Ғәрәп теле битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Тел
|төҫ           = афразийские
|исем            = Ғәрәп теле
|үҙатама   = العربية 
|илдәр         = [[Алжир]], [[Бәһрәйен]], [[Джибути]], [[Мысыр]], [[Иордания]], [[Ираҡ]], [[Йемен]], [[Ҡатар]], [[Коморҙар]], [[Кувейт]], [[Ливан]], [[Ливия]], [[Мавритания]], [[Марокко]], [[Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре]], [[Оман]], [[Палестина]], [[Сәғүд Ғәрәбстаны]], [[Сүриә]], [[Сомали]], [[Судан]], [[Тунис]], [[Көнбайыш Сахара]], [[Иран]], [[Төркиә]], [[Израиль]], [[Чад]], [[Нигер]], [[Эритрея]]
|рәсми тел         = [[Ғәрәп лигаһы]]ның ағзалары, бынан тыш [[Израиль]], [[Чад]], [[Эритрея]]ла
|яйға һалыусы ойошма =
|һөйләшеүселәр һаны          =300 миллион тирәһе
|рейтинг        = 2
|статус         = 
|үле          = 
|категория      = [[Афро-Азия телдәре]]
|классификация  =
 [[Афро-Азия телдәре|Афро-Азия ғаиләһе]]
:[[семит телдәр|Семит тармағы]]
|яҙма         = [[ғәрәп яҙмаһы]]
|ГОСТ 7.75–97 =ара 050
|ISO1 =ar
|ISO2 =ara
|ISO3 =ara
}}
'''Ғәрә́п теле́''' ({{lang-ar|العربية}}, ''әл-ғәрәбиә'') [[Афро-Азия телдәре|Афро-Азия ғаиләһе]]нең [[семит телдәр|семит тармағы]]на ҡарай. Ғәрәп телендә һөйләшеүселәр һаны — яҡынса 300 миллион кеше. [[Ҡөрьән]] китабы яҙылған классик ғәрәп телен бөтә донъя [[мосолмандар]]ы дини маҡсаттарҙа ҡуллана.

== Тарихы ==
Ғәрәп теле афро-азиатик ғаиләнең семит тармағына ҡарай. Был тармаҡҡа ҡараған телдәрҙең байтағы — «үле» телдәр, тулыһынса ҡулланыуҙан сыҡҡандар йә дини маҡсаттарҙа ғына ҡулланыла. Ғәрәп теле иһә, киреһенсә, донъя буйлап киң таралған. Быға [[ислам|ислам дине]]нең үҫешеүе, айырыуса мосолмандарҙың изге китабы, ғәрәп телендә яҙылған [[Ҡөрьән]] сәбәбсе.

«Ғәрәп теле» термины тәү башлап беҙҙең эраға тиклемге яҡынса III быуатҡа ҡараған боронғо йәһүд сығанаҡтарында осрай. VII быуат баштарында беренсе яҙма ҡомартҡы — Ҡөрьән китабы пәйҙа була. Шул осорҙа ислам менән бергә ғәрәп теле киң тарала башлай. Бер быуат самаһы үтеүгә, ғәрәп теле [[Урта Азия]]лағы [[Амударъя]] йылғаһынан алып [[Атлантик океан]]ға тиклем һуҙылған, хатта [[Европа]]ның [[Иберий ярымутрауы]]на үтеп ингән ҙур империяның рәсми теленә әүерелә.

Бөгөнгө көндә ғәрәп теле донъяла иң таралған телдәрҙең береһе булып тора.

== Классик, әҙәби һәм һөйләш телдәре ==
Ғәрәп теленең бер-береһенән байтаҡҡа айырылып торған өс формаһы бар.

