Эпентеза битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Эпентеза''' ({{Lang-grc|ἡ ἐπένθεσις}},  йәбештереү, йәнәшә ҡуйыу) — [[Фонетика|фонетик]] күренеш, һүҙгә бер йәки бер нисә өн — тартынҡы ({{Lang-la|excrescentium}}, оро) йә һуҙынҡы (йәғни анаптиксис, {{Lang-grc|ἡ ἀνάπτυξις}}, ҡушылма) өҫтәүҙән ғибәрәт.

== Шиғырҙа  эпентеза ==
Антик шиғырҙа эпентеза һүҙгә ижек өҫтәүҙән тора. Мәҫәлән,  «mōrtalīs, quoniām bellī fera mōenera Māvors» (Lucr. Rer. Ι 32), бында ''Mars'' урынына  ''Māvors'' ҡулланылған'';'' йәки тағы бер миҫал: «nāvita nēc mediā nēscius ērrat aquā» (Ovid. Amor. XIII 12), ''nauta ''урынына ''navita'' тора''.'' Был осраҡтарҙа  эпентеза күренеше йыш ҡына һүҙҙең архаик формаларына олғаша; мәҫәлән  ''Māvors'' формаһы ''Mars ''тигәндең архаик формаһы булып тора''. '' Ғәҙәттә латин шиғырында осрай.


== Эпентезаның  телдәге ҡулланылышы ==

Эпентеза телдә һүҙгә  этимологик булмаған (йәғни мәғәнәгә йоғонто яһамаусан) тоторҡло йә күсмә өн өҫтәп ебәреүҙән ғибәрәт. Күренеш  артикуляцион торош алыуҙы күҙҙә тота. Өндө әйтергә әҙерләнгән телмәр ағзалары тейешле торошто алырға алдан әҙерләнә һәм   биодинамик «уңайлы» артикуляцияны тәьмин итә. Шуның менән бергә һүҙҙең алдағы  фрагменттары үҙгәрешкә дусар була. Ҡағиҙә булараҡ, эволюционлыҡҡа эйә һәм телдең үҫешенә юлдаш була. Йышыраҡ тел үҙенә ят  тартынҡылар тупланышы булған һүҙҙе үҙләштергәндә барлыҡҡа килә  (атап әйткәндә, асыҡ ижек  законына эйә булған телдәрҙә, мәҫәлән,  [[Япон теле|япон]]  йәки праславян  телдәрендә). 

== [[Башҡорт теле]]ндә эпентеза ==

Башҡорт телендә эпентеза — өндәрҙең комбинаторлы үҙгәреше төрҙәренең береһе <ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/17680-epenteza| {{БЭ2013|}}] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200103183131/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/17680-epenteza%7C |date=2020-01-03 }}</ref>, өҫтәмә өн һүҙҙең  әйтелешен еңелләштереү өсөн хеҙмәт итә. Эпентеза күренеше башҡорт теленә [[рус теле]]нән һәм рус теле аша башҡа телдәрҙән ингән һүҙҙәрҙә осрай. Әгәр эргәләш тартынҡылар һүҙҙең башында килһә, һуҙынҡы шул ике тартынҡының араһына ҡуйыла, мәҫәлән, князь — кенәз, бревно — бүрәнә; һүҙҙең аҙағында килһә, был һүҙгә ялғау ҡушылған саҡта һуҙынҡы тамыр менән ялғау араһына ҡуйыла, мәҫәлән, лозунг — лозунг-ы-лар, Норильск — Норильск-и-ҙа.

Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә эпентеза күренешенең түбәндәге үҙенсәлектәре бар:

а) элеккерәк замандарҙа үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә  эпентеза орфографик норма итеп алынған: бревно — ''бүрәнә'', книга — ''кенәгә'', кровать — ''карауат'', квас — ''кеүәҫ'', крупа — ''көрпә'';

б) һуңғыраҡ осорҙа үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә эпентеза тик һөйләү телендә йә ерле һөйләштәрҙә күҙәтелә,  әҙәби телгә алынмаған: бригадир — ''б-ы-ргадир'', министр — ''минист-ы-р'', протокол — ''п-ы-ратакол'', акт — ''ак-ы-т'', трактор — ''т-ы-рактор'' һ. б.;

в) ике тартынҡыға бөткән үҙләштерелгән  һүҙҙәргә ялғау ҡушҡанда  тамыр менән ялғау араһында әҙәби әйтелештә лә, әҙәби яҙылышта ла эпентеза күҙәтелә: Омск — ''Омск-и-ға'',  киоск — ''киоск-ы-ла'',  танк — ''танк- ы-лар''  һәм башҡалар  <ref>[Башҡорт теле грамматикаһы : 3 томда. Т. I : Фонетика. Графика. Алфавит. Орфография. Орфоэпия. Морфемика. Морфонология, һүҙьяһалыш / [Яуаплы мөхәррире Г. Р. Абдуллина]. - Өфө : Китап, 2018.]</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* [[Протеза]]
* [[Эпитеза]]
* [[Метатеза]]
* [[Элизия (тел белеме)]]

== Әҙәбиәт ==

* {{ВТ-ЭСБЕ|Эпентеза|[[Булич, Сергей Константинович|Булич С. К.]],}}
* ''Цисык з. а., а. и. Шкурдюк'', Антик метрика. [[Минск]], 2004 йыл.
* Башҡорт теле грамматикаһы : 3 томда. Т. I : Фонетика. Графика. Алфавит. Орфография. Орфоэпия. Морфемика. Морфонология, һүҙьяһалыш / [Яуаплы мөхәррире Г. Р. Абдуллина]. - Өфө : Китап, 2018.

== Һылтанмалар ==

[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/17680-epenteza| Эпентеза] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200103183131/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/17680-epenteza%7C |date=2020-01-03 }}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Фонетика]]
[[Категория:Метрика]]