Ҡаҙағстанда протест акциялары (2022) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Гражданский конфликт|заголовок=<small>[[Ҡаҙағстан]]да протест акциялары (2022)<br><small>{{lang-kk|Қазақстандағы наразылық шаралары}}(2022)|изображение=[[File:2022 Kazakhstan protests — Aqtobe, January 4 (01).jpg|2022 Kazakhstan protests — Aqtobe, January 4 (01)|260px]]|описание=[[Аҡтүбә|Аҡтүбәнең]] үҙәк майҙанында протестанттар|дата= [[2 ғинуар]]- [[11 ғинуар]] 2022 йыл ({{продолжительность|year=2022|month=1|day=2}})|место={{Флагификация|Казахстан}} ''(башлыса Манғыстау өлкәһенән башлана)''|причины=
** газға хаҡтарҙың кинәт ҡырҡа күтәрелеүе;
** килем тигеҙһеҙлеге һәм халыҡтың социаль стратификацияһы;
** хакимлыҡ итеүсе элитаны һәм чиновниктарҙы коррупцияла һәм непотизмда ғәйепләү;
** Ил иҡтисадының торғонлоғо, хаҡтарҙың күтәрелеүе, халыҡ араһында иҡтисади проблемалар<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/ukrainian/features-russian-59882469|title=Ни өсөн Ҡаҙағстанды күмәк протест акциялары солғап алды һәм уның нисек тамамланыуы мөмкин|website=[[BBC]]}}</ref>;
** полицияның аяуһыҙлығы<ref>[https://lenta.ru/news/2022/01/04/ket/ В Казахстане участники «газовых» протестов призвали Назарбаева уйти из политики]</ref>|цели=
** Газға хаҡтарҙың төшөүе
** Президент [[Тоҡаев Ҡасым-Йомарт Кемел улы|Тоҡаев]]тың отставкаға китеүе
** Хөкүмәттең һәм премьер-министр Маминдың отставкаға китеүе<ref>[https://www.mk.ru/politics/2022/01/04/v-almaty-protestuyushhie-trebuyut-otstavki-pravitelstva-otklyuchen-internet.html В Алматы протестующие требуют отставки правительства, отключен интернет]</ref>
** Нурсолтан Назарбаевтың сәйәсәттәән китеүе һәм уның тейелмәҫлеген алып ташлау
** 1993 йылғы Конституцияны кире ҡайтарыу<ref name="charter97">[https://charter97.org/ru/news/2022/1/5/449916/ Ҡаҙағстандың Жанаозен ҡалаһында протестанттар режимдың отставкаға китеүен һәм 1993 йылғы Конституцияны кире ҡайтарыуҙы талап итә]</ref>
** һәр өлкәнең һәм ҡаланың әкимдәрен халыҡ һайлауын үткәреү<ref name="charter97" />|методы=демонстрациялар, марштар, интернет-активизм, ихтилалдар, ут төртөү|статус=''дауам итә''
* Хөкүмәт бөтә ил буйынса ғәҙәттән тыш хәл иғлан итә
* Ҡаҙағстанда [[Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһы|КХДО]] көстәре урынлаштырыла
* [[Алматы|Алматыла]] күпләп талау, мародёрлыҡ һәм анархия|сторона1=* {{флаг|Казахстан}} '''Ҡаҙағстан хөкүмәте'''
* [[Файл:Logo MVD KZ.jpg|22px]] Полиция
* {{flagicon image|Kazakhstan Armed Forces Flag.svg}} Ҡаҙағстандың Милли именлек комитеты
* [[Файл:Flag of the Collective Security Treaty Organization.svg|22px]] '''[[Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһы|КХТДО]]''' (6 ғинуарҙан)<ref>[https://ria.ru/20220106/odkb-1766685349.html ОДКБ решила направить в Казахстан миротворческие силы]- РИА "Новости" мәғлүмәте</ref> <ref>[https://radiosputnik.ria.ru/20220106/mirotvortsy-1766708758.html В Казахстан направили первые подразделения миротворческих сил ОДКБ]- "Спутник" радиоһының мәғлүмәте</ref>
**{{RUS}} 98-се гвардия һауа десанты дивизияһының һәм 31-се айырым һауа десанты бригадаһы подразделениелары
**{{BLR}} Махсус операциялары көстәренең 103-cө гвардия һауа десанты бригадаһы
**{{KGZ}} 25-се махсус тәғәйенләнгән "Скорпион" бригадаһының подразделениелары<ref>[https://ria.ru/20220106/mirotvortsy-1766776366.html"Это лучшие бойцы". Зачем Россия отправляет миротворцев в Казахстан]-РИА"Новости" агентлығының мәғлүмәте</ref>
|сторона2=* {{флаг|Казахстан}} '''Ҡаҙағстан оппозицияһы'''|ключевыефигуры1={{флаг|Казахстан}} '''[[Тоҡаев Ҡасым-Йомарт Кемел улы|Ҡасым-Жомарт Токаев]]'''<br>{{флаг|Казахстан}} [[Назарбаев Нурсолтан Әбеш улы|Нурсолтан Назарбаев]]<br>{{флаг|Казахстан}} [[Мамин Асҡар Узакбай улы|Аскар Мамин]]|ключевыефигуры2=''үҙәкләштерелмәгән протест''|потери1= 12 кеше һәләк булды, 353 зыян күрҙе <ref>[https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/13362711 В Алма-Ате погибли 12 сотрудников правоохранительных органов]-ТАСС агентлығының мәғлүмәте</ref>  |потери2=—|результат=** Газға хаҡтарҙың түбәнәйеүе<ref>https://lenta.ru/news/2022/01/04/price_down/</ref>
** Де-юре — хөкүмәттең һәм премьер-министр Маминдың отставкаға китеүе<ref>[https://akorda.kz/ru/o-pravitelstve-respubliki-kazahstan-505013 О Правительстве Республики Казахстан]</ref>, де-факто — яңылары тәғәйенләнгәнгә тиклем хеҙмәтен дауам итә
** Нурсолтан Назарбаевты Ҡаҙағстан Именлек советы башлығы вазифаһынан бушатыу<ref>[https://www.rbc.ru/politics/05/01/2022/61d596709a7947392ca4369e Токаев объявил о смещении с поста Нурсултана Назарбаева]</ref>}}