''Классик ғәрәп теле'', шулай уҡ ул ''Ҡөрьән ғәрәп теле'' исеме аҫтында билдәле — Ҡөрьән китабы яҙылған һәм ислам дәүеренә тиклемге дәүерҙән алып [[Ғәрәп хәлифәлеге]] тарҡалыуына тиклем ҡулланылған тел варианты. Теорияла классик ғәрәп телендә синтаксик һәм грамматик нормалар билдәләнә, шулай уҡ классик һүҙлек бирелә. Әммә ысынбарлыҡта хәҙерге авторҙар бер ҡасан да тиерлек саф классик ғәрәп телендә яҙмай, уның урынына иһә ''хәҙерге стандарт ғәрәп теле'' исеме аҫтында билдәле әҙәби телде ҡуллана. Телдең был варианты ғәрәп баҫмаларында, радио, телевидение, реклама, фильмдарҙа ҡулланыла, ҡайһы бер ғәрәп халыҡтары өсөн ул — һөйләү теле. Ғәрәп телендә һөйләшеүсе белемле кешеләрҙең күбеһе әҙәби ғәрәп телен аңлай, төрлө диалекттарҙа һөйләшкән ғәрәптәр өсөн ул — аңлашыу ысулы.

Ғәрәп һөйләү теленә уның төрлө ерҙә, төрлө милләт тарафынан ҡулланылған диалекттары керә. Был диалекттар шул тиклем бер-береһенән айырыла, хатта ҡайһы бер тел белгестәре уларҙы айырым телдәр тип ҡарай. Телдең диалекттары ғәҙәттә рәсми булмаған һөйләшеү мөхитендә, мәҫәлән, сериалдарҙа һәм ток-шоуҙарҙа, шулай уҡ ҡайһы берҙә яҙма рәүештә шиғырҙарҙа һәм рекламала ҡулланыла.

[[Мөхәммәт|Мөхәммәт пәйғәмбәр]] дәүерендә үк ғәрәп теленең төрлө диалекттары булыуы иғтибарға лайыҡ. Мөхәммәт пәйғәмбәр үҙе [[Мәккә]]нең, [[Ғәрәп ярымутрауы]]ның көнбайыш өлөшө диалектында һөйләшә, Ҡөрьән нәҡ ошо диалектта яҙыла. Әммә был осорҙа Ғәрәп ярымутрауының көнсығыш диалектының абруйы юғарыраҡ була, һәм ахырҙа Ҡөрьән ошо диалектҡа ярашлы үҙгәртелә.

=== Төп ғәрәп теле диалекттары ===
[[Рәсем:Arabic Varieties Map.svg|right|thumb|500px|Ғәрәп диалекттары картаһы]]
* Ғәрәп ярымутрауы төркөмө:
::хәлийә диалекты([[Кувейт]], [[Ираҡ]], [[Сәғүд Ғәрәбстаны]], [[Бәһрәйен]], [[Ҡатар]], [[Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре]], [[Оман]])
::бәһрәни диалект (Бәһрәйен, Оман)
::нәджди диалект (Сәғүд Ғәрәбстаны)
::омани диалект (Оман)
::хиджази диалект (Сәғүд Ғәрәбстаны)
::шиһи диалект (Оман)
::зофари диалект (Оман)
::күвәйти диалект (Кувейт)
::йәмәни диалект ([[Йемен]], Сәғүд Ғәрәбстаны, [[Сомали]])
* Ираҡи төркөм (йәки Месопотамия төркөмө):
::мәсләүи диалект (Ираҡ, [[Сүриә]], [[Иран]], [[Төркиә]])
::бағдади диалект (Ираҡ)
* '''Сүриә-Фәләстин төркөмө'''
::йәһүди диалект
::Ливан диалекты ([[Ливан]], Сүриә, [[Фәләстин Дәүләте|Фәләстин]], [[Израиль]], [[Иордания]])
::Кипр диалекты ([[Кипр Республикаһы|Кипр]])
* '''Мысыр төркөмө''' (йәки Изохрон телдәре):
::тшади диалект ([[Чад]], [[Судан]], [[Көньяҡ Судан]])
::судани диалект (Судан)
::сәиди диалект ([[Мысыр]])
::мысри диалект (Мысыр)
::джуби диалект (Көньяҡ Судан)
* '''Мәғриби төркөмө'''
::мәғриби диалект ([[Марокко]])
::тунис диалекты ([[Тунис]], [[Ливия]], [[Алжир]])
::Алжир диалекты (Алжир)
::Ливия диалекты (Ливия)
::хәсәниә диалекты (Алжир, [[Мали]], [[Мавритания]], Марокко, [[Көнбайыш Сахара]])
::Джиджәл диалекты (Алжир)
::Мальт диалекты ([[Мальта]])
::Сахара диалекты (Алжир, [[Нигер]])

