2
}}</ref>.

== Йәмғиәт ==

=== Байрамдар ===
Шиғыйҙар сөнниҙәр кеүек үк байрам итә:<ref name="Дорошенко"/>
* Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең Мәүлиде (12 [[рабиғел әүүәл]])
* Миғраж һәм рисәләт ([[рәжәб]] айының 26-һынан 27-һенә ингән төн)
* [[Ураҙа байрамы]] (1 [[шәүүәл]])
* [[Ҡорбан байрамы]] (10 [[Зөлхизә (ай)|зөлхизә]]

).
* Улар ҙа ураҙа тота ([[Рамаҙан|рамаҙан айы]]).

Шиғыйҙарҙың үҙ байрамы<ref name="Дорошенко">{{книга
|автор        = Е.А. Дорошенко
|заглавие     = Шиитское духовенство в современном Иране
|место     = М.
|издательство = Наука
|год = 1985
|страницы  = 69
|isbn  = 
}}</ref>:
* Имам Али мәүлиде(13 [[рәжәб]])
* Имам Хөсәйен мәүлиде(3 [[шәғбан]])
* Имам Реза мәүлиде (11 [[зөлҡәғиҙә]])
* Имам Мәхди мәүлиде(15 шәғбан)
* Гадир Һумм байрамы.

Улар Пәйғәмбәрҙең һәм шиғый имамдарҙың вафатына бәйле көндәргә лә ныҡ иғтибар бирәләр<ref name="Дорошенко"/>.

=== Изге урындары ===
[[Мәккә]] һәм [[Мәҙинә]]. Шул уҡ ваҡытта Кербеләләге имам Хөсәйен һәм әл-Аббас мәсеттәре, Ән-Нәждәфтәге имам Али мәсете ололоҡлана.
Изгеләштерелгән урындарҙан — Ән-Нәждәфтәге Вади-үс-Сәләәм зыяраты, Мәҙинәлә Йәннәт әл-Бакый зыяраты, Мәшһдтә (Иран) имам Реза төрбәһе, Ҡәҙимиәлә Ҡәҙимиә мәсете, Самаррала [[Әл-Асҡари]] мәсете (Ираҡ) һ.б.
==== Шиғыйҙарҙың изге урындарына һөжүмдәр ====
[[Файл:Baghi tomb.jpg|thumb| 1925 йылда емертелгән әл-Баҡый төрбәһе. Бында 4 имам ерләнгән — Хәсән, [[Зәйн әл-Абидин|Сажәд]], [[Мөхәммәт әл-Баҡир]] һәм [[Жәфәр әс-Садиҡ]].]]

Шиғыйҙарҙың изгеләштерлегән урындары йыш ҡына һөжүмгә дусар булып торған. Аббаси хәлиф [[әл-Мөтәвәккил]] 850/851 йылда имам Хөсәйен ҡәбере янындағы ҡаралтыларҙы емерергә, һәм уны зыярат ҡылмаҫҡа Мәгәр хәлиф үлеү менән төрбә яңыртыла<ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/karbala|title=KARBALA|publisher=Encyclopædia Iranica|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BOrdRmNX|archivedate=2012-10-14}}</ref>. [[X быуат]]та һигеҙенсе имам Резы төрбәһе һәм янындағы мәсет емертелә, әммә [[1009 йыл]]да солтан [[Мәхмүт Ғәзнәүи]] уны тергеҙә<ref>{{книга
|автор        =   И.П. Петрушевский
|заглавие     = Ислам в Иране в VII—XV веках (курс лекций)
|издательство =Изд-во Ленинградского университета
|том    =
|год          = 1966 
|страницы     = 254
|isbn         = 
}}</ref>.
Ираҡта [[1991 йыл]]ғы фетнәлә имам Хөсәйен ҡәберлеге зыян күрә. Фетнәне баҫтырыусы [[Хөсәйен Камел]] ([[Саддам Хөсәйен]]дең кейәүе) имам Хөсәйен ҡәберлеге янында танкыға баҫып, ҡысҡыра: «Һин дә Хөсәйен, мин дә. Ҡарайыҡ, кем көслөрәк!» Шунан ҡәберлеккә ут астыра. Шуныһы иғтибарға лайыҡ — шул уҡ йылы мейеһендә шеш табылғас, ул Кербәләгә килеп, рухынан ғәфү үтенә<ref>{{cite news | title=Karbala Journal; Who Hit the Mosques? Not Us, Baghdad Says|publisher=The New York Times| url=http://www.nytimes.com/1994/08/13/world/karbala-journal-who-hit-the-mosques-not-us-baghdad-says.html|author=PAUL LEWIS|date=August 13, 1994| lang=en}}</ref>. [[2006 йыл]]дың февралендә [[Самарра]]лағы әл-Асҡари мәсетендә шартлау була, алтын көмбәҙ емерелеп төшә<ref>{{cite news | title=Смерть под куполом|publisher=Газета "Коммерсантъ"| url=http://www.kommersant.ru/doc/652867?isSearch=True|author=МАКСИМ Ъ-ЗАГОРЕЦКИЙ|date=27.02.2006| lang=ru}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2|height=200}}