'''[[Ҡаҙағстан]]да протест''' акциялары ({{lang-kk|Қазақстандағы наразылық шаралары}}) 2022 йылдың [[2 ғинуар]]ында шыйыҡландырылған газға хаҡтарҙың ҡырҡа күтәрелеүенән һуң башлана, Ҡаҙағстан Президенты [[Тоҡаев Ҡасым-Йомарт Кемел улы|Ҡасым-Йомарт Тоҡаев]] фекеренсә, быға 2022 йылдың 1 ғинуарынан электрон сауҙа майҙансыҡтары һәм биржалар аша шыйыҡландырылған газға хаҡтарҙың тулыһынса баҙар формалашыуына күсеү сәбәпсе була, шул уҡ ваҡытта Ҡаҙағстан энергетика министрлығына, шулай уҡ газ менән тәьмин итеү эре компаниялары — ''«КазМунайГаз»'' һәм ''«Ҡаҙаҡгаз»-''ға айырым ғәйеп тағыла<ref name="Акорда 5 января">[https://www.akorda.kz/ru/glava-gosudarstva-kasym-zhomart-tokaev-provel-soveshchanie-po-voprosam-socialno-ekonomicheskoy-situacii-v-strane-505729 Глава государства Касым-Жомарт Токаев провел совещание по вопросам социально-экономической ситуации в стране]</ref>. Протест акциялары нефтселәр ҡалаһы ''Жаңаөзенда'' башлана, әммә тиҙ арала башҡа ҡалаларға ла тарала: [[Алматы]], [[Аҡтау (ҡала)|Аҡтау]], [[Аҡтүбә (Ҡаҙағстан)|Аҡтүбә]], [[Ҡарағанды|Ҡарағанда]], [[Нур-Солтан]], [[Шымкент]], [[Күксәтау|Кокшетау]] һәм [[Уральск]]<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vlast.kz/novosti/48030-siloviki-primenili-v-otnosenii-protestuusih-v-almaty-svetosumovye-granaty.html|title=Силовики применили в отношении протестующих в Алматы светошумовые гранаты - Аналитический интернет-журнал Vласть}}</ref><ref>{{Cite web|lang=en|url=https://eurasianet.org/kazakhstan-gas-price-hike-fuels-zhanaozen-protests|title=Kazakhstan: Gas price hike fuels Zhanaozen protests {{!}} Eurasianet}}</ref><ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.rferl.org/a/kazakhstan-enrgy-price-protests-zhanaozen/31637647.html|title=Sharp Energy Price Hike Triggers Protests In Kazakhstan}}</ref>. Акцияла ҡатнашыусылар тиҙ арала иҡтисади талаптарҙан сәйәси талаптарға күсә — хөкүмәттең отставкаға китеүен һәм илдең элекке президенты [[Назарбаев Нурсолтан Әбеш улы|Нурсолтан Назарбаевтың]] сәйәсәттән ситләшеүен талап итә. [[Назарбаев Нурсолтан Әбеш улы|Ул]] протест акциялары башланған мәлдә Ҡаҙағстандың Именлек Советы рәйесе һәм Ҡаҙағстандың Конституцион советы ағзаһы вазифаларын биләй.

== Башы ==
Манғыстау өлкәһенең нефть сығарыусы ҡалаһы Жаңаөзенда эшселәрҙең бер нисә забастовкаһы һәм демонстрацияһы тоҡана. 2011 йылда бойондороҡһоҙлоҡ көнөнөң 20 йыллығына ҡалала сыуалыштар башлана, рәсми мәғлүмәттәр буйынса, 16 кеше һәләк була, 100 кеше яралана, сөнки Ҡаҙағстандың именлек көстәре яҡшыраҡ хеҙмәт шарттарын талап итеүсе демонстранттарға ут аса.

2011 йылда шыйыҡландырылған тәбиғи газдың (ТГ) хаҡы яҡынса 30-35 [[Ҡаҙағстан тәңкәһе|тенге]] тәшкил итә, шул ваҡыттан алып ул бер нисә тапҡыр арта. 2020 йылдың ғинуарында Жаңаөзенда протест митингыһы үтә, унда ҡала халҡы газға хаҡты кәметеүҙе талап итә, ул 55-тән 65 тенгеға тиклем<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://novayagazeta.ru/articles/2022/01/03/v-kazakhstane-vtoroi-den-podriad-sotni-protestuiushchikh-vykhodiat-na-mitingi-iz-za-rosta-tsen-na-gaz-est-zaderzhannye-news|title=В Казахстане третий день подряд сотни протестующих выходят на митинги из-за роста цен на газ}}</ref>, ә 2022 йылдың ғинуарында 120 тенгеға тиклем күтәрелә.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rus.azattyq.org/a/30370468.html|title=Жанаозенцы вновь пришли в акимат, требуя снижения цен на газ}}</ref>.

== Хронологияһы ==

=== 2 ғинуар ===
2022 йылдың [[2 ғинуар]] иртәһендә Жаңаөзен халҡы газға хаҡ артыуына ҡаршы протест йөҙөнән юлды яба<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rus.azattyq.org/a/31636220.html|title=Жители Жанаозена перекрыли дорогу, протестуя против повышения цен на газ}}</ref>. Демонстранттар өлкә әкимен Нурлан Нуғаевты һәм ҡала әкимен Маҡсат Ибагаровты хаҡтарҙы тотороҡландырыу һәм яғыулыҡҡа ҡытлыҡ булдырмау буйынса саралар күрергә саҡыра.

=== 3 ғинуар ===
Жаңаөзендың үҙәк майҙанына төндә йөҙҙәрсә кеше йыйыла<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-zhanaozen-rally-gas-prices/31637309.html|title=«Акимов должен выбирать народ!» Протест в Жанаозене: от призывов снизить цены до политических требований}}</ref>. Протестарҙа 1000-гә яҡын кеше ҡатнашты, уларҙың талаптары социаль-иҡтисади ғына түгел, сәйәси характерҙағы талаптарҙы ла үҙ эсенә алды. Өлкә әкиме һәм газ эшкәртеү заводы директорының телмәре демонстранттарҙы ышандырмай. Етәкселек демонстранттар лозунгыһы аҫтында майҙандан сығып китә<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rus.azattyq.org/a/31637803.html|title=«Мы устали от сказок!» В Жанаозене протестующие прогнали с площади акима области Ногаева}}</ref>.

=== 4 ғинуар ===
[[Файл:2022_Kazakhstan_protests_—_Aqtobe,_January_4_(02).jpg|мини|Аҡтүбәлә протестанттар [[тирмә]] төҙөй]]
[[Файл:2022_Kazakhstan_protests_—_Aqtobe,_January_4_(03).jpg|мини|Аҡтүбәлә протестанттар усаҡ янында йылына]]
Төштән һуң Ҡаҙағстан властары Манғыстау өлкәһендә шыйыҡландырылған газға хаҡтарҙың литрына 50 тенге тиклем түбәнәйеүе тураһында иғлан итә<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.interfax.ru/world/813888|title=Власти Казахстана удовлетворят требования митингующих о снижении цен на газ}}</ref>. Шуға ҡарамаҫтан, протест акциялары дауам итә.

4 ғинуарҙа Ҡаҙағстан президенты [[Тоҡаев Ҡасым-Йомарт Кемел улы|Ҡасым-Йомарт Тоҡаев]] видео-мөрәжәғәт яҙҙыра, унда ул протестта ҡатнашыусыларҙы «аҡыллылыҡ күрһәтергә» һәм законһыҙ эштәр ҡылмаҫҡа саҡырҙы<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://meduza.io/news/2022/01/04/vlast-ne-padet-prezident-kazahstana-kasym-zhomart-tokaev-obratilsya-k-protestuyuschim|title=«Власть не падет». Президент Казахстана Касым-Жомарт Токаев обратился к протестующим}}</ref>.

