Яңы Ер битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Группа островов
 |Название                = Яңы Ер
 |Изображение             = Novaya Zemlya.ru.svg
  |Подпись изображения    = Яңы Ер архипелагы
 |Акватории               = Баренц диңгеҙе/Кара диңгеҙе
 |Количество островов     = > 200
 |Крупнейший остров       = Төньяҡ  (утрау)
 |Общая площадь           = 83000
 |Население               = 3576
 |Наивысшая точка         = 1547
 |Страна                  = Россия
  |Регион                 = Архангельск өлкәһе
 |Год переписи            = 2021
}}
'''Яңы Ер''' ([[Поморҙар|помор.]] ''Ма́тка''<ref>{{cite web |author =  |lang =  |url = http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/3406/ |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20200813091422/http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/3406/ |archive-date = 2020-08-13 |title = Читая карту Арктики… &#124; Публикации &#124; Вокруг Света |publisher = www.vokrugsveta.ru |access-date = 2019-05-08 }}</ref>) — [[Төньяҡ Боҙло океан]]да [[Баренц диңгеҙе|Баренц]] һәм [[Кара диңгеҙе|Кара]] диңгеҙҙәре араһындағы [[архипелаг]]. Яңы Ер административ округы булараҡ [[Рәсәй]]ҙең [[Архангельск өлкәһе]] составына инә<ref name="АТУ">{{cite web |author =  |url = http://docs.cntd.ru/document/962023750 |title = Областной закон от 23 сентября 2009 года N 65-5-ОЗ «Об административно-территориальном устройстве Архангельской области» |lang = ru |website = docs.cntd.ru |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20161117224107/http://docs.cntd.ru/document/962023750 |archive-date = 2016-11-17 }}</ref><ref name="Устав">{{cite web |author =  |url = http://docs.cntd.ru/document/962000387 |title = Устав Архангельской области |lang = ru |website = docs.cntd.ru |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20181005154029/http://docs.cntd.ru/document/962000387 |archive-date = 2018-10-05 }}</ref>. Һәм урындағы үҙидара сиктәрендә Яңы Ер ҡала округы статусында тора.

== Географияһы һәм климаты ==
Архипелаг ике ҙур утрауҙан — тар (2-3 км) Маточкин шар боғаҙы менән айырылған Төньяҡ һәм Көньяҡ, тағы ла сағыштырмаса ҙур булмаған утрауҙарҙан (улар араһында иң ҙуры — Междушарский<ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Новая Земля|[[Книпович, Николай Михайлович|Книпович Н. М.]], [[Шокальский, Юлий Михайлович|Шокальский Ю. М.]]}}</ref>) тора. Төньяҡ утрауҙың төньяҡ-көнсығыш осо — Флиссинг мороно — [[Европа]]ның иң көнсығыш нөктәһе.
[[Файл:Kusova Zemlya.jpg|слева|250px|мини|[[Кусов Ере]] — Яңы Ер архипелагының сағыштырмаса ҙур утрауы]]

Архипелаг көньяҡ-көнбайыштан төньяҡ-көнсығышҡа табан 925 км-ға һуҙылған. Яңы Ерҙең иң төньяҡ нөктәһе — Ҙур Оран утрауҙарының көнсығыш утрауы, иң көньяҡ нөктәһе — Петухов архипелагының Пынин утрауҙары, көнбайыш — Көньяҡ утрауҙың  Гусиная Земля ярымутрауындағы исемһеҙ морон, көнсығыш — Төньяҡ утрауҙың Флиссинг мороно. Бөтә утрауҙарҙың майҙаны — 83 мең км²; Төньяҡ утрауҙың киңлеге 123 км тиклем, Көньяҡ утрауҙың — 143 км тиклем.

Көньяҡта Вайгач утрауынан Карск ҡапҡалары боғаҙы (киңлеге — 50 км)  менән айырыла.

Климаты арктик һәм ҡырыҫ. Ҡыш оҙон һәм һыуыҡ, йыш ҡына көслө ел (катабатик ел тиҙлеге 40-50 м/с етә) һәм бурандар була, шуның менән бәйле әҙәбиәттә Яңы Ерҙе ҡайһы берҙә «Елдәр иле» тип атайҙар. Һыуыҡтар -40 °C етә. Иң йылы айҙың — августың уртаса температураһы — төньяҡта 2,5 °C-тан көньяҡта 6,5 °C-ҡа тиклем. Архипелагтың үҙендә ҙур булмаған күлдәр күп; ҡояш нурҙары аҫтында көньяҡ райондарҙа һыу температураһы 18 °C тиклем етеүе мөмкин.

Төньяҡ утрауҙың майҙанының яҡынса яртыһын боҙлоҡтар биләй. Яҡынса 20 000 км² территорияла оҙонлоғо сама менән 400 км һәм киңлеге 70-75 км-ға тиклем һуҙылған тотош боҙ ҡатламы урынлашҡан. Боҙҙоң ҡалынлығы 300 метрҙан ашыу. Ҡайһы бер урындарҙа боҙлоҡ боҙ кәртәләре  һәм айсбергтар барлыҡҡа килтереп фьордтарға төшә йәки асыҡ диңгеҙгә ҡапыл өҙөлә<ref>{{статья |ссылка = http://oil-industry.net/en/Journal/archive_detail.php?ID=11462&art=232422 |автор = O.Ya. Sochnev, K.A. Kornishin, P.A. Tarasov, A.L. Salman, A.F. Glazovsky |заглавие = Studies of glaciers in the Russian Arctic for safe marine operations in iceberg waters |год = 2018 |издание = Neftyanoe khozyaystvo - Oil Industry |выпуск = 10 |страницы = 92–97 |issn = 0028-2448 |doi = 10.24887/0028-2448-2018-10-92-97}}</ref>. Яңы Ер боҙлоҡтарыноң дөйөм майҙаны — 29 767 км², шуларҙың яҡынса 92 % — япма боҙлоҡ, 7,9 % — тау боҙлоҡтары. Көньяҡ утрауҙа арктик тундра райондары бар.

