Ғәлишер Нәуаи битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Яҙыусы
 |Исеме                  = Алишер Навои
 |Төп исеме       = {{comment|сығ.|Сығатай теле}} ''علیشیر نوایی''
 |Рәсеме          = File-0111Navoii.jpeg
 |Рәсем аңлатмаһы = Алишер Навои. Герат мәктәбе миниатюраһы. XVI быуат
 |Тыуған ваҡыттағы исеме     = Низаметдин Мир Алишер
  |Псевдонимдары           = Навои (моңло), Фани ({{lang-ru|бренный}})
 |Тыуыу датаһы        = 9.2.1441
 |Тыуған урыны       = Герат, <br> {{s|Тимуридтар дәүләте}}
 |Вафат булыу датаһы          = 3.1.1501
 |Вафат булған урыны         = Герат, <br> Тимуридтар дәүләте
 |Эшмәкәрлек төрө     = шағир
 |Әүҙемлек йылдары      = 
 |Йүнәлеше          = 
 |Жанр                 = 
 |Әҫәрҙәренең телдәре    = сығатай, [[Фарсы теле|фарсы]]
 |Викимилек            = Ali-Shir Nava'i
 |Викикитапхана             = 
}}
'''Ғәлишер Нәуаи''' ({{lang-uz|Alisher Navoiy}}; {{lang-ug|Әлшир Нава'и/ئەلشىر ناۋائى}}; {{lang-fa|علیشیر نوایی}}; ''Низаметдин Мир Ғәлишер''; [[9 февраль]] [[1441 йыл]], Һәрат — [[3 ғинуар]] [[1501 йыл]], шунда уҡ) — Урта Азия [[Төрки халыҡтар|төрки]] халыҡтары шағиры, [[суфыйсылыҡ]] йүнәлешендәге фәлсәфә ғалимы, Тимери Хөрәсәне дәүләт эшмәкәре.

''Нәуаи'' (моңло) исеме менән төп әҫәрҙәрен әҙәби сығатай телендә ижад иткән һәм телдең камиллашыуына һиҙелерлек өлөш индергән, ''Фани (бренный)'' исемендә [[фарсы теле]]ндә яҙған. Уның ижады [[Төрки телдәр|төрки телле]] әҙәбиәткә, бигерәктә сығатай, үзбәк, уйғыр телендә яҙылған әҙәбиәт үҫешенә оло йоғонто яһаған.

Нәуаиҙең милли сығышы аныҡ ҡына билдәле түгел: ҡайһы бер сығанаҡтар буйынса ул — үзбәк<ref><span class="citation" id="CITEREF.D0.92.D0.B0.D0.BB.D0.B8.D1.82.D0.BE.D0.B2.D0.B01974" contenteditable="false">Навои Алишер Навои Низамаддин Мир Алишер / А. А. Валитова // Моршин — Никиш. — М. : Советская энциклопедия, 1974. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 17).</span></ref><ref>Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. Изд. 2-е, перераб. и доп. М.; СПб., 2000.</ref><ref>Советская тюркология Изд-во Коммунист, 1975 г.</ref><ref>Литература народов СССР: хрестоматия для высших учебных заведений. Том 1 Люциан Ипполитович Климович Из-во «Просвещение» 1971 г.</ref><ref>Свиток столетий: тюркская классическая поэзия XIII—XX веков сост., пер. вступ. ст. С. Н. Иванова; предисл., коммент. А. Н. Малехова. — Ленинград : Изд-во Ленингр. ун-та, 1991 г.</ref><ref>Избранные труды: Навой и Джами. Евгений Эдуардович Бертельс Изд-во восточной лит-ры, 1965 г.</ref>, <span>икенселәрендә — уйғыр</span><ref name="Subtelny"><cite id="CITEREFSubtelny1993">Subtelny, M. E. (1993), «Mīr 'Alī Shīr Nawā'ī», in C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs, Ch. Pellat, ''The Encyclopedia of Islam'', vol. </cite></ref><ref><cite id="CITEREFPaksoy1994" contenteditable="false"><span class="citation">''Paksoy H. B.''<nowiki> </nowiki>Central Asia Reader: The Rediscovery of History. </span></cite></ref><ref><cite id="CITEREFKutlu1977" contenteditable="false"><span class="citation">''Kutlu Mustafa.''<nowiki> </nowiki></span></cite></ref> <span>йәки барлас</span><ref name="autogenerated2">[http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416&c_id=4483 Этнический атлас Узбекистана.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120805002403/http://library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416&c_id=4483 |date=2012-08-05 }}</ref><font color="#0645ad"><ref name="autogenerated1">Г.</ref></font>