==== Алматы ====
Иртән полиция Астана майҙанын һәм уға инеү урындарын яба<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vlast.kz/novosti/48014-v-almaty-vnov-perekryta-plosad-respubliki-i-podhody-k-nej.html|title=В Алматы вновь перекрыта площадь Республики и подходы к ней - Аналитический интернет-журнал Vласть}}</ref>. Төшкө аш ваҡытында йөҙҙәрсә кеше Демократик партия лидеры Жанболат Мамай менән бергә ''«Алматы Арена»''<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vlast.kz/novosti/48024-sotni-celovek-vysli-v-almaty-v-podderzku-protestuusih-v-mangistau.html|title=Сотни человек вышли в Алматы в поддержку протестующих в Мангистау - Аналитический интернет-журнал Vласть}}</ref> боҙ һарайы янындағы митингыға сыға. Кешеләр ''Президент паркы'' янында йыйыла башлай, һуңынан ''Мостафин урамы'' буйлап аҫҡа төшә.

Маршта бер нисә йөҙ протестант ҡатнаша, береһе ''Абай проспекты'' буйлап, икенсеһе ''Толе-Би проспекты'' буйлап ҡала үҙәгенә табан хәрәкәт итә. Протестанттар менән полиция араһында бәрелеш була.

Именлек көстәре майҙанда протестанттарға ҡаршы стуж-гранаталар ҡуллана<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vlast.kz/novosti/48029-v-almaty-proizosla-stycka-protestuusih-s-policiej.html|title=В Алматы произошла стычка протестующих с полицией - Аналитический интернет-журнал Vласть}}</ref>. Алматыла 4-5 ғинуарға ҡарата төндә протест белдереүселәр полиция автомобилдәрен яндыра башлай, ҡалала протест белдереүселәр һаны бер меңдән бер нисә меңгә тиклем етте тип баһалана<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://meduza.io/news/2022/01/04/v-almaty-protiv-demonstrantov-primenili-svetoshumovye-granaty-i-slezotochivyy-gaz-agentstvo-kaztag-soobschilo-o-vzryve-politseyskoy-mashiny|title=В Алматы взорвалась полицейская машина. Против демонстрантов применили светошумовые гранаты и слезоточивый газ}}</ref>. Төндә ҡалаға хәрби техника индереү тураһында хәбәрҙәр килә башлай<ref>{{Cite web|url=https://t.me/novaya_pishet/33613|title=Telegram-канал Новая Газета. Военная технике в Алматы}}</ref>.

==== Атырау ====
Иртән [[Атырау|Атырауҙа]] халыҡ урындағы баҙар эргәһенә йыйылып, төркөмдәр менән Исатай менән Мәхәмбәттең үҙәк майҙанына йүнәлә, унда йөҙҙәрсә кеше йыйыла<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vlast.kz/novosti/48018-v-atyrau-i-uralske-sotni-celovek-vysli-na-mitingi-v-podderzku-protestuusih-v-mangistau.html|title=В Атырау и Уральске сотни человек вышли на митинги в поддержку протестующих в Мангистау - Аналитический интернет-журнал Vласть}}</ref>. Протестанттар Атырау өлкәһе әкиме ''Махамбет Досмөхәмбәтовты'' ҡамап ала һәм уға майҙандан автомобилдә сығырға рөхсәт итмәй.

==== Нур-Солтан ====
Күп кенә ҡалаларҙа ҡулға алыуҙар башлана: протестанттар яҡлы киң мәғлүмәт саралары хәбәр итеүенсә, [[Нур-Солтан]]да «бер нисә йөҙ кеше» ҡулға алынған<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://meduza.io/feature/2022/01/04/protesty-protiv-povysheniya-tseny-na-toplivo-v-kazahstane-pererosli-v-stolknoveniya-s-politsiey-vlasti-nachali-blokirovat-internet|title=Протесты против повышения цены на топливо в Казахстане переросли в столкновения с полицией. Власти начали блокировать интернет}}</ref>.

Ҡаҙағстанда төнгә яҡыныраҡ ''Telegram, WhatsApp'' һәм ''Signal'' мессенджерҙары эшләүҙән туҡтай. [[Алматы]]ла мобиль интернет эшләүҙән туҡтаны<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://mediazona.ca/chronicle/zhanaozen|title=Протесты в Казахстане}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tjournal.ru/news/505854-globalchesk-soobshchil-o-polnom-otklyuchenii-interneta-v-alma-ate-na-fone-protestov-protiv-povysheniya-cen-na-gaz|title=GlobalCheсk сообщил о полном отключении интернета в Алма-Ате на фоне протестов против повышения цен на газ — Новости на TJ}}</ref>.

=== 5 ғинуар ===
«Ҡаҙаҡтелеком» провайдеры бөтә ил буйынса Интернетты һүндерҙе<ref name=":1">{{Cite web|lang=ru|url=https://www.gazeta.ru/social/news/2022/01/05/17103211.shtml|title=В Казахстане отключили интернет и телефонную связь - Газета.Ru {{!}} Новости}}</ref>.

==== Ҡайһы бер төбәктәрҙә ғәҙәттән тыш хәл ====
Ҡаҙағстан Президенты указы менән, ''«йәмәғәт хәүефһеҙлеген тәьмин итеү, законлылыҡты һәм хоҡуҡ тәртибен тергеҙеү, граждандарҙың хоҡуҡтарын һәм азатлығын яҡлау маҡсатында»'', 5 ғинуарҙа 1 сәғәт 30 минуттан 2022 йылдың 19 ғинуарына 00 сәғәт 00 минутҡа тиклем ваҡытҡа Манғыстау өлкәһендә<ref name="ЧП Мангистауской">[https://www.akorda.kz/ru/o-vvedenii-chrezvychaynogo-polozheniya-v-mangistauskoy-oblasti-50634 О введении чрезвычайного положения в Мангистауской области]</ref> һәм Алматы ҡалаһында ғәҙәттән тыш хәл индерелә<ref name="ЧП Алма-Ата">[https://www.akorda.kz/ru/o-vvedenii-chrezvychaynogo-polozheniya-v-gorode-almaty-5098 О введении чрезвычайного положения в городе Алматы]</ref>. Һуңғараҡ [[Алматы өлкәһе|Алматы өлкәһендә]] 12:30-ҙан 19 ғинуарға тиклем ғәҙәттән тыш хәл индереү тураһында указ сығарыла<ref name="ЧП в Алматинской">[https://www.akorda.kz/ru/o-vvedenii-chrezvychaynogo-polozheniya-v-almatinskoy-oblasti-501336 О введении чрезвычайного положения в Алматинской области]</ref>, Ҡаҙағстандың баш ҡалаһы Нур-Солтанда 16 сәғәт 00 минуттан алып 2022 йылдың 19 ғинуарына тиклем ғәҙәттән тыш хәл индерелә<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.nur.kz/incident/emergency/1949924-tokaev-vvel-rezhim-chp-v-nur-sultane/?|title=Токаев ввел режим ЧП в Нур-Султане|date=2022-01-05}}</ref>.