== Файҙалы ҡаҙылмалар ==
Архипелагта, тәү сиратта, Көньяҡ утрауҙа — файҙалы ҡаҙылма ятҡылыҡтары билдәле — күбеһенсә, ҡара һәм төҫлө металл мәғдәндәре. Иң әһәмиәтлеһе — Рогачёв-Тайнинск марганец-мәғдән районы, фаразлауҙар буйынса — Рәсәйҙә иң ҙуры. Марганец мәғдәндәре — карбонатлы һәм окислы. Составында 8-15% марганец булған карбонатлы мәғдәндәр яҡынса 800 км² майҙанда таралған, Р2 категориялы күҙалланған ресурстар 260 млн т тәшкил итә. Марганец миҡдары 16-24% алып 45%-ҡа тиклем булған оксидлы мәғдәндәр башлыса райондың төньяғында — Төньяҡ-Тайнинск мәғдән майҙанында тупланған, Р2 категориялы ресурстар прогнозы 5 млн т тәшкил итә. Технологик һынауҙар һөҙөмтәләре буйынса мәғдән металлургия концентраты алыу өсөн яраҡлы. Оксидлы мәғдәндәрҙең бөтә ятҡылыҡтары асыҡ ысул менән эшкәртелә ала.

Полиметалл мәғдән ятҡылыҡтары булған бер нисә мәғдән майҙаны (Павловское, Төньяҡ, Перевальное) асылған. Шул уҡ исемдәге мәғдән майҙаны сиктәрендә урынлашҡан Павловское ятҡылығы әлегә баланс запастары раҫланған Яңы Ерҙәге берҙән-бер ятҡылыҡ булып тора.
Көньяҡ утрауҙа саф баҡыр һәм баҡырлы ҡомташ сығанаҡтары билдәле.

Билдәле мәғдән баҫыуҙары тәбиғәт шарттары, хужалыҡта етерлек кимәлдә үҙләштерелмәүе һәм архипелагтың айырым статусы булыу менән ауырлашҡан өҫтәмә өйрәнеүҙе талап итә.

Архипелагты йыуыусы диңгеҙҙәр акваторияһында нефть һәм газ ятҡылыҡтарын эҙләү өсөн перспективалы бер нисә геологик структура асыҡланған.

Рәсәй шельфында иң ҙур Штокман газоконденсат ятҡылығы, Яңы Ер яры буйынан 300 км алыҫлыҡта урынлашҡан.

== Флора һәм фауна ==
[[Файл:Полуостров Русанова (2).jpg|250px|мини|Русанов ярымутрауы]]
[[Файл:Novaya Zemlya - 24134826157.jpg|250px|мини]]
[[Файл:QP8A0230.jpg|250px|мини|Рус Арктикаһы милли паркы: Яңы Ер архипелагының төньяҡ өлөшө]]
Яңы Ер архипелагы уникаль тәбиғәт төбәге булып тора. Уның фаунаһы һәм флораһы халыҡтың аҙ булыуы һәм кешенең техноген ҡыҫылыу булмау тиерлек һөҙөмтәһендә һаман да тәбиғи хәлен һаҡлап килә<ref>T. Larsen, D. Nagoda, J. R. Andersen. The BarentsSea Ecoregion. A biodiversity assessment // St.Petersburg biodiversity workshop 12-13 May 2001.</ref>. Яңы Ерҙең экосистемалары арктик сүллек (Төньяҡ утрау) һәм арктик тундра биомаларына инә<ref name="eko1">{{cite web |author =  |lang = ru |url = http://biodat.ru/doc/biodiv/part1a.htm |title = Экосистемы полярных пустынь, тундр и лесотундр |website = Информационные ресурсы BioDat |publisher = biodat.ru |access-date = 2013-01-30 |archive-url = https://www.webcitation.org/6E6adYRva?url=http://biodat.ru/doc/biodiv/part1a.htm |archive-date = 2013-02-01 |deadlink = no }}</ref>.

Фитоценоздарҙы барлыҡҡа килтереүҙә мүктәр һәм лишайниктар төп роль уйнайҙар. Лишайниктар бейеклеге 3-4 см артмаған кладоний төрҙәренән тора. Шулай уҡ арктик бер йыллыҡ үләндәр ҙә ҙур роль уйнай. Утрауҙарҙың ярлы флораһына хас күренеш булып йәйелеүсән төрҙәр хас, мәҫәлән, баҡатал, таштишәр, тау лишайнигы һәм башҡалар. Көньяҡ өлөшөндә күпселек йәһәттән кәрлә ҡайын, мүк һәм тәпәш үлән үҫә, йылға, күл һәм ҡултыҡтар янындағы райондарҙа бәшмәктәр күп була (гөрөз, баллы бәшмәктәр).

Иң ҙур күл — Гусиное күле. Унда сөсө һыуҙа йәшәгән балыҡ, атап әйткәндә, арктик еҙмыйығы бар.

Архипелаг акваторияһында [[зоопланктон]], шул иҫәптән эвфаузиидтар һәм криль күҙәтелә<ref>Боркин И. В. 1995. Ихтиофауна. Сайка // Среда обитания и экосистемы Новой Земли (архипелаг и шельф). Апатиты: Изд-во КНЦ РАН. — С. 121—132.</ref>. Бентос та бай: биомассаһы юғары булған райондар боҙ ситенә тура килә<ref>Денисенко С. Г., Титов О. В. 2003. Распределение зообентоса и первичная продукция планктона в Баренцевом море // Океанология. 2003. Т.43 (1). — С. 78-88.</ref>.