== Биографияһы ==

=== Сығышы ===
Ғәлишер Нәуаиҙең остазы һәм дуҫы Абдрахман Жами (1414—1492), уның төрки сығышлы булыуын айырым билдәләп, былай тип яҙа: «Уның төрки, минең фарси булыуыбыҙға ҡарамаҫтан, бер-беребеҙгә ныҡ яҡын булдыҡ»<ref>Абдуллаев К. Н. От Синьцзяна до Хорасәаа. Душанбе. 2009, с.70</ref>.

<font color="#000000">Мөхәммәт Хәйҙәр Дыулати (1499—1551) әйтеүенсә
Ғәлишер Нәуаи сығышы менән</font><span style="mso-spacerun: yes;"><font color="#000000"> </font></span><font color="#000000">уйғыр
бахшаларынан</font><ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Tarich_Rashidi/frametext22.htm «Тарихи Рашиди», Мирза Мухаммед Хайдар Дуглат]</ref> . <font color="#000000">А. А. Семенов</font><span style="mso-spacerun: yes;"><font color="#000000"> </font></span><font color="#000000">буйынса ла, Ғәлишер Нәуаи сәркәтип һәм ҡайһы бер рәсми ҡағыҙҙарҙы уйғырса
яҙыусы уйғыр бахшаларынан</font><ref>А. А. Семенов ВЗАИМООТНОШЕНИЯ АЛИШЕРА НАВОИ И СУЛТАНА ХУСЕЙН-МИРЗЫ*
//Исследования по истории культуры народов Востока. — М.-Л.: Изд. АН СССР, 1960, С. 237—249.</ref> . <font color="#000000">Төркиләштерелгән</font><ref name="autogenerated1">Г.</ref> <font color="#000000">монгол ырыуы барластарҙан</font><ref name="autogenerated2"/> <font color="#000000">тигән дә юрауҙар бар.</font> Академик Малов С. Е. <font color="#000000">Ғ. Нәуаи тураһындағы эшендә былай тип яҙа</font>:

Шиғырҙарында Ғәлишер Нәуаи төрөктәр тураһында үҙ халҡы кеүек итеп яҙа:

Совет осоро тарихында Ғәлишер Нәуаи үзбәк шағиры булып иҫәпләнә<ref>''[http://bse.sci-lib.com/article079639.html Навои Алишер Навои Низамаддин Мир Алишер]''<span contenlang-ugteditable="false"> — статья из </span>Большой советской энциклопедии <span contenteditable="false">(3-е издание)</span></ref>.

=== Биографияһы ===
Низаметдин Мир Ғәлишер Тимериҙәр дәүләтенең түрәһе, үҙ дәүеренең күренекле фәлсәфәселәре һәм мәҙәниәт эшмәкәрҙәре менән аралашҡан Ғыясетдин Кескенә ғәиләһендә тыуа. Мир Ғәлишерҙең бер ағаһы — Әбү Сәйет — шағир, икенсеһе — Мөхәммәт Ғәли — музиҡикәр һәм хушнәуис була. Ғәлишер бәләкәйҙән Тимери ғәиләләре балалары менән бергә тәрбиәләнә. Бигерәк тә, [[Хөрәсән дәүләте]]нең буласаҡ башлығы, шағир, мәҙәниәт яҡлаусыһы, Хөсәйен солтан менән ныҡ дуҫ була, ул дуҫлыҡ бөтә ғүмеренә һаҡланып ҡала.

Нәуаи Хөсәйен Байҡара менән бергә Һәратта, Мәшхәттә, [[Сәмәрҡәнд]]тә уҡый. Нәуаиҙең уҡытыусылары араһында, һуңынан дуҫы һәм фекерҙәше булған, Жами ла бар. Нәуаи 15 йәшенән төрки һәм фарси телдәрендә шиғырҙар яҙа башлай.

1466—1469 йылдарҙа Ғәлишер Нәуаи [[Сәмәрҡәнд]]тә йәшәй һәм мәҙрәсәлә уҡый. Бында бик күп дуҫтарын осрата. Дуҫы Хөсәйен Байҡара власҡа килгәндән һуң, тыуған яғы Һәратҡа кире ҡайта.