Ғәҙәттән тыш хәл түбәндәге сараларҙы билдәләй:

# йәмәғәт тәртибен һаҡлауҙы көсәйтеү, айырыуса мөһим дәүләт һәм стратегик объекттарҙы, шулай уҡ халыҡтың мөһим эшмәкәрлеген һәм транспорт эшмәкәрлеген тәьмин итеүсе объекттарҙы һаҡлау;
# транспорт сараларын да индереп, хәрәкәт итеү азатлығын сикләү;
# шәхес таныҡлығын тикшереү, граждандарҙы шәхси эҙләү, уларҙың әйберҙәрен, транспорт сараларын тикшереү;
# ғәҙәттән тыш хәл иғлан ителгән төбәк сиктәре аша инеүҙе һәм сығыуҙы сикләү;
# тыныс йыйылыштар, күңел асыу, спорт һәм башҡа күмәк саралар үткәреүҙе тыйыу;
# забастовкаларҙы һәм юридик шәхестәрҙең эшмәкәрлеген туҡтатыу йәки туҡтатыуҙың башҡа сараларын тыйыу;
# ҡорал, боеприпастар, шартлатҡыс матдәләр, махсус саралар, ағыулы матдәләр һатыуҙы тыйыу.
# дарыу препараттары, наркотиктар, психотроп матдәләр, прекурсорҙар, шулай уҡ этил спирты, алкоголле эсемлектәр әйләнешенең айырым режимын индереү;
# физик берәмектәрҙән ҡоралды, боеприпастарҙы, ағыулы матдәләрҙе ваҡытлыса алыу, ә юридик шәхестәрҙән ҡорал, боеприпастар һәм ағыулы матдәләр менән бер рәттән хәрби һәм уҡыу хәрби техникаһын, шартлатҡыс һәм радиоактив матдәләрҙе ваҡытлыса тартып алыу.

Ҡаҙағстан Генераль прокуроры ғаризаһы буйынса<ref>[https://www.gov.kz/memleket/entities/prokuror/press/news/details/309323?lang=ru Обращение заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан Дембаева Б. Б. в порядке статьи 31 Закона «О прокуратуре»]</ref>:

# Комендант сәғәтен боҙған физик шәхестәр, полиция йәки хәрби патрулдәр тарафынан, комендант сәғәте тамамланғанға тиклем һәм шәхесе асыҡланғанға тиклем, һаҡ аҫтына алынырға тейеш, әммә эске эштәр органы начальнигы йәки уның урынбаҫары ҡарары буйынса 48 сәғәттән артыҡ түгел.
# Законлы талапҡа йәки власть вәкиленең бойороғона буйһонмау, шулай уҡ тыйылған забастовканы етәкләү һәм ғәҙәттән тыш хәл ваҡытында ойошмаларҙың эшенә ҡамасаулау 2 йылға тиклем иректән мәхрүм итеүгә килтерә.
# Ғәҙәттән тыш хәлдә аңлы рәүештә ялған мәғлүмәт таратыу 3 йылдан 7 йылға тиклем иректән мәхрүм итеү менән язалана.
# Ғәҙәттән тыш хәл шарттарында ҡоралды, боеприпастарҙы, транспорт сараларын, хәрби техниканы йәки башҡа хәрби мөлкәтте аңлы рәүештә юҡ итеү йәки зыян килтергән 10 йылдан 12 йылға тиклем иректән мәхрүм итеү язаһына тарттырылырға тейеш.
# Ғәҙәттән тыш хәл торошон боҙған өсөн 15 тәүлеккә тиклем административ ҡулға алыу ҡаралған, ғәҙәттән тыш хәлдә законлылыҡ һәм тәртип боҙоуға сәбәпсе булған ғәмәлдәр өсөн 30 тәүлеккә тиклем административ ҡулға алыу ҡаралған.
# Ғәҙәттән тыш хәл шарттарында енәйәт йәки административ хоҡуҡ боҙоу киҫкенләштереүсе шарттар булып тора һәм ҡатыраҡ яуаплылыҡ күҙ уңында тотола.

==== Алматы ====
Алматының Йәмәғәт һаулыҡ һаҡлау идаралығы мәғлүмәттәре буйынса, ашығыс ярҙам машинаһы менән ҡаланың медицина учреждениеларына 4 ғинуар ваҡиғаларынан зыян күргән 150 кеше ҡабул ителгән, бынан тыш, 40 кешк һаулыҡ һаҡлау учреждениеларына үҙе килгән. Ҡабул ителгән 190 кешенең 40-ы дауаханаға, етәүһе реанимацияға оҙатылған, шул иҫәптән дүрт полиция хеҙмәткәре. 190 зыян күреүсе араһында — 137 полиция хеҙмәткәре һәм 53 граждан<ref name="Пострадавшие Алма-Ата">[https://www.inform.kz/ru/besporyadki-v-almaty-nazvano-chislo-postradavshih_a3881634 Беспорядки в Алматы: названо число пострадавших]</ref>.

Ҡала коменданты белдереүенсә, 4-5 ғинуарға төндә «экстремистик төркөмдәр әүҙемләшә». Ҡалала кис һәм төндә 120-нән ашыу автомобиль, шул иҫәптән 33 полиция машинаһы, ашығыс ярҙам машинаһы һәм янғын һүндереү машинаһы яндырыла. 120 магазиндың һәм башҡа сауҙа объекттарының тәҙрәләре ватылған, 180 йәмәғәт туҡланыу предприятиеһы, 100-гә яҡын ШОБ офисы зыян күргән. 500-ҙән ашыу тыныс халыҡ, шул иҫәптән 130 ҡатын-ҡыҙ һәм оло йәштәгеләр туҡмала. 5 ғинуар иртәһе башланыу менән ҡала, комендант һүҙҙәре буйынса, «экстремистарҙың һәм радикалдарҙың яңы һөжүмдәренә дусар була»<ref>[https://rus.azattyq-ruhy.kz/society/31913-ataki-ekstremistov-i-radikalov-v-almaty-izbity-500-chelovek-sozhzheny-avto-razbity-magaziny «Атаки экстремистов и радикалов» в Алматы: избиты 500 человек, сожжены авто, разбиты магазины]</ref>.

Ҡала коменданты хәбәр итеүенсә, ''Толе-Би урамы, Райымбек'' һәм ''Абай проспекттары'', шулай уҡ ҡала үҙәге транспорт өсөн ябылған<ref>[https://www.inform.kz/ru/komendatura-almaty-obratilas-k-zhitelyam-goroda_a3881618 Комендатура Алматы обратилась к жителям города]</ref>.

300-гә яҡын кешенән торған демонстрант, уларҙың бер өлөшө таяҡтар менән ҡоралланып, ҡаланың көнбайышынан ''Райымбек проспекты'' буйлап ''Толе-би урамына'' күсә, шунан һуң ҡала үҙәгенә табан борола. Күрһәтелгән районда магазиндар һәм киоскылар ябылған. Демонстранттар юлында һунар патрондарынан һибелгән гильзалар һәм кирбестәр ҡалған. Ваҡиға урынында полиция хеҙмәткәрҙәре булмай. Протестанттар туҡтап торған полиция автомобиленә һөжүм итә, шулай уҡ хәрби йөк машинаһы зыян күрә<ref>[https://iz.ru/1273493/2022-01-05/bolee-300-protestuiushchikh-provodiat-shestvie-v-zapadnoi-chasti-alma-aty Более 300 протестующих проводят шествие в западной части Алма-Аты]</ref>.

