Ғәҙелша шарлауығы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{БМ|Ғәҙелша (мәғәнәләр)}}
{{Шарлауыҡ
 |Название                = Ғәҙелша шарлауығы
  |Национальное название  = 
 |Изображение             = Hadelsha_autumn_lo.jpg
  |Подпись                =
 |Координаты              = 52/45/27.16/N/58/22/19.92/E
  |CoordScale             = 
   |Район                 = Баймаҡ районы
 |Река                    = Төйәләҫ (йылға)
 |Высота                  = 15
 |Ширина                  = 
 |Расход                  = 10
 |Страна                  = Рәсәй
  |Регион                 = Башҡортостан
 |Позиционная карта 1     = 
 |Категория на Викискладе = 
}}

'''Ғәҙелша шарлауығы (Ибраһим, Төйәләҫ шарлауығы)''' — [[Баймаҡ районы]]нда, [[Ирәндек]]тең көнсығыш тармағы булған Яманташ тауында, [[Төйәләҫ (йылға)|Төйәләҫ]] йылғаһындағы шарлауыҡ. Диңгеҙ кимәленән 800 м бейеклектә. Өс киртләсле. Юғары киртләсенең бейеклеге 1,2 м, икенсе һәм өсөнсө киртләсе етешәр метр. Шарлауыҡ [[Башҡортостан]]дағы иң бейеге һанала.<ref name=БЕ></ref><ref name=ЕУ></ref><ref name=реєстр>''А. А. Мулдашев''. [http://oopt.aari.ru/ref/1000 Водопад Гадельша (Ибрагимовский)] // Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан / отв. ред. А. А. Мулдашев. — Уфа: Издательский центр «МедиаПринт», 2010. — С. 68—69.</ref>.

Тирә–яғында [[йәшмә]] таралған. Шарлауыҡ 1965 йылда тәбиғәт ҡомартҡыһы тип иғлан ителгән һәм дәүләт тарафынын һаҡлана. Был тәбиғәттең гидрологик, гидроморфологик, ботаник ҡомартҡыһы ғына түгел, ундағы тәбиғәт һирәк осрай торған үҫемлектәргә бай.

"[[Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы]]"на индерелгән үләндәр: ''йомшаҡ [[әрем]] (полынь шелковистая), ҡаясатыр (бороздоплодник), казак артышы (можжевельник казацкий), ҡарға ҡуҙағы (чина Гмелина), Литвинов сырмалсығы (чина Литвинова), тау һарынаһы (горноколосник колючий), ебәк ҡаҙүлән (лапчатка шелковая), шиверекия үләне (шиверекия подольская), цицербита үләне (цицербита уральская), шырт еҙүлән (тонконог жестколистный), елемүлән (смолевка башкирская)''.

Ҡаяға йәбешеп үҫкән ағастарға оя ҡорған ҡоштарҙы һәр ерҙә лә осратып булмай.

Ғәҙелша шарлауығы — туристарҙың яратҡан урыны. Ҡояш нурҙарында йәйғор уйнай, һалҡынса саф һауа. Бында башҡаса моң, шуға ла Мәхмүт-сәсән, [[Ғата Сөләймәнов]], Кәрим Дияров, Рәхмәтулла Бүләков кеүек башҡорт йырсылары, сәсәндәре, ҡурайсыларының тыуған төйәге.
[[Рәсем:Гадельша-водопад.jpg|300px|thumb|left|Ғәҙелша шарлауығы]]
== Географияһы ==
Административ яҡтан Ғәҙелша шарлауығы Башҡортостандың Баймаҡ районында, Баймаҡ урманхужалығы биләмәһендә урынлашҡан. Шарлауыҡтан көньяҡ-көнбайышҡарағ 5,6 км алыҫлыҡта [[Ғәҙелше (Баймаҡ районы)|шул исемле ауыл]] булған, хәҙер был ауыл бөткән.<ref name=ЕУ></ref><ref name=реєстр></ref> Шарлауыҡтан 4 км көньяҡ-көнбайышта [[Абҙаҡ (Баймаҡ районы)|Абҙаҡ ауылы]] бар. Бынан тыш 1.5 км алыҫлығта Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинатының ял итеү базаһы төҙөлгән.<ref name=ЕУ>''Н. Рундквист, О. Задорина''. [http://quist.pro/books/ural_04.g.1.php Гадельша] // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.</ref>.