1469 йылда Хөрәсән хакимы Хөсәйен Байҡара мисәт һаҡлаусы вазифаһына тәғәйенләй. 1472 йылда вәзир дәрәжәһе һәм әмир титулы ала. 1476 йылда дәүләт хеҙмәтенән китә, әммә солтандың Һәраттағы һәм Әстрәбаттағы яуаплы эштәрен башҡарған яҡын кешеһе булып
ҡала.

Нәуаи ғалимдарға, аҡыл эйәләренә, рәссамдарға, музыканттарға, шағирҙарға, хушнәуистәргә яҡлаусы һәм мәтди ярҙам күрһәтеүсе.
Һәратта ижади түңәрәк ойоштора. Унда Жами, Хөсәйни ҡушаматында шиғырҙар яҙған, солтан, тарихсылар Мирханд, Хундәмер, Васифи, Дәүләтшаһ Сәмәрҡәнди, рәссам Камалетдин Биһзад, миғмаркәр Ҡәуаметдин инә. Нәуаиҙең башланғысы менән һәм етәкселегендә Инжил каналы яры буйында [[мәҙрәсә]], [[тәкке]] (ил гиҙеүсе мосолмандарға ҡунып китеү урыны), китапхана, дауахана төҙөлә.

Аҡыл эйәһе булараҡ, Алишер Навои [[Нәҡшбәндиә]] дәрүиш [[Суфыйсылыҡ]] нишаны ағзаһы булып тора. Ул тик Аллаһты ғына ярата, шуға ла өйләнмәй. Был турала «Лисан әт-тәйер» (ҡоштар теле) шиғырында яҙа.

== Әҫәрҙәре ==
<font color="#000000">Ғәлишер Нәуаиҙең ижади мираҫы ҙур һәм төрлө яҡлы:
утыҙлап ҙур әҫәр — шиғырҙар йыйынтығы (диуан), бәйеттәр (дастан), фәлсәфәүи һәм
фәнни рисәләләрҙе үҙ эсенә ала. Урта Азия һәм [[Яҡын Көнсығыш]] [[мосолман]] халыҡтарының мәҙәни
йолаларын ҡулланып, Ғәлишер Нәуаи үҙенсәлекле әҫәрҙәр ижад итә.</font>

=== Лирика ===
[[Файл:Navaisuleyman11.JPG|thumb|339x339px|«Уйҙар хазинаһы» — Алишер Навоиның шиғри дастанынан бер бит. [[Сөләймән I]] китапханаһынан манускрипт]] Шағирҙың лирик ижади мираҫы бик ҙур. Ғәзәл жанрындағы
сығатай телендә һәм фарсыла яҙылған 3150 әҫәре билдәле.

«Уйҙар хазинаһы» — поэтик йыйынтыҡты шағир үҙе 1498—1499 йылдарҙа гаһшомариәт аслында төҙөгән. Дүрт тормош миҙгеленә тап
килгән, дүрт диуанды эсенә ала: «Бала саҡ сәйерлектәре», «Йәш саҡ һирәклектәре», «Урта йәш сәйерлектәре», «Ҡартлыҡ ғибрәттәре». Шиғырҙар төрлө лирик жанрҙарға ҡарай, шулар араһында газель жанры иң күбе (2600 күберәк). Йыйынтыҡтарҙа икенсе жанр шиғырҙары ла бар — мөхәммәс, мөсәддәс, мәстәзар, ҡыт, рубаи һәм төйөги төрөк халыҡ ижады.

Лирик шиғырҙарының нисәнсе йылдарҙа ижад ителгәнен билдәләү ҡыйын, сөнки үҙ тормошондағы хәлдәрҙе бик һирәк яҙа. «Уйҙар
хазинаһы» — шағирҙың тойғоларын сағылдырған лирик йыйынтыҡ. Һөйөү һәм ғәҙәти образдар метафора ярҙамында һүрәтләнә.

Нәуаи өсөн һөйөү бөйөк, рухи, нәзәҡәтле һәм бер үк ваҡытта кешене үҙенә бойһондора, иркенән мәхрүм итә. Шулай ҙа, һөйөү ғазабы
рухи яңырыу нигеҙе булғанға, шағирҙа төшөнкөлөк тыуҙырмай<ref name="history576582">[http://feb-web.ru/feb/ivl/vl3/vl3-5762.htm Каюмов А. П. Алишер Навои // История всемирной литературы: В 9 томах. Т. 3. М.: Наука, 1985. С. 576—582.]</ref>

Нәуаи, төп бурыстарының береһе итеп, әҙәби сығатай телен үҫтереүҙе иҫәпләй. Шағирҙың лирикаһында төрөк шиғырҙары нәфис биҙәлешенең иң юғары кимәленә өлгәшә.