Алматы үҙәгендә өс меңгә яҡын протестант йыйыла. Ҡала әкимәтенән (администрация) 50 метр алыҫлыҡта полиция президенттың иҫке резиденцияһына сигенә. Һөжүм итеүселәр бер нисә полиционерҙы туҡмай, ҡалҡандарын һәм шлемдарын тартып ала<ref>[https://ria.ru/20220105/kazakhstan-1766617571.html?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop Митингующие в Алма-Ате предприняли попытку штурма мэрии]</ref>. Тәртип боҙоусылар ҡала хакимиәте бинаһына бәреп инә, полиция хеҙмәткәрҙәре яҡтылыҡ-стуж гранаталарын ҡуллана. Протестанттарҙың да стуж-гранаталары, ҡалҡандары һәм таяҡтары була. Шул уҡ ваҡытта халыҡтың тағы бер өлөшө ''президенттың иҫке резиденцияһына'' үтеп инергә маташа<ref>[https://ru.sputnik.kz/incidents/20220105/19057732/Protestuyuschie-vorvalis-v-zdanie-akimata-Almaty.html Протестующие ворвались в здание акимата Алматы]</ref>. Ҡала әкимәте бинаһы өҫтөндә ҡара төтөн күтәрелә башлай, бер аҙ атыу ишетелә<ref>[https://iz.ru/1273529/2022-01-05/protestuiushchie-vorvalis-v-zdanie-merii-almaty Протестующие ворвались в здание мэрии Алма-Аты]</ref>. Ҡала акиматын протестанттар баҫып ала, бинала янғын сыға. Янған бинанан хоҡуҡ һаҡлаусылар ситкә күсенә,<ref>[https://ru.sputnik.kz/incidents/20220105/19057732/Protestuyuschie-vorvalis-v-zdanie-akimata-Almaty.html Протестующие ворвались в здание акимата Алматы и подожгли его]</ref> хакимиәт бинаһын һаҡлаусы 10-ға яҡын хоҡуҡ һаҡлау хеҙмәткәре протестанттар тарафынан ҡаты туҡмала<ref>[https://iz.ru/1273534/2022-01-05/v-zakhvachennom-protestuiushchimi-zdanii-merii-alma-aty-nachalsia-pozhar В захваченном протестующими здании мэрии Алма-Аты начался пожар]</ref>.

''«Нур Отан»'' партияһының Ауэзов район бүлеге урынлашҡан бинаға протестанттар таш ырғыта, һуңынан бинаның тәҙрәләренән төтөн сыға башлай<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923128-v-almate-gorit-zdanie-raionnogo-otdela-praviashchei-partii-nur-otan?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop В Алма-Ате горит здание районного отдела правящей партии «Нур Отан»]</ref>.

Полиция көстәре ҡаланың протестанттар менән тулған үҙәк өлөшөн күпләп ташлап китә. Дубинкалар менән ҡоралланған кешеләр урам буйлап йөрөй һәм хәүефһеҙлек көстәрен аяуһыҙ туҡмай. Ҡаланың ҡайһы бер райондарында урамдарҙа бер генә хоҡуҡ һаҡлау хеҙмәткәре лә булмай, урамдарҙы протестанттар ҡаплап ала<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923202-politseiskie-ukhodiat-s-tsentralnykh-ulits-alma-aty Полицейские уходят с центральных улиц Алма-Аты]</ref>.

Төштән һуң протестанттар Ҡаҙағстан башлығының Алматылағы резиденцияһын баҫып ала һәм яндыра<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/13356601?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop|title=Протестующие захватили алма-атинскую резиденцию главы Казахстана}}</ref>.

Протестанттар «Ҡаҙағстан» дәүләт телеканалы бинаһын ҡамап ала. Медиакомпания хеҙмәткәрҙәре бина эсендә ябыла, протест белдереүселәр уны штурм менән алырға маташҡан<ref>[https://iz.ru/1273580/2022-01-05/protestuiushchie-nachali-shturm-telekanala-kazakhstan Протестующие начали штурм телеканала «Казахстан»]</ref>.

Протестанттар «Мир24» телеканалының хәбәрсе контораһы бинаһын баҫып ала һәм тура эфирға сығыуҙы талап итә<ref>[https://ren.tv/news/x/923253-protestuiushchie-zakhvatili-zdanie-korrpunkta-telekanala-mir24 Протестующие захватили здание коррпункта телеканала «Мир24»]</ref>.

Протестанттар телеканалдар редакцияһы урынлашҡан офис биналарына һөжүм итә, уларҙың биналарын вата. Ҡаҙағстандың КТК телеканалы, штаб-фатиры Алматыла, бөтә тапшырыуҙарҙы ғәмәлдән сығара<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923250-telekanal-ktk-posle-pogroma-ofisa-v-alma-ate-otmenil-vse-efiry Телеканал КТК после погрома офиса в Алма-Ате отменил все эфиры]</ref>.

Төштән һуң сымлы интернет һәм телефон бәйләнеше һүндерелә<ref name=":1">{{Cite web|lang=ru|url=https://www.gazeta.ru/social/news/2022/01/05/17103211.shtml|title=В Казахстане отключили интернет и телефонную связь - Газета.Ru {{!}} Новости}}</ref>.

Ҡаланың ҡайһы бер магазиндарында мародёрлыҡ осраҡтары тураһында хәбәр килгән, уларҙан бөтә алкоголле эсемлектәр урланған<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923257-marodery-opustoshili-magaziny-na-fone-protestov-v-kazakhstane Алма-Аталағы протесттар арҡаһында мародерҙар магазиндарҙы nfkfys]</ref>.

==== Аҡтүбә ====
Күмәк протест акцияһында ҡатнашыусылар Аҡтүбә ҡалаһында өлкә хакимиәт бинаһын штурмларға маташа, һөжүм итеүселәргә ҡаршы стуж-гранаталар ҡулланыла<ref>[https://iz.ru/1273533/2022-01-05/muzhchine-otorvalo-chast-nogi-posle-vzryvov-u-zdaniia-administratcii-v-aktobe Аҡтүбәлә хакимиәт бинаһы янында шартлауҙан һуң кеше аяғының бер өлөшөн ватҡан]</ref>.

==== Талдыҡорған ====
[[Талдыҡорған]]да протестанттар [[Ҡаҙағстан]]дың элекке президенты Нурсолтан Назарбаев һәйкәлен бәреп төшөрә һәм ике өлөшкә бүлә<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923349-protestuiushchie-povalili-i-razbili-pamiatnik-nazarbaevu-v-kazakhstane Протестанттар Ҡаҙағстанда Назарбаев һәйкәлен ҡолата һәм вата]</ref>.

==== Павлодар ====
Ике йөҙгә яҡын протестант, уларҙың күпселеге ауыл еренән, полицияның уларҙы тыйырға тырышыуына ҡарамаҫтан, Павлодар өлкәһе әкимәте бинаһына үтеп инә. Улар менән осрашыуға Павлодар ҡалаһы һәм Павлодар өлкәһе әкимдәре килә, улар илдәге хәлде тотороҡландырыу буйынса күреләсәк саралар тураһында һөйләй. Ҡатнашыусылар газға хаҡтарҙы төшөрөүҙе талап итте һәм эш хаҡының бәләкәй булыуына зарланды<ref>[https://iz.ru/1273575/2022-01-05/v-pavlodare-mitinguiushchie-prorvalis-k-zdaniiu-administratcii В Павлодаре митингующие прорвались к зданию администрации]</ref>.