== Ғәрәп яҙмаһы ==
Ғәрәп яҙмаһының төп үҙенсәлеге шул: бында текст уң яҡтан башланып, һулға табан китә. Тыныш билдәләренән өтөр аҫтан өҫкә ҡарай күтәрелеп, осо уңға бөгөлә (،), ә һорау билдәһе уң яҡҡа ҡаратып ҡуйыла (؟). Цифрҙар иһә уңдан һулға түгел, ә һулдан уңға уҡыла.

Ғәрәп яҙыуында баш хәрефтәр юҡ. Унда һөйләм башында ла, яңғыҙлыҡ исемдәрҙә лә шул уҡ юл хәрефтәре яҙыла.

Ғәрәп яҙмаһының йәнә бер үҙенсәлеге — бында һүҙҙәге бөтә хәрефтәр бергә ҡушып яҙылмай, бер үк һүҙ икегә, өскә, хата унан да күберәк өлөшкә бүлеп яҙыла. Сөнки ғәрәп телендә үҙенән һуң килгән хәрефкә ялғап, тоташтырып яҙып булмай торған ''өҙөк'' хәрефтәр бар. Ошо сәбәптән һәр хәрефтең дүрт төрлө яҙылышы бар:
* яңғыҙ — хәрефтең яңғыҙ яҙылышы;
* башта — һүҙ башында йәки һүҙ эсендәге өлөш башында яҙылышы;
* уртала — һүҙ йәки өлөш уртаһында яҙылышы;
* аҙаҡта — һүҙ йәки өлөш аҙағында яҙылышы.
{|class="wikitable"
|+ Ғәрәп әлифбаһы
|-
!rowspan="2"|Исеме
!rowspan="2"|Транскрипцияһы
!colspan="3"|Яҙылышы
!rowspan="2"|Яңғыҙ
|-
!Аҙаҡта
!Уртала
!Башта
|- style="text-align:center;"
|әлиф
|—
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـا</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـا</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ا</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ا</font>
|- style="text-align:center;"
|бә
|[b]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـب</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـبـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">بـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ب</font>
|- style="text-align:center;"
|тә
|[t]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـت</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـتـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">تـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ت</font>
|- style="text-align:center;"
|ҫә
|[θ]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـث</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـثـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ثـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ث</font>
|- style="text-align:center;"
|джим
|[dʒ], [ɡ]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـج</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـجـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">جـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ج</font>
|- style="text-align:center;"
|хә
|[ħ]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـح</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـحـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">حـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ح</font>
|- style="text-align:center;"
|ха
|[x]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـخ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـخـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">خـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">خ</font>
|- style="text-align:center;"
|дәл
|[d]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـد</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـد</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">د</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">د</font>
|- style="text-align:center;"
|ҙәл
|[ð]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـذ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـذ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ذ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ذ</font>
|- style="text-align:center;"
|рә
|[r]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـر</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـر</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ر</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ر</font>
|- style="text-align:center;"
|зәйн
|[z]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـز</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـز</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ز</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ز</font>
|- style="text-align:center;"
|син
|[s]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـس</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـسـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">سـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">س</font>
|- style="text-align:center;"
|шин
|[ʃ]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـش</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـشـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">شـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ش</font>
|- style="text-align:center;"
|сад
|[sˤ]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـص</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـصـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">صـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ص</font>
|- style="text-align:center;"
|дад
|[dˤ]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـض</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـضـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ضـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ض</font>
|- style="text-align:center;"
|та
|[tˤ]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـط</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـطـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">طـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ط</font>
|- style="text-align:center;"
|ҙа
|[ðˤ], [zˤ]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـظ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـظـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ظـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ظ</font>
|- style="text-align:center;"
|ъәйн
|[ʕ]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـع</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـعـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">عـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ع</font>
|- style="text-align:center;"
|ғайн
| [ɣ]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـغ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـغـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">غـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">غ</font>
|- style="text-align:center;"
|фә
|[f]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـف</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـفـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">فـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ف</font>
|- style="text-align:center;"
|ҡаф
|[q]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـق</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـقـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">قـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ق</font>
|- style="text-align:center;"
|кәф
|[k]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـك</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـكـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">كـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ك</font>
|- style="text-align:center;"
|ләм
|[l]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـل</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـلـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">لـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ل</font>
|- style="text-align:center;"
|мим
|[m]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـم</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـمـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">مـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">م</font>
|- style="text-align:center;"
|нүн
|[n]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـن</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـنـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">نـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ن</font>
|- style="text-align:center;"
|һә
|[h]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـه</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـهـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">هـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ه</font>
|- style="text-align:center;"
|үәү
|[w]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـو</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـو</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">و</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">و</font>
|- style="text-align:center;"
|йә
|[j]
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـي</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ـيـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">يـ</font>
|style="line-height:180%;padding:10px;"|<font size="5">ي</font>
|}