Төрлө авторҙарҙың берләштерелгән мәғлүмәттәре буйынса, Яңы Ер архипелагында [[иңкештәр]]ҙең 6 төрө асыҡланған<ref>Чернов Ю. И. Краткий очерк животного населения тундровой зоны СССР // Зональные особенности населения наземных животных. М.: 1966. С. 52-91.</ref><ref>Rasmont P. 1982. A propos des bourdons (Hymenoptera, Apidae) de la Corse // Bulletin de la Société Entomologi- que de Mulhouse, 4: 49-61</ref><ref>Løken A.1973. Studies of scandinavian bumble bees (Hymenopt era, Apidae) // Norwegian Journal of Entomo- logy, 20 (1): 1-218</ref><ref>Skorikov A. S. 1937. Die grönländischen Hummeln im Aspekte der Zi rkumpolarfauna // Entomologiske Meddelelser, 20: 37-64.</ref>. Көньяҡ утрауында 6 төр көндөҙгө күбәләк табылған<ref name="Чернов">Чернов Ю. И., Татаринов А. Г. Дневные бабочки (Lepidoptera, Rhopalocera) в фауне Арктики // Зоол. журн. 2006. Т. 85, № 10. С. 1205—1229</ref><ref>Kuznetsov N.Ya. Some New Eastern and American Elements in the Fauna Lepidoptera of Polar Europe // Докл. АН СССР. Сер. A. 1925. С. 119—122.</ref><ref>Rebel H. Lepidoptera von Novaja Semlja // Rep. of the Scientific Results of the Norwegian Expedition to Novaya Zemlya. 1923. № 7. P. 3-15.</ref>.

Архипелаг утрауҙарында Арктиканың Рәсәй районындағы иң ҙур ҡош баҙарҙарын табырға мөмкин. Бында кайралар, тупиктар, [[сарлаҡтар]] ҡуналар<ref name="zver1">{{cite web |author = |lang = ru |url = http://evrozveri.ru/ |archive-date = 2009-07-27 |archive-url = https://web.archive.org/web/20090727032045/http://evrozveri.ru/ |title = Звери Европы. Колгуев, Вайгач и Новая Земля |publisher = evrozveri.ru |access-date = 2009-07-27 |deadlink = yes}}</ref>. Ҡоштарҙан был тирәгә поляр сарлағы, ҡара аҡсарлаҡтар (ҡыҫҡа ҡойроҡло, оҙонҡойроҡло, уртаса), [[йомағара]], бургомистр, [[аҡ ағуна]], [[сыбар ҡаҙ]], сәңгелдәк ҡаҙ, [[ҡуян ябалағы]], гага, [[юл турғайы]], мөгөҙлө һабан турғайы, таштурғай, таҡыя турғай, аҡбаш турғай хас. Шулай уҡ ҡыйҡылдаҡ һәм бәләкәй [[аҡҡоштар]] осрай. Һыу ҡоштары һәм сәпсәүҙәр күбеһенсә күлдәрҙә, һаҙланған уйһыулыҡтарҙа, йылғаларҙа һәм шишмәләрҙә осрай. Поляр сүллек зонаһында ҡоштар бик аҙ — ер өҫтө ҡоштары өсөн туҡланыу базаһы етешмәүе һәм экстремаль климат шарттары ҡайһы бер төрҙәрҙең ҡырҡа кәмеүенә һәм икенселәренең бөтөнләй булмауына килтерә. Поляр сүллек зонаһында юғары һандарҙы диңгеҙ менән бәйле төрҙәр генә тота ала, шуға күрә был зонаның орнитофаунаһында сарлаҡтар (бургомистр, аҡ аҡсарлаҡ, поляр сарлаҡ) һәм сәпсәүҙәр өҫтөнлөк итә; турғай һымаҡтарҙан тик аҡбаш турғай ғына йәшәй<ref>{{статья |автор = Тертицкий Г. М., Покровская И. В. |заглавие = О фауне и населении птиц Новой Земли |издание = Русский орнитологический журнал |год = 2011 |том = 20 |страницы = 1836—1839 |ссылка = https://cyberleninka.ru/article/n/o-faune-i-naselenii-ptits-novoy-zemli |номер = 688}}</ref><ref>Pokrovskaya I.V., Tertitsky G.M. 1995. Seabird counting during the arctic cruise of r/v «Ivan Kireev» to Novaya Zemlya and Franz Joseph Land (July-August 1992) // Atlas of the Southern Spitsbergen Marine Fauna, supplement — Seabirds distribution in the Barents and Greenland Seas, during the summer seasons, 1991—1995. Gdansk: 105—114.</ref>.

[[Имеҙеүселәр]] ҡоштарға ҡарағанда аҙ һанлы һәм һирәгерәк осрай. Шуларҙан [[аҡ төлкө]]ләр, леммингтар, шулай уҡ төньяҡ боландары таралған. Аҡ айыуҙар көньяҡ райондарға һыуыҡтар етеү менән килә, улар урындағы халыҡҡа хәүеф тыуҙыра. Әгәр аҡ төлкө һәм леммингтар даими йәшәүселәргә инәләр икән, болан һәм аҡ айыу утрау буйлап әүҙем күсенәләр. Лемминг утрау биләмәһендә һирәк осраған төрҙәргә ҡарай, ләкин уның һаны төрлө йылдарҙа һиҙелерлек тирбәлә. Диңгеҙ хайуандарынан нерпа, диңгеҙ ҡуяндары, морждар, киттар, шул иҫәптән белуха осрай. XVI—XVIII быуаттарҙа акваторияға атлантик морж, гренланд тюлене, бүрекле тюлень һәм һоро тюлень йөҙөп ингән булған. Әлеге ваҡытта ошо йәнлектәрҙең һаны ныҡ кәмегән һәм улар Яңы Ер районынан юғалған тиерлек. Архипелагтың төньяғында (Оло һәм Бәләкәй Оран утрауҙары, Гемскерка утрауы һәм башҡалар) морждарҙың ҙур булмаған ятҡылыҡтары һаҡланған.