Шағир [[Фарсы теле|фарсы тел]]<nowiki/>ендә «Диуан Фани» исемле лирик йыйынтыҡ төҙөй.

«Ҡырыҡ хәҙис» — икенсе типтағы әҫәр. Был төрки телендәге [[Мөхәммәт]] Пәйғәмбәр [[хәҙис]]тәре темаһына ҡырыҡ дүртъюллыҡтар. Нигеҙендә Жаминың [[фарсы теле]]ндәге әҫәре ята.

=== Хәмзә ===
Нәуаи ижадының юғары нөктәһе — данлыҡлы «Хәмзә», биш олпат бәйетте эсенә ала: «Ғәҙелдәрҙең борсолоуы» мөнәжәте (1483) һәм сюжетлы
баһадири (дастандар) «Ләйлә һәм Мәжнүн»(1484), «Фәрхәт һәм Шерен» (1484), «Ете сәйярә»(1484), «Искәндәр диуары»(1485).

«Хәмзә» Низами Гәнжәви һәм һинд-фарсы шағиры Әмир Хосрова Дехлевиның «Хәмзә»һенә «яуап» итеп яҙылған. Нәуаи уларҙың әҫәрҙәренең сюжетын ҡабатлай, тик күп осраҡта ваҡиғаларға һәм килбәттәренә яңы аңлатма бирә.

«Ғәҙелдәрҙең борсолоуы» — циклдағы беренсе бәйет Низамиҙең «Серҙәр һандығы» бәйетенең нигеҙе эшкәртелә. 64 бүлектән тора, унда
дини, әхлаҡи һорауҙар күтәрелә. бәйеттә үҙ-ара талашты, хөкүмәт вельможаларының мәрхәмәтһеҙлеген, байҙарҙың башбаштаҡлығын, шәйехтәрҙең ике йөҙлөлөгөн фаш итә.

«Ләйлә менән Мәжнүн» — бәйет урта быуат ғәрәп риүәйәте сюжетында (шулай уҡ Низами Гәнжәүи, Әмир Хосров, Жами экәртеүе), йәш
шағир Ҡайсаның Ләйләгә булған ҡыҙғаныс мөхәббәте тураһында яҙылған. Бәйет көнсығыш әҙәбиәтенә һәм үзбәк фольклорына
ҙур йоғонто яһай.

«Фәрхәт һәм Шерен» — батыр Фәрхәттең әрмән һылыуы Шеренгә булған һөйөүе тураһындағы бәйет. Ғәлишер Нәуаи фольклор шиғриәте алымдарын ҡулланып Фәрхәтте һоҡландырғыс олпат батыр итеп һүрәтләй.

«Ете сәйярә» — ете әкиәт новеллаһын берләштергән бәйет. Ғәлишер Нәуаи үҙе тирәһендәге кешеләрҙе, хакимдарҙы
(Тимериҙәр), солтан Хөсәйенде һәм уның яҡындарын тәнҡитләй.

«Искәндәр диуары» — циклдағы һуңғы бәйет. Хаким, аҡыл эйәһе Искәндәрҙең (Көнсығышта был исем менән Александр
Македонскийҙы атайҙар) тормошо ярым фантастика сюжетында яҙылған.

=== Фәнни рисәләләр ===
[[XV быуат]] авторҙары төрки телен поэзия яҙыуға тупаҫ, тип иҫәпләгән. «Ике тел тураһында фекер» (1499) рисәләһендә Ғәлишер Нәуаи
был фекерҙе кире ҡаға. Сығатай теленең мәҙәни һәм әҙәби әһәмиәтен нигеҙләй<ref name="history576582"/>.

«Үлсәү күләме» рисәләһендә әҙәбиәт һәм шиғыр сығарыу теорияһы һорауҙары күтәрелә. Теория торошо, Ғәлишер Нәуаиҙең ижады үзбәк
һәм сығатай телендәге уйғыр әҙәбиәтенә генә түгел, башҡа төрки телле (төркмән,
әзербайжан, төрөк, татар) әҙәбиәттең үҫешенә лә ҙур йоғонто яһай.