Физик географияға нигеҙләнеп, Ғәҙелша шарлауығы Ирәндек тауының көнсығыш битләүендә Яманташ тау түбәһенән йыоаҡ түгел урынлашҡан. Был урындағы тауҙар Түбән һәм Урта Девон осорондағы, ''Ирәндек свитаһы тип аталған''<ref name=БЕ></ref>, вулкан (эффузия) тоҡомдарынан барлыҡҡа килгән. Ғәҙелшаның һикәлтәләре кремний сланецтары, порфириттар, туф кеүек тау тоҡомдарынан тора.<ref name=ЕУ></ref>.

== Гидрология ==
Шарлауыҡ [[Яйыҡ]] йылғаһының ҡушылдығы [[Төйәләҫ (йылға)|Төйәләҫ]] йылғаһында барлыҡҡа килгән. Шарлауыҡ каскад тибындағы шарлауыҡтарға керә һәм өс каскадтан тора. Шарлауыҡтың дөйөм бейеклеге 15 м-ҙан артыҡ, 20 м-ға етмәй. Был күрһәткес буйынса был Көньяҡ Уралдағы иң бейек шарлауыҡ.<ref name=БЕ>''Фаткуллин Р. А.'' {{Башкирская энциклопедия||Гадельша||ссылка=index.php/2-statya/10830-gadelsha}}</ref><ref name=ЕУ></ref> Шарлауыҡтың беренсе күтәрмәһе яҫы һәм бейеклеге 1,2 метрҙан артмай, һыу ялғаштан аҡҡан кеүек аға. Икенсе һәм өсөнсө күтәрмәләре 7-шәр метр бейеклектә һәм икеһе лә текә. Уларҙан ағып төшкән һыу айырым ағымдарға бүленә. Һыу ағымы йыл миҙгеленә ҡарап үҙгәрә. Ҡышын шарлауыҡ туңы. Яҙ көнө һыуҙың иң ҙур сығымы булған миҙгел. Был ваҡытта шарлауыҡ иҫ киткес матур була. Йәй һәм көҙ айҙарында һыу сығымы кәмәй, шулай ҙа бары бер 10 л/с һыу сығымы һаҡлана.


== Һылтанмалар ==
* {{YouTube|logo=1|id=|HKB9KfvrZeA|Водопад Гадельша}}
* {{YouTube|logo=1|id=|EJ5vj8o_Kb4|Путешествие на водопад Гадельша весной}}
* {{cite web |author = |url = http://detuni.narod.ru/gadelsha.html |title = Детский лагерь «Сармат»-Водопад Гадельша |lang = ru |website = detuni.narod.ru |date = |accessdate = 2020-02-08|deadlink = no}}
* {{cite web |author = |url = http://www.ykoctpa.ru/places/vodopad-gadelsha |title = Водопад Гадельша на карте |lang = ru |website = www.ykoctpa.ru |date = |accessdate = 2020-02-08|deadlink = no}}
* {{cite web |author = |url = https://ant-ufa.com/travels/vodopad-gadelsha/ |title = Фотоотчет похода на водопад весной |lang = |website = ant-ufa.com |date = |accessdate = 2020-02-08|deadlink = no}}
* {{cite web |author =  |url = http://102ozera.ru/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=4&id=4&Itemid=9 |title = Водопады Республики Башкортостан |lang = ru |website = 102ozera.ru |date =  |accessdate = 2020-02-08 |deadlink = yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20191007050121/http://102ozera.ru/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=4&id=4&Itemid=9 |archivedate = 2019-10-07 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191007050121/http://102ozera.ru/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=4&id=4&Itemid=9 |date=2019-10-07 }}
== Сығанаҡтар ==
* {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/4668-elsha|Ғәҙелша}}
* [http://102ozera.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=23 102 озера] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160312075729/http://102ozera.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=23 |date=2016-03-12 }}
* [http://detuni.narod.ru/gadelsha.html Детский лагерь «Сармат»-Водопад Гадельша]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{ООПТ Башкортостана}}
[[Категория:Баймаҡ районының иҫтәлекле урындары]]
[[Категория:Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары]]
[[Категория:Башҡортостан шарлауыҡтары]]
[[Категория:Һыу туризмы]]