==== Усть-Каменогорск ====
Усть-Каменогорскта Республика майҙанында меңгә яҡын кеше властарға талаптар ҡуя һәм Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһе әкименең сығыуын талап итә. Протест белдереүселәр түбән эш хаҡы, аҙыҡ-түлеккә һәм яғыулыҡҡа хаҡтарҙың күтәрелеүе, шулай уҡ йәмәғәт транспорты эше менән ҡәнәғәт түгеллеген белдерә. Һуңғараҡ именлек көстәре менән протестанттар араһында көслө бәрелештәр була, именлек көстәре әсе төтөн газын ҡуллана. Шартлауҙар һәм атыш тауыштары ишетелә<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923216-v-ust-kamenogorske-nachalis-zhestkie-stolknoveniia В Усть-Каменогорске начались жесткие столкновения]</ref>.

=== 6 ғинуар ===
Ҡаҙағстан эске эштәр министрлығы белдереүенсә: «Алматы полиция бүлеге хеҙмәткәрҙәре Ҡарасай батыр һәм Масанчи урамдарында моп-операция башланы. Тәртип боҙоусыларҙы тотоу буйынса саралар күрелә. Барлығы 2000-гә яҡын кеше полиция пункттарына оҙатылған».<ref>{{Cite web|title=Алматыла полиция 2000-гә яҡын протестантты ҡулға ала|url=https://tass.com/world/1384529|access-date=2022-01-06|website=TASS}}</ref>

Хәбәр ителеүенсә, кәмендә унлаған протестант һәм кәм тигәндә 12 полиция хеҙмәткәре һәләк булған. Алматы ҡалаһындағы шаһиттар хөкүмәт биналарын штурмлау йәки яндырыу һәм күләмле талау менән хаос күренештәрен тасуирлай. Эске эштәр министрлығынан белдереүҙәренсә, сыуалыштар ваҡытында 2298 кеше ҡулға алына, шул уҡ ваҡытта полиция вәкиле Салтанат Азирбек «Хабар 24» дәүләт яңылыҡтар каналына «тиҫтәләгән һөжүм итеүсе юҡ ителгән» тип хәбәр итә.<ref>https://www.theguardian.com/world/2022/jan/06/protesters-police-die-amid-kazakhstan-unrest</ref>

=== 7 ғинуар ===
Террорға ҡаршы штабтың иртәнге ултырышында Ҡаҙағстан президенты Ҡасым-Йомарт Тоҡаев Ҡаҙағстандың бөтә төбәктәрендә лә хоҡуҡ тәртибен тергеҙеү тураһында белдереү менән сығыш яһаны. Протестанттар ҡорал ҡулланыуын дауам итеүен күрһәтеп, Тоҡаев операцияны, «боевиктарҙы» тулыһынса юҡ иткәнгә тиклем, дауам итергә саҡыра.<ref>[https://www.unian.net/world/v-kazahstane-vveli-kriticheskiy-uroven-terroristicheskoy-opasnosti-tokaev-sdelal-zayavlenie-novosti-mira-11664202.html В Казахстане ввели критический уровень террористической опасности: Токаев сделал заявление]</ref>.

Шул иҫәптән, Алматыла мародёрҙарҙан һаҡланыу өсөн, элекке афған яугирҙәренән торған «халыҡ дружиналары» ойошторола<ref>[https://www.unian.net/world/v-kazahstane-sozdayut-narodnye-druzhiny-novosti-mira-11664163.html Ҡаҙағстанда халыҡ дружиналары булдырыла]</ref>.

=== 8 ғинуар ===
Ҡаҙағстан Республикаһының Милли именлек комитеты (КНБ РК) хәбәр итеүенсә, 5 ғинуарға тиклем Ҡаҙағстан Республикаһының Милли именлек комитеты рәйесе вазифаһын биләгән Кәрим Масимов дәүләткә хыянат итеүҙә ғәйепләнеп ҡулға алына.<ref>{{Cite news|author=Mariya Gordeyeva|date=2022-01-08|title=Kazakhstan arrests ex-security chief as it presses crackdown on protests|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/kazakhstan-detains-ex-security-chief-crisis-convulses-nation-2022-01-08/}}</ref>. Американың CNN телеканалы сығанаҡтары хәбәр итеүенсә, КНБ рәйесе вазифаһынан бушатылыр алдынан Масимов Тоҡаевҡа Назарбаевтар ғаиләһенең ышанысын юғалтыуы һәм сығып китергә тейешлеге тураһында белдерә.<ref>{{Cite news|author=Tim Lister|date=2022-01-08|title= Cold War-style power grab plays out with deadly consequences on the streets of Kazakhstan |language=en|work=CNN|url=https://edition.cnn.com/2022/01/08/asia/kazakhstan-power-grab-analysis-intl-cmd/index.html }}</ref>.

Израиль сит ил эштәре министрлығы Алматыла протестанттар араһында 22 йәшлек Израиль гражданины Леван Когеашвилиҙың һәләк булыуы тураһында хәбәр итә<ref>[https://www.rbc.ua/rus/news/almaty-hode-protestov-pogib-22-letniy-izrailskiy-1641636909.html Алматыла протест акциялары ваҡытында 22 йәшлек Израиль гражданины һәләк була]</ref>. Ҡаҙағстан Эске эштәр министрлығы мәғлүмәттәре буйынса, 4266 кеше, шул иҫәптән сит ил кешеләре тотолған.<ref>[https://www.unian.net/world/mvd-kazahstana-vo-vremya-protestov-zaderzhany-bolee-4-2-tysyachi-chelovek-est-inostrancy-novosti-mira-11664856.html Ҡаҙағстан эске эштәр министрлығы: протест акциялары ваҡытында 4,2 меңдән ашыу кеше тотолған, сит ил кешеләре бар]</ref>.

Германия Ҡаҙағстанға ҡорал экспортлауҙы туҡтатырға ҡарар итте<ref>[https://vesti.ua/mir/germaniya-postavila-na-pauzu-prodazhu-oruzhiya-kazahstanu Германия Ҡаҙағстанға ҡорал һатыуҙы туҡтата]</ref>.