=== Тарихи яҙмалар ===
Ғәлишер Нәуаи — биографик һәм тарихи китаптар авторы. «Тынғыһыҙ хәмзә» (1492) Жамигә арналған; «Нәзәҡәтлеләр йыйылышы» антологияһы
(1491—1492) Нәуаиҙең замандаш яҙыусылырға ҡыҫҡаса характеристика; «Иран батшаларының тарихы» һәм «Пәйғәмбәрҙәрҙең һәм аҡыл эйәләренең тарихы», [[Көнсығыш]] тарихи шәхестәре тураһында мәғлүмәттәр, мифтар йыйынтығын баҫтыра.

== Библиография ==
* {{книга
 |автор         = Алишер Навои
 |заглавие      = Сочинения в 10 томах
 |ответственный = 
 |ссылка        = https://rutracker.org/forum/viewtopic.php?t=3736891
 |место         = Т.
 |издательство  = «Фан»
 |год           = 1968-1970
 |том           = 1—10
 |страниц       = 3095
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}
* Навои А. Стихотворения и поэмы. — М., 1965.
* Навои А. Сочинения. — Т. 1-10. — Ташкент, 1968-70.
* Навои А. Пять поэм. — М.: Худож. лит., 1972.
* Навои А. Избранная лирика. — Ташкент: Изд-во ЦК КП Узбекистана, 1978.
* Навои А. Стена Искандера / Пересказ И. Махсумова. — Ташкент: Изд-во лит. и искусства, 1978.
* Навои А. Стихотворения и поэмы / Вступ. ст. Камиля Яшена; Сост. и примеч. А. П. Каюмова. — Л.: Сов. писатель, 1983. — 920 с. Тираж 40 000 экз. (Библиотека поэта. Большая серия. Второе издание)
* Навои А. Возлюбленная сердец. — Ташкент: Изд-во лит. и искусства, 1983.
* Навои А. Кн. 1-2. — Ташкент: Изд-во ЦК Компартии Узбекистана, 1983.
* Навои А. Афоризмы. — Ташкент: Изд-во ЦК КП Узбекистана, 1985.
* Навои А. Афоризмы Алишера Навои. — Ташкент: Изд-во лит. и искусства, 1988.
* Навои А. Друга я не нашёл: Газели. — Ташкент: Изд-во лит. и искусства, 1988.
* Навои А. Стена Искандера / Пер. с узб. Н. Айшов. — Алма-Ата: Жазушы, 1989.
* Навои А. Афоризмы — Aphorisms. — Ташкент: Укитувчи, 1991.
* Навои А. Зеница ока: [Стихи]. — Ташкент Изд.-полигр. об-ние им. Гафура Гуляма, 1991.
* Навои А. Язык птиц / Пер. С. Н. Иванов. — 2-е изд. — СПб.: Наука, 2007

=== Алишер Навои хаҡында ===
* Абдуллаев В. Навои в Самарканде. — Самарканд, 1941.
* Бертельс Е. Э. Навои. Опыт творческой биографии. — М. — Л., 1948.
* Бертельс Е. Э. Избр. труды. Навои и Джами. — М., 1965.
* Пулявин А. А. Гений в сердцах, 1978.
* Болдырев А. Н. Персидские переводы «Маджалис ан-Нафаис» Навои // Учёные записки ЛГУ. — Л., 1952. — Сер. 128. — Вып. 3.
* Захидов В. Мир идей и образов Алишера Навои. — Ташкент, 1961.
* Свидина Е. Д. Алишер Навои. Биобиблиография (1917—1966). — Ташкент, 1968.
* Хайитметов А. Творческий метод Навои. — Ташкент, 1965.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Һылтанмалар ==
{{Викиһаҡлағыс|Category:Ali-Shir Nava'i}}
* {{cite web
 | url         = http://nav.uz/literature/fiction/classics/
 | title       = Сайт города Навои - Произведения Алишера Навои
 | url         = http://bse.sci-lib.com/article079639.html
 | title       = Статья в БСЭ
 | lang        = ru
 | description = 
 | accessdate  = 
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/65njl6kH5
 | archivedate = 2012-02-29
}}
* {{Из КНЭ|1|181|Алишер Навои}}

[[Категория:Алфавит буйынса тарихсылар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Алфавит буйынса яҙыусылар]]
[[Категория:XV быуат шағирҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шағирҙар]]
[[Категория:Төрки шағирҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса философтар]]
[[Категория:Суфыйҙар]]
[[Категория:Почта маркаларында шәхестәр]]