<gallery class="center">
FN2A0499.jpg|Кайралар колонияһы
FN2A0631.jpg|Атлантик морж
FN2A3630.jpg|Аҡ төлкө
FN2A5109.jpg|Ҡуян ябалағы 
FN2A4991.jpg| Инә аҡ айыу балалары менән
</gallery>

=== Рус Арктикаһы милли паркы ===
Яңы Ер архипелагының төньяҡ өлөшөндә Рус Арктикаһы милли паркы урынлашҡан. 2009 йылдың 5 июнендә булдырылған милли парк составына дөйөм майҙаны 1 426 000 гектар тәшкил иткән запас ерҙәр ингән, шуларҙың 632 090 гектары — ҡоро ер, 793 910 гектары — диңгеҙ акваториялары. Төбәктә [[Төньяҡ ярымшар]]ҙағы иң ҙур «ҡош баҙарҙары» (кайралар һәм гагалар) урынлашҡан, морж ятҡан урындар бар, аҡ айыуҙарҙың, гренланд киттың, сәпсәүҙәрҙең, гренланд тюлендәренең һәм нерпаларҙың йәшәү төйәге булып тора<ref name="rbc">{{cite web |author = |date = 2009-06-15 |url = http://top.rbc.ru/society/15/06/2009/309978.shtml |title = В. Путин создаст на Новой Земле парк «Русская Арктика» |publisher = rbc.ru |access-date = 2009-06-22 |lang = ru |archive-url = https://web.archive.org/web/20090819090835/http://top.rbc.ru/society/15/06/2009/309978.shtml |archive-date = 2009-08-19 |deadlink = yes}}</ref>. Парк [[Арктика]]ның үҙенсәлекле тәбиғәтен һаҡлау өсөн булдырылған. Милли парк булдырыу тәҡдимен географ һәм поляр тикшеренеүсе П. В. Боярский яһаған<ref>''Боярский, Пётр.'' {{cite web |author =  |lang = ru |url = https://www.vesti.ru/videos/show/vid/226784/ |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20171210015708/http://www.vesti.ru/videos/show/vid/226784/ |archive-date = 2017-12-10 |title = «Русская Арктика» — уникальна |date = 2009-06-27 |publisher = // Интернет-издание ''«[[Вести.ру]]»'' |access-date = 2016-04-23 }}</ref><ref>{{статья |автор = Донских, Екатерина. |заглавие = Авантюрист в Арктике. Как из романтика вырос уникальный учёный |ссылка = http://aif.ru/society/people/fizik_i_lirik_istoriya_neutomimogo_issledovatelya_arktiki_petra_boyarskogo |издание = [[Аргументы и факты]] |год = 2014 |номер = 9 (1738) за 26 февраля |страницы = 62 |язык = ru |тип = газета}}</ref>. Милли паркта диңгеҙ, яр һәм диңгеҙ буйы экосистемалары өҫтөнлөк итә — хайуандарҙың һәм үҫемлектәрҙең төп төрҙәре туҡланыу ресурстарына йәки йәшәү урынына бәйле<ref>{{статья |автор = Гаврило М. В., Мартынова Д. М. |заглавие = Сохранение редких видов морской фауны и флоры, занесенных в Красную книгу Российской Федерации и Красный список МСОП, в национальном парке «Русская Арктика» |издание = Nature Conservation Research. Заповедная наука |год = 2017 |ссылка = https://cyberleninka.ru/article/n/sohranenie-redkih-vidov-morskoy-fauny-i-flory-zanesennyh-v-krasnuyu-knigu-rossiyskoy-federatsii-i-krasnyy-spisok-msop-v-natsionalnom-parke |номер = Приложение 1}}</ref>. 

Флора юғары арктик һәм арктик тундраға хас һәм поляр мәк, таштишәр, драба, поляр тал һ.б. үҫемлектәрҙән тора. Рус Арктикаһы парк биләмәһендә [[Рәсәй]]ҙең һәм Халыҡ-ара ҡыҙыл китапҡа индерелгән йәнлектәрҙең бер нисә төрө йәшәй: аҡ айыу, атлантик морж, нарвал, гренланд киты, төньяҡ боланының яңы ерҙәге ярым төрө, шулай уҡ ҡоштарҙың бер төркөм төрҙәре, шул иҫәптән ҡара ҡаҙ, йыуан суҡышлы кайра<ref>Атлас биологического разнообразия морей и побережий российской Арктики. — М.: [[Всемирный фонд дикой природы|WWF]] России, 2011. — 64 с.</ref>.

Милли парктың үҙенсәлекле мәҙәни мираҫы ла бар: бында XVI быуаттан алып Рәсәй Арктикаһын асыу һәм үҙләштереү тарихы, атап әйткәндә, рус поляр тикшеренеүселәре Русанов һәм Седов эшмәкәрлеге менән бәйле урындар һәм объекттар, шулай уҡ унан алда көнбайыш европалылар өсөн ошо ерҙәрҙе асҡан Голландия диңгеҙ йөҙөүсеһе Виллем Баренц тың һәм унан алда булған рус [[поморҙар]]ы туҡталҡалары урынлашҡан.