=== 9 ғинуар ===
9 ғинуарҙа Эске эштәр министрлығы мөлкәткә килтерелгән зыяндың башланғыс баһалары яҡынса €175 млн тәшкил итеүе тураһында хәбәр итә, өҫтәүенә, 100-ҙән ашыу предприятие һәм банк һөжүмгә дусар була һәм талана, 400-гә яҡын транспорт сараһы юҡ ителә. Министрлыҡ раҫлауынса, сыуалыштар буйынса 125 айырым тикшереү сиктәрендә 160-тан ашыу кеше үлтерелгән һәм 5000-дән ашыу кеше һорау алыу өсөн ҡулға алынған.<ref name="aljazeera20220109"/> Эске эштәр министрлығы хәбәр итеүенсә, протест акцияларынан алынған йәрәхәттәрҙән 2200-ҙән ашыу кеше дауаланыу һорап мөрәжәғәт иткән, 1300-гә яҡын һаҡсы хеҙмәткәре йәрәхәтләнгән.<ref>{{Cite web|date=2022-01-09|title=Kazakhstan says 164 killed in week of protests|url=https://apnews.com/article/europe-russia-kazakhstan-almaty-e8041ebee995d41050e6919ea0cdca64|access-date=2022-01-09|website=AP NEWS|language=en}}</ref> Ҡаҙағстан президенты канцелярияһы белдереүенсә, барлығы 5800 кеше тотолған.<ref name="arab.news-20220109">{{Cite web|date=2022-01-09|title=Kazakhstan says 5,800 detained in week of protests |url=https://arab.news/jd8dq |access-date=2022-01-09|website=Arab News|language=en}}</ref> Һаулыҡ һаҡлау министрлығынан белдереүҙәренсә, барлығы 164 кеше, шул иҫәптән ике бала һәләк булған. Шулай уҡ Ҡаҙағстандың иң ҙур ҡалаһы Алматыла 103 кешенең һәләк булыуы асыҡланған. Эске эштәр министры Ерлан Тургумбаев матбуғат конференцияһы үткәрҙе: "Бөгөн илдең барлыҡ төбәктәрендә лә хәл тотороҡлана{{nbsp}}... илдә тәртип урынлаштырыу маҡсатында контртеррористик операция дауам итә».<ref>{{Cite web|title=Kazakhstan: More than 160 killed, 5,000 arrested during riots|url=https://www.aljazeera.com/news/2022/1/9/more-than-5000-arrested-since-riots-erupted-a-week-ago|access-date=2022-01-09|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>

== Көс ҡулланыу ==
Алматы властары протест акцияларынан 400-ҙән ашыу предприятиеның зыян күреүе һәм 200 кешенең ҡулға алыныуы тураһында хәбәр итә.<ref name=":9">{{Cite news|last1=Hopkins|first1=Valerie|last2=Nechepurenko|first2=Ivan|date=2022-01-05|title=Kazakh Protesters Burn Government Offices as Unrest Sweeps Country|language=en-US|work=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/2022/01/05/world/europe/kazakhstan-protests-gas-prices.html|access-date=2022-01-05|issn=0362-4331}}</ref> Атырауҙа полиция протестанттарға ут аса, һөҙөмтәлә кәм тигәндә бер кеше һәләк була.<ref name=":9"/> Хөкүмәт 5 ғинуарҙа хоҡуҡ һаҡлау органдарының 8 хеҙмәткәре һәләк була, 317 кеше яралана, тип хәбәр итә<ref>[https://iz.ru/1273675/2022-01-05/vosem-silovikov-pogibli-vo-vremia-besporiadkov-v-kazakhstane Восемь силовиков погибли во время беспорядков в Казахстане]</ref>. Францияның АФП мәғлүмәт агентлығы үткәргән репортажда тиҫтәләгән протестанттың һәләк булыуы тураһында хәбәр ителә<ref name="EUR" />, шул уҡ ваҡытта Рәсәй [[ТАСС]] мәғлүмәт агентлығы Алматы Республикаһы майҙаны янында көслө ҡораллы алыштың кадрҙарын эфирға сығара<ref>{{Cite web|title=Алматыла хәрбиҙәр һәм ҡораллы кешеләр араһында көсөргәнешле ут алмашыу башланды|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/13361479|access-date=2022-01-06|website=ТАСС}}</ref> 6 ғинуарҙа операция барышында тиҫтәләгән протестант һәләк була, шул уҡ ваҡытта һәләк булған именлек көстәренең һаны 12-гә етә.<ref name="dozens">{{cita web|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-59880166|title=Kazakhstan unrest: Dozens killed in crackdown|work=BBC|date=6 January 2022}}</ref>

== Реакциялар ==

=== Халыҡ-ара ===

==== Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһы (КХДО) ====
5 ғинуарҙа кискеһен Ҡаҙағстан президенты Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһы лидерҙарына ярҙам үтенесе менән мөрәжәғәт итте: ''«Коллектив хәүефһеҙлек тураһында килешеүгә таянып, бөгөн мин Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһы дәүләттәре башлыҡтарына — был террористик ҡурҡынысты бөтөрөүҙә ярҙам күрһәтеүҙәрен һорап мөрәжәғәт иттем. Ысынында иһә, был хәүеф кенә түгел, ул дәүләттең бөтөнлөгөн шартлатыу һәм иң мөһиме — дәүләт башлығы булараҡ ашығыс рәүештә уларға ярҙам күрһәтеүемде һораған граждандарыбыҙға һөжүм итеү».''Үҙенең ҡарарын Токаев илдә «сит илдә әҙерләнгән террор бандалары» эшләүе менән аңлатты<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/politics/05/01/2022/61d5e5cb9a7947499455195e|title=Президент Казахстана обратился к лидерам ОДКБ с просьбой о поддержке|website=РБК|access-date=2022-01-05}}</ref>.<ref name="Guardian_Moscow_led_alliance" /> Президент Тоҡаев Белоруссияның 2020—2021 йылдарҙағы протестарын туҡтатҡан [[Беларусь Республикаһы Президенты|Беларусь президенты]] [[Александр Лукашенко]] менән аралаша башлай, [[Рәсәй Президенты]] [[Владимир Путин]] менән фекер алышыуҙарҙа була, [[Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһы]]н (ОДКБ) протестанттарға ҡаршы ҡыҫылырға саҡыра.<ref name="Guardian_Moscow_led_alliance" /><ref name=":9" /> 2022 йылдың 3 ғинуарында ОДКБ рәйесе итеп яңы ғына тәғәйенләнгән Әрмәнстан премьер-министры Никол Пашинян Тоҡаевтың үтенесенә яуап итеп, «Ассамблеяһының Именлек Советы рәйесе булараҡ, мин ОДКБ илдәре етәкселәре менән кисекмәҫтән консультациялар башлайым» тип белдерә.<ref name=":10">{{Cite web|last=O'Connor|first=Tom|date=2022-01-05|title=Kazakhstan president asks Russia-led military alliance for help amid protests|url=https://www.newsweek.com/kazakhstan-president-asks-russia-led-military-alliance-help-amid-protests-1666033|url-status=live|access-date=2022-01-05|website=[[Newsweek]]|language=en}}</ref>.