== Әҙәбиәт ==
* Cornell, Vincent J. (2007). Voices of Islam. Westport, Conn.: Praeger Publishers. ISBN 978-0-275-98732-9.
* Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, Inc.
* Encyclopædia Iranica. Center for Iranian Studies, Columbia University. ISBN 1-56859-050-4.
* Martin, Richard C. Encyclopaedia of Islam and the Muslim world; vol.1. MacMillan. ISBN 0-02-865604-0.
* Corbin, Henry (1993) [1964)]. History of Islamic Philosophy, Translated by Liadain Sherrard, Philip Sherrard. London; Kegan Paul International in association with Islamic Publications for The Institute of Ismaili Studies. ISBN 0-7103-0416-1.
* Dakake, Maria Massi (2008). The Charismatic Community: Shi’ite Identity in Early Islam. Suny Press. ISBN 0-7914-7033-4.
* Holt, P. M.; Lewis, Bernard (1977a). Cambridge History of Islam, Vol. 1. Cambridge University Press. ISBN 0-521-29136-4.
* Lapidus, Ira (2002). A History of Islamic Societies (2nd ed.). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-77933-3.
* Momen, Moojan (1985). An Introduction to Shi’i Islam: The History and Doctrines of Twelve. Yale University Press. ISBN 0-300-03531-4.
* Sachedina, Abdulaziz Abdulhussein (1988). The Just Ruler (al-sultān Al-ʻādil) in Shīʻite Islam: The Comprehensive Authority of the Jurist in Imamite Jurisprudence. Oxford University Press US. ISBN 0-19-511915-0.
* Sobhani, Ja’afar; Shah-Kazemi, Reza (2001). Doctrines of Shiʻi Islam : a Compendium of Imami Beliefs and Practices ([Online-Ausg.] ed.). London: I.B. Tauris [u.a.] ISBN 9781860647802.
* Tabatabaei, Sayyid Mohammad Hosayn; Seyyed Hossein Nasr (translator) (1979). Shi’ite Islam. Suny press. ISBN 0-87395-272-3.
* Ṭabataba’i, Allamah Sayyid Muḥammad Husayn (1977). Shiʻite Islam. Albany: State University of New York Press. ISBN 978-0-87395-390-0.
* Peter J. Chelkowski (ed.), Eternal Performance: Taziyah and Other Shiite Rituals (Salt lake City (UT), Seagull Books, 2010) (Seagull Books — Enactments).
* Corbin, Henry (1993). History of Islamic Philosophy, translated by Liadain Sherrard and Philip Sherrard. Kegan Paul International in association with Islamic Publications for The Institute of Ismaili Studies. ISBN 0-7103-0416-1.
* Dabashi, Hamid (2011). Shi’ism: A Religion of Protest. Harvard University Press. ISBN 978-0674-06428-7. External link in |title= (help)
* Halm, Heinz (2004). Shi’ism. Edinburgh University Press. ISBN 0-7486-1888-0.
* Halm, Heinz (2007). The Shi’ites: A Short History. Markus Wiener Pub. ISBN 1-55876-437-2.
* Lalani, Arzina R. (2000). Early Shi’i Thought: The Teachings of Imam Muhammad Al-Baqir. I.B.Tauris. ISBN 1-86064-434-1.
* Momen, Moojan (1985). An Introduction to Shi’i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi’ism. Yale University Press. ISBN 0-300-03499-7.
* Shirazi, Sultanu’l-Wa’izin. Peshawar Nights, A Transcript of a Dialogue between Shia and Sunni scholars. Ansariyan Publications. ISBN 978-964-438-320-5.
* Nasr, Seyyed Hossein; Hamid Dabashi (1989). Expectation of the Millennium: Shiʻism in History. SUNY Press. ISBN 0-88706-843-X.
* Rogerson, Barnaby (2007). The Heirs of Muhammad: Islam’s First Century and the Origins of the Sunni Shia split. Overlook Press. ISBN 1-58567-896-1.
* Wollaston, Arthur N. (2005). The Sunnis and Shias. Kessinger Publishing. ISBN 1-4254-7916-2.
* Moosa, Matti (1988). Extremist Shiites: The Ghulat Sects. Syracuse University Press. ISBN 0-8156-2411-5.

== Һылтанмалар ==
* [http://shiizm.ru Шиитская энциклопедия] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180413132406/https://shiizm.ru/ |date=2018-04-13 }}
* [http://imamat-news.ru Шиитский информационно-аналитический сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601194939/http://imamat-news.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=1759&catid=46:mozaika&Itemid=479 |date=2013-06-01 }}
* [http://imamat-books.ru Шиитская библиотека] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210304195019/http://imamat-books.ru/ |date=2021-03-04 }}
* [http://islamology.ru Центр исламских исследований]
* [http://makarem.ir/ Сайт великого аятоллы Макарема Ширази]
* [http://shia.spb.ru Сайт общины шиитов-джафаритов Санкт-Петербурга]

{{Яҡшы мәҡәлә|Дин}}
{{Шиғыйлыҡ}}
[[Категория:Ислам терминдары]]
[[Категория:Шиғыйҙар|*]]
[[Категория:Алфавит буйынса ислам ағымдары]]