<gallery class="center">
Птичьи базары.jpg|Милли парк территорияһындағы ҡоштар баҙары
Скалистый берег.jpg
QP8A2353.jpg
FN2A8724.jpg|Аҡ айыуҙар
FN2A5533.jpg
QP8A6282.jpg|Рус Арктикаһы ҡышын
</gallery>

== Тарихы ==
Боронғо заманда Яңы Ерҙә Усть-Полуй археологик мәҙәниәтенә ҡараған билдәһеҙ ҡәбилә йәшәгән.

Көньяҡ утрауындағы Баҡыр ярымутрауында (Костин Шар боғаҙының көнсығыш яры) Малые губы ҡултығы ярының төньяҡ өлөшөндә ике таш лабиринт табылған<ref>{{cite web |author =  |url = https://issuu.com/pangloss/docs/nove_zimla/52 |title = Лабиринт |lang = ru |website = issuu.com |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20190331122431/https://issuu.com/pangloss/docs/nove_zimla/52 |archive-date = 2019-03-31 }}</ref><ref>Новая Земля. Книга 2. Часть 1. Под общ. ред. П. В. Боярского. М., 1998.</ref><ref>{{cite web |author =  |url = http://nov-zemlya.ru/media/project_mo_171/c5/45/62/ca/29/ea/49_417.pdf |title = Неизвестная Арктика |lang = ru |website = nov-zemlya.ru |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20180502064440/http://nov-zemlya.ru/media/project_mo_171/c5/45/62/ca/29/ea/49_417.pdf |archive-date = 2018-05-02 }} // Новоземельские вести, пятница, 06 декабря, 2013. № 49 (417)</ref>.

Фаразлауҙар буйынса, Яңы Ерҙе XII—XIII быуатта [[Бөйөк Новгород|Новгород]] сауҙагәрҙәре асҡан, әммә быны ышандырырлыҡ тарихи-документаль дәлилдәр юҡ. Архипелагты беренсе асыусылар боронғо скандинавтар тип тә әйтеп булмай. Ни тиһәң дә, утрау атамаһы бик боронғо рус сығышлы<ref>''Charnock, Richard Stephen''. {{cite web |author = |url = https://books.google.com/books?id=r2YDAAAAQAAJ&pg=PA192 |title = Local Etymology: A Derivative Dictionary of Geographical Names |lang = en |website = books.google.com |date = |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no|archive-url = |archive-date = }}. — London: Houlston and Wright, 1859. — P. 192.</ref>.

Көнбайыш европалыларҙан тәүгеләрҙән булып архипелагты 1553 йылда инглиз диңгеҙ йөҙөүсеһе Хью Уиллоби килеп күргән. Ул король Эдуард VI указы буйынса «Төньяҡ-Көнсығыш үтеү юлын эҙләү» һәм Рус дәүләте менән мөнәсәбәттәр булдырыу өсөн Лондондың «Мәскәү компанияһы» экспедицияһын етәкләй (1547-1553).

1594 йылда Голландия сәйәхәтсеһе Виллем Баренцтың беренсе экспедицияһы Яңы Ерҙәге Строганова ҡултығында зәңге ауырыуынан һәләк булған урыҫ ауылын таба. Экспедицияла ҡатнашыусылар тарафынан Яңы Ерҙең көнбайыш ярындағы бер нисә урында урыҫтарҙың булыу эҙҙәре табыла. XV—XVI быуаттар дауамында Яңы Ергә йәнлектәр һуғыу кәсебе менән шөғөлләнгән рус сәнәғәтселәренең килеүе асыҡ күренә<ref>''Александрова В. Д., Зубков А. И.'' {{cite web |author =  |url = http://geolmarshrut.ru/biblioteka/catalog.php?ELEMENT_ID=334 |title = Физико-географический очерк Новой Земли. |lang = ru |website = geolmarshrut.ru |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20210208171522/http://geolmarshrut.ru/biblioteka/catalog.php?ELEMENT_ID=334 |archive-date = 2021-02-08 }}</ref>.

1595 йылда фламанд ғалимы Герард Меркаторҙың картаһында Яңы Ер берҙәм утрау йәки хатта ярымутрау кеүек күренә.

Үҙенең өсөнсө экспедицияһы барышында Баренц 1596 йылда Яңы Ерҙең төньяҡ сиген урап үтә һәм Төньяҡ утрауҙың көнсығыш яры буйында Боҙло гавань (1597) районында ҡышлай. 1871 йылда Эллинг Карлсендың норвегия поляр экспедицияһында был урында Баренцтың һаҡланып ҡалған өйө табыла, унда һауыт-һаба, тәңкәләр, стенаға эленгән сәғәт, ҡорал, навигация ҡоралдары, шулай уҡ ҡышлау тураһында яҙма отчёт табыла<ref>''[[Блон, Жорж|Жорж Блон.]]'' {{cite web |author =  |url = http://www.libok.net/writer/4532/kniga/24762/blon_jorj/velikiy_chas_okeanov_-_6_polyarnyie_morya/read/3 |title = Великий час океанов. Полярные моря. |lang = ru |website = www.libok.net |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20140403055602/http://www.libok.net/writer/4532/kniga/24762/blon_jorj/velikiy_chas_okeanov_-_6_polyarnyie_morya/read/3 |archive-date = 2014-04-03 }} — М., 1984. — С. 22.</ref>.