== Ғәрәп теле фонетикаһы ==
=== Һуҙынҡылар ===
Ғәрәп телендә ''а'', ''ә'', ''у'', ''ү'', ''и'', ''ы'' һуҙынҡылары бар. Улар әйтелеше буйынса ҡыҫҡа һуҙынҡыларға һәм оҙон һуҙынҡыларға бүленә. Оҙон һуҙынҡылар хәрефтәр ярҙамында яҙылһа, ҡыҫка һуҙынҡылар иһә хәрефтәрҙең өҫтөнән йә аҫтынан ҡуйылған махсус тамғалар — ''хәрәкәләр'' ярҙамында билдәләнә. Ғәрәптәр ғәҙәттә хәрәкәһеҙ уҡып, яҙалар, шулай ҙа уларҙы Ҡөрьәндә һәм ғәрәп теле һүҙлектәрендә осратырға мөмкин.
=== Тартынҡылар ===
Ғәрәп телендә 28 тартынҡы өн бар. Тартынҡылар араһында айырыуса ''эмфатик тартынҡылар'' тип аталған дүрт ''д'', ''т'', ''с'', ''ҙ'' өндәре үҙенсәлекле. Улар ''дад'', ''та'', ''сад'', ''ҙа'' хәрефтәре ярҙамында яҙыла. Эмфатик тартынҡылар башҡаларынан ҡатыраҡ әйтелеүе менән айырыла. Был тартынҡылар артынан килгән һуҙынҡыларға ла йоғонто яһай — улар артынса ''ә'', ''ү'', ''и'' урынына ''а'', ''у'', ''ы'' һуҙынҡылары ҡулланыла. Бындай өндәр донъяның башҡа бер телендә лә осрамай, шуға ла ғәрәптәр үҙҙәрен ҡайһы берҙә ''Дад кешеләре'' тип атай.

Тамаҡ төбө тартынҡылары араһында ''ғайн'' һәм ''ъәйн'' хәрефтәре менән билдәләнгән өндәр шулай уҡ иғтибарға лайыҡ. Уларҙың тәүгеһе башҡорт телендәге ''ғ'' хәрефе менән оҡшаш яңғыраһа, икенсеһе иһә тамаҡ мускулдары ҡыҫылғанда барлыҡҡа килә. Ғәҙәттә был өн башҡорт теленә күскән һүҙҙәрҙә ''ғ'' хәрефе менән алмаштырыла йәки бөтөнләй төшөп ҡала.