[[Файл:Blaeu 1645 - Tabula Russiæ.jpg|250px|мини| Блау атласындағы Рәсәй картаһында «Мурманск диңгеҙе» һәм Яңы Ер, 1645 йыл]]

1652 һәм 1671 йылдарҙа батша Алексей Михайлович указы буйынса көмөш мәғдән табыу өсөн Яңы Ергә Роман Неплюев һәм Иван Неклюдовтың экспедициялары юллана, һәм уларҙа ҡатнашыусыларҙың барыһы ла тиерлек һәләк була<ref>''Ципоруха М. И.'' {{cite web |author =  |url = https://thelib.ru/books/mihail_isaakovich_ciporuha/morya_rossiyskoy_arktiki-read-2.html |title = Моря Российской Арктики |lang = ru |website = thelib.ru |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20190718080954/http://thelib.ru/books/mihail_isaakovich_ciporuha/morya_rossiyskoy_arktiki-read-2.html |archive-date = 2019-07-18 }}</ref>.

1671 йылда Парижда «Путешествие в Северные Страны» әҫәре сыға, уның авторы — Нормандия дворяны Пьер-Мартен де Ламартиньер — 1653 йылда Дания сауҙагәрҙәре карабында Яңы Ерҙә булып китә. Көньяҡ утрау ярына төшкәс, Дания моряктары һәм Мартиньер уҡ-һаҙаҡ менән ҡоралланған ағас боттарға табынған һунарсыларҙы осрата<ref>''Пьер-Мартен де Ламартиньер.'' {{cite web |author =  |url = http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Skandinav/Danmark/XVII/1640-1660/La_Martinier/text2.phtml?id=9210 |title = Путешествие в северные страны |lang = ru |website = www.vostlit.info |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20171028221517/http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Skandinav/Danmark/XVII/1640-1660/La_Martinier/text2.phtml?id=9210 |archive-date = 2017-10-28 }}</ref>.

Билдәле голланд ғалимы-тәбиғәтсе Николаас Витсен «Северная и Восточная Тартария» (1692) китабында — Көнбайыш Европала Себер һәм Рус Төньяғы тураһындағы тәүге ғилми хеҙмәтендә — [[Пётр I]] Яңы Ерҙә хәрби форт төҙөргә ниәтләгән тип хәбәр итә.

1760-1761 йылдарҙа Савва Лошкин беренсе булып ладьяға ултырып Яңы Ерҙең көньяҡтан төньяҡҡа табан көнсығыш яры буйлап уҙа. Быға ике йыл сарыф ителә.

Яңы Ерҙе тәүге урыҫ тикшеренеүсеһе тип Фёдор Розмыслов (1771 й. үлә) һанала. 1768 йылдың июлендә Розмыслов етәкселегендә экспедиция өс мачталы кочта Маточкин Шар боғаҙын үлсәй һәм тикшерә, уға ентекле физик-географик, метеорологик тасуирламаһа яһай һәм яр буйының ентекле картаһын төҙөй<ref>{{cite web |author =  |url = http://belushka.ru/site/istoriya-novoj-zemli/osvoenie-novoj-zemli |title = Всё об архипелаге Новая Земля. Освоение Новой Земли |lang = ru |website = belushka.ru |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20191228082600/http://belushka.ru/site/istoriya-novoj-zemli/osvoenie-novoj-zemli |archive-date = 2019-12-28 }}</ref>. Архангельск ҡалаһы губернаторы А. Е. Головцын Розмыслов экспедицияның ғилми һөҙөмтәләре күсермәләре менән [[Екатерина II]] рапорт ебәрә. Унан һуң да тикшеренеүҙәр була. 

Ғилми тикшеренеүҙәрҙәге уңыштарға ҡарамаҫтан, Яңы Ер XIX быуат аҙағына тиклем кеше йәшәмәгән архипелаг була, унда норвегтарҙың һәм [[поморҙар]]ҙың балыҡ тотоу һәм һунар итеү ерҙәре булған. Тегеләр ҙә, башҡалар ҙа утрауҙарҙа йәшәй алмағандар, һәм Яңы Ер күсеп ултырыу пункты ғына булып ҡала. Ваҡыты-ваҡыты менән ваҡ дипломатик конфликттар килеп тыуа, уларҙа [[Рәсәй империяһы]] «Яңы Ер архипелагы Рәсәй биләмәһе булып тора» тип белдерә.

Архипелагта даими йәшәгән тәүге кеше — Фома Вылка. 1869 йылдан алып даими рәүештә, [[Печора]]нан карбаста ғаиләһен: ҡатынын, 2 улын һәм 2 ҡыҙын күсергәс, йәшәй.

Уларҙан һуң, Яңы Ергә 1872 йылда бер нисә ненец ғаиләһе даими йәшәргә күсеп килә. 1877 йылда Малые Кармакулы торамаһына нигеҙ һалына, ҡайҙа хакимиәт бойороғо буйынса 24 кешенән торған 6 ненец ғаиләһе күсерелә.
[[Файл:NovayaZemlya.A2003210.0840.250m.jpg|250px|мини|Яңы Ер. Космостан күренеш.]]
[[Икенсе донъя һуғышы]] башланыр алдынан архипелагта 12 даими торама иҫәпләнгән. 1942 йылдың 18 авгусында Беломорье хәрби флотилияһы составында Новоземель хәрби-диңгеҙ базаһы ойошторола, 10 сентябрҙә Рогачёвта аэродром, 25 сентябрҙә Самоед бухтаһында диңгеҙ аэродромы төҙөлөп бөтә, Белушья Губа бухтаһында пирстар йыһазландырыла<ref name="ОМ">{{cite web |author = |lang = ru |url = http://nov-zemlya.ru/about/ |deadlink = yes |title = О муниципалитете |access-date = 2017-11-19 |archive-url = https://web.archive.org/web/20171110154220/http://nov-zemlya.ru/about/ |archive-date = 2017-11-10}}</ref>.

1988 - 2014 йылдарҙа архипелагта П.В. Боярский етәкселегендә Д.С. Лихачев исемендәге Рәсәй мәҙәни һәм тәбиғи мираҫ ғилми-тикшеренеү институтының Диңгеҙ арктик комплекслы экспедицияһы эшләй.

2009 йылда географ һәм поляр тикшеренеүсе П.В. Боярский башланғысы менән архипелагтың төньяғында «Рус Арктикаһы» милли паркы булдырыла<ref>''Боярский П.'' {{cite web |author =  |lang = ru |url = https://www.vesti.ru/videos/show/vid/226784/ |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20171210015708/http://www.vesti.ru/videos/show/vid/226784/ |archive-date = 2017-12-10 |title = «Русская Арктика» — уникальна |date = 2009-06-27 |publisher = // Интернет-издание ''«[[Вести.ру]]»'' |access-date = 2016-04-23 }}</ref><ref>{{статья |автор = Донских, Екатерина. |заглавие = Авантюрист в Арктике. Как из романтика вырос уникальный учёный |ссылка = http://aif.ru/society/people/fizik_i_lirik_istoriya_neutomimogo_issledovatelya_arktiki_petra_boyarskogo |издание = [[Аргументы и факты]] |год = 2014 |номер = 9 (1738) за 26 февраля |страницы = 62 |язык = ru |тип = газета }}</ref>.

2015 йылда Төньяҡ флот гидрографтары тарафынан ете морон һәм дүрт боғаҙҙоң барлыҡҡа килеүе теркәлә, Арктиканың Рәсәй өлөшөндә туғыҙ утрау асыла<ref>{{cite web |author =  |title = Гидрографы Северного флота открыли остров в районе Новой Земли |url = https://tass.ru/v-strane/4632814 |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20171012150726/http://tass.ru/v-strane/4632814 |archive-date = 2017-10-12 |website = ТАСС |access-date = 2017-10-12 |lang = ru }}</ref>.

Бөтәһе Яңы Ер һәм Франц-Иосиф Ере архипелагтары районында 2015-2019 йылдар осоронда 40-ҡа яҡын яңы утрау, морон һәм бухта табылған һәм теркәлгән<ref>{{cite web |author =  |url = https://ria.ru/20190827/1557948914.html |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20190829061638/https://ria.ru/20190827/1557948914.html |archive-date = 2019-08-29 |title = В Арктике открыли пять новых островов |date = 20190827T1346+0300Z |publisher = [[РИА Новости]] |lang = ru |access-date = 2019-08-29 }}</ref>.

== Халҡы ==
[[Файл:Полярный день в Рогачёво.jpg|250px|мини|Рогачёво (ҡасаба)]]
[[Файл:Становище Русаново.jpg|250px|мини|Русаново ултырышы]]
Административ планда архипелаг [[Архангельск өлкәһе]]нең айырым муниципаль берәмеге булып тора. Яңы Ергә инеү өсөн махсус пропуск талап ителә.

1990-сы йылдар башына тиклем Яңы Ерҙә торама пункттарҙың булыуы дәүләт сере була. Белушья Губа ҡасабаһының почта адресы «Архангельск-55» була, Рогачёво ҡасабаһының, Төньяҡ утрауҙың көньяғында һәм Көньяҡ утрауҙа урынлашҡан "нөктәләр"ҙеке — «Архангельск-56»; Төньяҡ утрауҙың һәм Франц-Иосиф Еренең төньяғында урынлашҡан «нөктәләр»ҙеке - «Красноярск крайы, Диксон-2 утрауы» (улар менән Диксон аша бәйләнеш була). Административ үҙәге — Көньяҡ утрауҙа урынлашҡан Белушья Губа ҡала тибындағы ҡасабала 2861 кеше йәшәй (2022). Яңы Ерҙәге кеше йәшәгән икенсе торама пункт — Белушья Губанан 12 км алыҫлыҡтағы Рогачёво ҡасабаһы (715 кеше, 2022). Бында хәрби аэродром - Амдерма-2 урынлашҡан. Маточкин Шар боғаҙының көньяҡ ярында — Северный ҡасабаһы урынлашҡан (даими халҡы юҡ), ер аҫты һынауҙары, тау һәм төҙөлөш-монтаж эштәре базаһы ролен үтәй. Төньяҡ утрауҙа әлеге ваҡытта торама пункттар юҡ.