== Ғәрәп теленең грамматикаһы ==
Семит ғаиләһенә ҡараған башҡа телдәрҙәге кеүек үк, ғәрәп теленә лә ҡатмарлы һәм ғәҙәти булмаған морфология (һүҙҙәрҙең тамырҙан барлыҡҡа килеү ысулы) хас. Тамыр ғәҙәттә өҫ тартынҡынан тора. Был тамыр артабан бихисап яңы һүҙҙәр сығанағына әүерелә. Мәҫәлән, «к-т-б» тамырынан ғына ошондай һүҙҙәр барлыҡҡа килә:

:كَتَبَ‎ — КәТәБә — ул яҙҙы
:أَكْتُبُ‎ — әКТүБү — мин яҙам
:كِتَابٌ‎ — КиТә:Бүн — китап
:كُتُبٌ‎ — КүТүБүн — китаптар
:كَاتِبٌ‎ — Кә:ТиБүн — яҙыусы
:كُتَّابٌ‎ — КүТТә:Бүн — яҙыусылар
:مَكْتَبَةٌ‎ — мәКТәБәтүн — китапхана 
һ.б. 

Ғәрәп грамматикаһында өс килеш (төп килеш,төшөм килеш һәм эйәлек килеш), өс һан (берлек, икелек, күплек), ике род (الجنس, женес) (مذكر, мөзәккәр — ир һәм المؤنث, мөэннәс — ҡатын-ҡыҙ) һәм өс торош (билдәһеҙлек, билдәлелек һәм нейтраль) бар. Аныҡлаусылар, исемдәр кеүек үк, килеш, һан, род һәм торош менән үҙгәрә.

Ҡылымдар өсөн зат (беренсе, икенсе һәм өсөнсө), род һәм һан хас. Улар үткән һәм үткән булмаған заман, төп йүнәлеш һәм төшөм йүнәлеше, хәбәр, бойороҡ, ихтималлыҡ, шарт һөйкәлеше һәм көслө һөйкәлеш (һуңғыһы семит ғаиләһенә ҡараған телдәргә хас) менән үҙгәрә. Бынан тыш сифат ҡылымдар, ҡылымдан яһалған исемдәр ҡулланыла.

== Ғәрәп теленең башҡа телдәргә йоғонтоһо ==
[[Инглиз теле|Инглиз]], [[испан теле|испан]] һәм уларға туғандаш телдәр хөкөм һөргән көнбайыш илдәрҙә тәү ҡарашҡа ғәрәп теле яҡын да булмаған һымаҡ. Шулай ҙа ғәрәп теле — инглиз, [[француз теле|француз]], [[португал теле|португал]], испан һәм башҡа телдәр өсөн байтаҡ һүҙҙәр сығанағы. [[Урта быуаттар|Урта быуат]] осоронда әҙәби ғәрәп теле [[Европа]] мәҙәниәтенә, айырыуса фәндәр, [[математика]] һәм [[фәлсәфә]] өлкәһенә ҙур йоғонто яһаған, һөҙөмтәлә, Европа телдәре һүҙлеге лә бихисап һүҙҙәрҙе унан алған.

Ғәрәп теленән алынған һүҙҙәр «ал-» тип башланыуынан танылып тора. Португал телендә, мәҫәлән, ''aldeia'' (ауыл) йәки ''Algarve'', инглиз телендә күптәргә таныш ''algebra'' (алгебра), ''alchemy'' (алхимия) һәм ''alcohol'' (алкоголь).

[[711]] йылдан алып [[1492]] йылға тиклем, Иберий ярымутрауында [[ислам|ислам дине]] хөкөм һөргән осорҙа испан теленең [[Кастилия]] һәм башҡа күп диалекттарына ғәрәп теленән күп һүҙҙәр инеп ҡала. Хәҙерге испан һүҙлеге ғәрәп теленән бихисап һүҙҙәрҙе үҙ эсенә алған, шулар иҫәбендә ''taza'' (сынаяҡ), ''loco'' (диуана) һәм ''café'' (ҡәһүә). Бынан тыш, [[Испания]]ла байтаҡ географик атамалар ғәрәп телендә.

Ғәрәп теле шулай уҡ, башлыса XIX быуаттағы [[Мәғриб]] илдәренең һәм [[Алжир]]ҙың [[Франция]] тарафынан оккупацияһы арҡаһында, француз теленә лә көслө йоғонто яһаған. Күп француз һүҙҙәре, шулар араһында ''bougie'' (шәм), ''sucre'' (шәкәр) ғәрәп һүҙҙәренән барлыҡҡа килгән.
=== Ғәрәп теленең [[башҡорт теле]]нә йоғонтоһо ===
[[Ислам]] донъяһына ҡараған [[фарсы теле|фарсы]], [[төрөк теле|төрөк]], [[ҡаҙаҡ теле|ҡаҙаҡ]], [[һинд теле|һинд]] һәм башҡа телдәр менән бер рәттән, [[башҡорт теле]]нең һүҙлегенә бихисап ғәрәп һүҙҙәре кергән. Ғәрәп теленән һүҙҙәр үҙләштереү, башҡорттарға ислам дине килеп кергәс, сама менән 7-8 быуаттарҙа башланған булырға тейеш, тип фараз итеп була. Мәҫәлән, иң киң таралған һүҙҙәр — ''хәләл'', ''харам'', ''гөнаһ'' һ.б.

Хәҙерге йәнле башҡорт һөйләштәрендә ғәрәп һүҙҙәре менән йәнәшә шул уҡ мәғәнәне аңлатҡан төп башҡорт һүҙҙәрен ҡулланыу хас. Мәҫәлән, ''ғөрөф-ғәҙәт'' һүҙе урынына ''йола'', ''нәҫел'' һүҙе урынына ''ырыу'', ''тоҡом'', ''гөнаһ'' һүҙе урынына ''яҙыҡ'' һүҙе йыш ҡулланыла. Лексик яҡтан был һүҙҙәр башҡорт телендә — синоним хоҡуғында.

Ғәрәп теле — сингармонизмлы тел түгел, бында һүҙҙең тамырында ҡалын һуҙынҡылар ҙа, йомшаҡ һуҙынҡылар ҙа булырға мөмкин. Башҡорт теле бер һүҙҙең тамырында ике рәттең һуҙынҡылары (ҡалын йәки йомшаҡ һуҙынҡылар) булыуға юл ҡуймай. Ғәрәп һүҙҙәре, башҡорт һүҙлегенә ингәндә, һуҙынҡы өндәр тулыһынса башҡорт теленә хас булған сингармонизм законына буйһона. Мәҫәлән, ''дауа'', ''ғалим'', ''әҙәм'' һ.б.

== Ғәрәп яҙмаһы башҡорт телендә ==
Х быуаттан башҡорттар мөхитенә ғәрәп хәрефе менән яҙылған төрлө китаптар, яҙмалар килеп инә. Аҙмы-күпме ваҡыт үтеүгә, башҡорттар үҙҙәре лә шул хәреф менән яҙа башлағандар. Үҙ заманының уҡымышлылары ҡулдан күп нәмә яҙып ҡалдырғандар, улар араһында тарихи документтар менән шәжәрәләр ҙә, эпос, легендалар һәм башҡалар ҙа бар. Боронғо ҡәбер таштарындағы, һәр төрлө һәйкәлдәрҙәге яҙыуҙар ҙа ғәрәп хәрефе менән башҡарылған. XIX быуатта, XX быуат башында байтаҡ китап, әҙәби әҫәрҙәр, журнал, газета, һәр төрлө мөһим документтар шул ғәрәп хәрефе менән баҫылған. [[1928]]-[[1930]] йылдарға тиклем партия, совет учреждениеларында эш йөрөтөү ҙә ғәрәп хәрефе менән алып барылған.

== Ғәрәп телендә һөйләшеүселәр ==
Ғәрәп теле 300 миллиондан ашыу кеше өсөн туған тел. Башлыса улар 22 ғәрәп иле — [[Ғәрәп лигаһы]]ның ағзалары: [[Алжир]], [[Бәһрәйен]], [[Джибути]], [[Мысыр]], [[Иордания]], [[Ираҡ]], [[Йемен]], [[Ҡатар]], [[Коморҙар]], [[Кувейт]], [[Ливан]], [[Ливия]], [[Мавритания]], [[Марокко]], [[Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре]], [[Оман]], [[Палестина|Фәләстин]], [[Сәғүд Ғәрәбстаны]], [[Сүриә]], [[Сомали]], [[Судан]], [[Тунис]] илдәрендә йәшәй. 