Урындағы халыҡ — ненецтар 1950 йылда хәрби полигон ойошторолған осорҙа утрауҙарҙан тулыһынса күсерелә. Ҡасабалар халҡы башлыса хәрби хеҙмәткәрҙәрҙән һәм төҙөүселәрҙән тора<ref name="arh-hist">{{cite web |author =  |lang = ru |url = https://arhangelsk.allnw.ru/novayazemlya/nlhistory.html |title = Новая Земля — история заселения |publisher = arhangelsk.allnw.ru |access-date = 2013-01-30 |archive-url = https://www.webcitation.org/6E6a7mVy2?url=https://arhangelsk.allnw.ru/novayazemlya/nlhistory.html |archive-date = 2013-02-01 |deadlink = no }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210615103009/https://arhangelsk.allnw.ru/novayazemlya/nlhistory.html |date=2021-06-15 }}</ref><ref name="arh-geo">{{cite web |author =  |lang = ru |url = https://arhangelsk.allnw.ru/novayazemlya/newlandgeogr.html |title = Географическая характеристика Новой земли |publisher = arhangelsk.allnw.ru |access-date = 2013-01-30 |archive-url = https://www.webcitation.org/6E6a9jV92?url=https://arhangelsk.allnw.ru/novayazemlya/newlandgeogr.html |archive-date = 2013-02-01 |deadlink = no }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210615094838/https://arhangelsk.allnw.ru/novayazemlya/newlandgeogr.html |date=2021-06-15 }}</ref><ref name="Pravda1">{{cite web |url = https://www.pravda.ru/society/2004/8/26/80/18746_monah.html |title = Отец Иннокентий, монах-полярник. Житие на Новой Земле |author = Музыкина В. |lang = ru |date = 2004-12-31 |publisher = pravda.ru |access-date = 2013-01-30 |archive-url = https://www.webcitation.org/6EFHwTe9V?url=https://www.pravda.ru/districts/northwest/arhangelsk/31-12-2004/49072-monah-0/ |archive-date = 2013-02-07 |deadlink = no}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Әҙәбиәт ==
* ''[[Пасецкий, Василий Михайлович|Пасецкий В. М.]]'' Первооткрыватели Новой Земли. — М.: Наука, 1980. — 192 с. — Серия «История науки и техники».
* ''Сакс В. Н.'' {{cite web |author = |url = http://www.evgengusev.narod.ru/nov/saks.html |title = Четвертичные отложения Новой Земли |lang = ru |website = www.evgengusev.narod.ru |date = |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no|archive-url = |archive-date = }}. / Геология СССР. — Т. XXVI, Острова Советской Арктики. 1947.
* ''Робуш М. С''. {{cite web |author =  |url = http://www.memoirs.ru/rarhtml/Robush_IV90_10.htm |title = По Ледовитому океану. (Из путевых заметок) |lang = ru |website = www.memoirs.ru |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = yes |archive-date = 2019-04-15 |archive-url = https://web.archive.org/web/20190415210738/http://memoirs.ru/rarhtml/Robush_IV90_10.htm }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190415210738/http://memoirs.ru/rarhtml/Robush_IV90_10.htm |date=2019-04-15 }} // ''Исторический вестник''. — 1890. — Т. 42. — № 10. — С. 83—118, {{cite web |author =  |url = http://www.memoirs.ru/rarhtml/Robush_IV90_12.htm |title = № 12 |lang = ru |website = www.memoirs.ru |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = yes |archive-date = 2019-04-15 |archive-url = https://web.archive.org/web/20190415200036/http://memoirs.ru/rarhtml/Robush_IV90_12.htm }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190415200036/http://memoirs.ru/rarhtml/Robush_IV90_12.htm |date=2019-04-15 }}. — С. 671—709.
* ''Югаров И. С''. {{cite web |author =  |url = http://www.memoirs.ru/rarhtml/Ugar_IV89_36_4.htm |title = Журнал для Новой Земли (климату) на 1881 год и на 1882 год |lang = ru |website = www.memoirs.ru |date =  |access-date = 2019-12-19 |deadlink = yes |archive-date = 2019-09-16 |archive-url = https://web.archive.org/web/20190916141134/http://www.memoirs.ru/rarhtml/Ugar_IV89_36_4.htm }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190916141134/http://www.memoirs.ru/rarhtml/Ugar_IV89_36_4.htm |date=2019-09-16 }} / Извлеч. и коммент. М. С. Робуша // ''Исторический вестник''. — 1889. — Т. 36. — № 4. — С. 117—151. — Под загл.: Год на Новой Земле.
* {{статья |автор = E. R. a Trautvetter. |заглавие = Conspectus Florae Insularum Nowaja-Semlja |ссылка = https://archive.org/download/mobot31753002529961/mobot31753002529961.pdf |язык = la |издание = Тр. Имп. С.-Петерб. бот. сада |год = 1871—1872 |том = I |выпуск = I |страницы = 45—88}} ''(~ 77 Мб)''
* ''Кудрявцев Г. Г.'' Ядерный полигон на Новой земле. //
[[Морской сборник]]. — 1991. — № 9. — С.6-11.
* ''Кудрявцев Г. Г.'' Архипелаг возмездия, или как создавался новоземельский ядерный полигон. // [[Военно-исторический журнал]]. — 1993. — № 3. — С.71-76.
* Испытания ядерного оружия и ядерные взрывы в мирных целях в СССР. — М.:РФЯЦ—ВНИИЭФ, 1996.
* ''[[Шитиков, Евгений Александрович|Шитиков Е. А.]]'' В интересах флота. Новая Земля. // [[Морской сборник]]. — 1994. — № 9.
* Ядерные взрывы в СССР. Северный испытательный полигон. Вып. 2. — М.: НПО Радиоинститут им. В. Г. Хлопина, 1993.

== Һылтанмалар ==
{{Родственные проекты}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Новая Земля|[[Книпович, Николай Михайлович|Книпович Н. М.]], [[Шокальский, Юлий Михайлович|Шокальский Ю. М.]]}}
* «{{cite web |author = |url = http://yaranga.su/svedenia-novaya-zemla-1/ |title = Исторические сведения о Новой Земле |lang = ru |website = yaranga.su |date = |access-date = 2019-12-19 |deadlink = no|archive-url = |archive-date = }}» из «Первые русские исследователи Новой Земли», 1922 г., составитель П. И. Башмаков
* {{YouTube|IOy2O7WKmn0|Новая Земля. Мыс Саханина. Июль 2016 года. Лаборатория экологических исследований|logo=1}}

[[Категория:Рәсәй утрауҙары|*]]
[[Категория:Архипелагтар|*]]
[[Категория:Төньяҡ Боҙло океан утрауҙары]]