Ғәрәп теле рәсми телдәрҙең береһе рәүешендә ғәрәп булмаған өс илдә — [[Израиль]], [[Чад]], [[Эритрея]]ла ҡабул ителгән.

Ғәрәп теле халыҡ-ара тел статусына эйә. Ул — [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]] ҡулланған алты телдең береһе. Ул, бынан тыш, — [[Африка берләшмәһе]], [[Ислам конференцияһы ойошмаһы]], [[Ислам үҫеш банкы]] һымаҡ халыҡ-ара ойошмаларҙың рәсми теле булып тора.

== Әҙәбиәт ==
* [http://islam-info.ru/arabskii/1590-arabskij-yazyk-v-sovremennom-mire.html Павел Гусиерин. «Арабский язык в современном мире»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831151407/http://islam-info.ru/arabskii/1590-arabskij-yazyk-v-sovremennom-mire.html |date=2014-08-31 }}
* [http://www.arabsky.biz/ «Арабский язык» сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130314043834/http://www.arabsky.biz/ |date=2013-03-14 }}
* [http://www.arabic.ru/ «Arabic.ru» сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150725124319/http://www.arabic.ru/ |date=2015-07-25 }}
* [http://milli-mejlis.blogspot.ru/2008/09/blog-post_1649.html Илдус Әмирхан «Тәҗвид фәне»]
* [http://nnvashkevich.narod.ru/kng/lekc/4OSOBENARIAZ.htm Вашкевич Н.Н. «Звуковые и грамматические особенности арабского языка»]
* Ғәли Ишбулатов «Ғәрәп яҙмаһын өйрәнеүселәргә әлифба»
* Жәлил Кейекбаев «Ғәрәп һәп фарсы телдәренән ингән һүҙҙәрҙә сингармонизм»

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/4292-r-p-tele|автор=Ғәләүетдинов И. Ғ.}}
* [http://www.ar-ru.ru/ Ar-Ru.ru] — Ғәрәп-урыҫ һүҙлеге {{ref-ru}}
* [http://umkin.ru/ Umkin.ru] — Урыҫ-ғәрәп һүҙлеге {{ref-ru}}
* [http://www.madaris.ru/ Madaris.ru] — Ғәрәп телен өйрәнеүсе мосолмандар өсөн сайт, видео-дәрестәр {{ref-ru}}
* [http://www.arabic.ru/ Arabic.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150725124319/http://www.arabic.ru/ |date=2015-07-25 }} — Ғәрәп теле һәм ғәрәп донъяһы {{ref-ru}}
* [http://arabi.ru/ Arabi.ru] — Ғәрәп телен һәм мәҙәниәтен һөйөүселәр форумы {{ref-ru}}
* [http://www.arabic-keyboard.org/ Arabic-Keyboard.org] — Ғәрәп клавиатураһы {{ref-ru}}

{{Яҡшы мәҡәлә|Тел ғилеме}}

[[Категория:Ғәрәп теле|*]]
[[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]]
[[Категория:Дини телдәр]]
[[Категория:Телдәр]]
[[Категория:Азия телдәре]]
[[Категория:Мысыр телдәре]]
[[Категория:Сүриә телдәре]]
[[Категория:Ираҡ телдәре]]
[[Категория:Судан телдәре]]
[[Категория:Чад телдәре]]
[[Категория:Йемен телдәре]]
[[Категория:Иордания телдәре]]
[[Категория:БМО-ның рәсми телдәре]]
[[Категория:Сәғүд Ғәрәбстаны телдәре]]
[[Категория:Семит телдәре]]
[[Категория:Алжир телдәре]]
[[Категория:Сомали телдәре]]
[[Категория:Тунис телдәре]]
[[Категория:Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре телдәре]]
[[Категория:Оман телдәре]]
[[Категория:Бахрейн телдәре]]
[[Категория:Катар телдәре]]
[[Категория:Кувейт телдәре]]
[[Категория:Комор телдәре]]
[[Категория:Мавритания телдәре]]
[[Категория:Эритрея телдәре]]
[[Категория:Джибути телдәре]]