5 ғинуарҙан 6-һына ҡарата төндә Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһы Советы Ҡаҙағстанға коллектив тыныслыҡ урынлаштырыу көстәрен ебәрергә ризалашты<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/13360605|title=Совет ОДКБ решил направить Коллективные миротворческие силы организации в Казахстан|website=ТАСС|access-date=2022-01-05}}</ref>.
Шуның менән бәйле, ҡайһы бер рәсәй яҙыусылары, журналистары һәм сәйәсмәндәре рәсәй властарна Ҡаҙағстандағы конфликтҡа ҡыҫылмаҫҡа саҡырҙы<ref>[https://news-ru.turbopages.org/news.ru/s/society/rossijskie-pisateli-i-politiki-prizvali-moskvu-ne-vtorgatsya-v-kazahstan/?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop&utm_referrer=https%3A%2F%2Fyandex.ru%2Fnews%2Fstory%2FRyad_pisatelej_i_politikov_vystupili_protiv_otpravki_voennykh_RF_vKazakhstan--b6ce7d341f34f1bf052b2ac055d881dc Ряд писателей и политиков выступили против отправки военных РФ в Казахстан]</ref>. Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһы ғәскәрҙәрен Ҡаҙағстанға индереүгә ҡаршы протест акцияһы [[Бешкәк]]тә үтте<ref>{{cite web
 |author      = 
 |url         = https://kaktus.media/doc/452251_v_bishkeke_aktivisty_vyshli_na_akciu_protesta_protiv_vvoda_odkb_v_kazahstan_foto_video.html
 |title       = В Бишкеке активисты вышли на акцию протеста против ввода ОДКБ в Казахстан (фото, видео) 
 |lang        = 
 |website     = 
 |publisher   = Кактус - новости Кыргызстана и Бишкека
 |date        = 2022-01-06
 |access-date = 2022-01-06
}}</ref>.
2022 йылдың 6 ғинуарында Ҡырғыҙ парламенты (Жогорку Кенеш) Ҡаҙағстанға Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһы миссияһы сиктәрендә ҡырғыҙ хәрбиҙәрен оҙатыу мәсьәләһе буйынса ғәҙәттән тыш ултырыш уҙғарыу өсөн кворум йыя алманы һәм был мәсьәлә 7 ғинуарға күсерелде<ref name="Кворум 6 января">[https://ru.sputnik.kg/20220106/zhk-obsuzhdenie-zasedanie-kvorum-voennye-1061041764.html Жогорку Кенеш не смог собраться, чтобы обсудить отправку военных в Казахстан]//«SPUTNIK Кыргызстан», 6 января 2022</ref>. Икенсе көндө 90 тауыштан 69 тауыш менән, ул 150 хәрби хеҙмәткәрҙе, 8 берәмек бронетехниканы һәм 11 берәмек автомобиль техникаһын Ҡаҙағстанға оҙатыу тураһында ҡарар ҡабул итте<ref name = "ИнтерфаксКиргизия"/>.

6 ғинуарҙа Әрмәнстан хөкүмәте Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһы илдәренең тыныслыҡ урынлаштырыу контингентына ингән Әрмәнстан ҡораллы көстәренең бер подразделениеһына Ҡаҙаҡстанда тыныслыҡ урынлаштырыу эшмәкәрлегендә ҡатнашырға рөхсәт бирҙе<ref>[https://www.interfax.ru/world/814137 Армения разрешила задействовать в Казахстане подразделение ВС из состава ОДКБ]//«Интерфакс», 6 января 2022 года</ref>. Икенсе көндө Әрмәнстан Республикаһының Оборона министрлығы 100 хәрби хеҙмәткәрҙе Ҡаҙағстанға оҙатыу хаҡында белдерҙе<ref name = "ИнтерфаксАрмения"/>.

Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһының генераль секретары Станислав Зась 6 ғинуарҙа татыулыҡ Ҡаҙағстанда урынлаштырылыу контингенты һанын баһаланы, уны 7 ғинуарға 2,5 мең самаһы кеше ҡабул итеү күҙ уңында тотола, әммә Тыныслыҡ урынлаштырыусы көстәренә ингән частар һәм берләшмәләрҙең исемлеге 3,6 мең самаһы кешегә тиң, тип билдәләне. Ошондай ихтыяж барлыҡҡа килһә, Ҡаҙағстандағы группировка уларҙың иҫәбенә көсәйтелә ала<ref name="ОДКБ 6 янв" />.

Ҡаҙағстан Президенты указдары менән, «йәмәғәт хәүефһеҙлеген тәьмин итеү, законлылыҡты һәм хоҡуҡ тәртибен тергеҙеү, граждандарҙың хоҡуҡтарын һәм азатлығын яҡлау маҡсатында» 5 ғинуарҙа 1 сәғәт 30 минуттан алып 2019 йылдың 19 ғинуарына 00 сәғәткә тиклем Ҡостанай өлкәһендә һәм Алматы ҡалаһында ғәҙәттән тыш хәл индерелде.

2022 йылдың 6 ғинуарында ОДКБ Ҡаҙағстанға тыныслыҡ урынлаштырыу көстәренең коллектив төркөмө ҡыҫылыуы менән ризалаша, ойошма Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договорҙың 4-се статьяһына һылтанма яһай.<ref>{{Cite web|title=CSTO Council decides to send collective peacekeeping forces to Kazakhstan|url=https://tass.com/world/1384305|access-date=2022-01-06|website=TASS}}</ref><ref name=":8">{{Cite web|title=CSTO agrees to intervene in Kazakhstan unrest {{!}} Eurasianet|url=https://eurasianet.org/csto-agrees-to-intervene-in-kazakhstan-unrest|url-status=live|access-date=2022-01-06|website=[[Eurasianet]]|language=en}}</ref> Әрмәнстан премьер-министры Пашинян белдереүенсә, ОДКБ "Ҡаҙағстан Республикаһының милли именлегенә һәм суверенитетына янаған хәүефтәр, шул иҫәптән тышҡы " урынлаштырылырға тейеш.<ref name=":8"/> [[Ырымбур]]ҙа Рәсәй Хәрби-һауа көстәре полкының Ҡаҙағстанға оҙатылырға әҙер булыуы тураһында хәбәр ителә.<ref name=":8"/> Тажикстан сит ил эштәре министрлығы белдереүенсә, ил Ҡаҙағстанда ОДКБ-ның тыныслыҡ урынлаштырыу эшмәкәрлегендә ҡатнашырға әҙер.<ref>{{Cite web|date=2022-01-06|title=Тажикстан ОДКБ-ның Ҡаҙағстандағы тыныслыҡ урынлаштырыу эшмәкәрлегендә ҡатнашырға әҙер, - МИД|url=http://avesta.tj/2022/01/06/tadzhikistan-gotov-uchastvovat-v-mirotvorcheskoj-deyatelnosti-odkb-v-kazahstane-mid/|access-date=2022-01-06|website=Avesta - информационное агентство}}</ref>

6 ғинуарҙа Рәсәй Сит ил эштәре министрлығы вәкиле Мария Захарова Ҡаҙағстанға Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһы сиктәрендә Ҡаҙағстанға Рәсәй ғәскәре ебәрелеүен раҫланы. Белдереүндә ул: «Ҡаҙағстан Республикаһына хәлде тотороҡландырыу һәм яйға һалыу өсөн, Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһының тыныслыҡ урынлаштырыу көстәре ебәрелде» тип белдерә. Ғаризала шулай уҡ Ҡаҙағстанда Рәсәй, Белоруссия, Әрмәнстан, Тажикстан һәм Ҡырғыҙстан ҡораллы көстәре частарының урынлашыуы раҫлана.<ref>{{Cite web|title=Мәскәү етәкселегендәге союз Ҡаҙағстанға тәүге ғәскәр ебәрә|url=https://www.defencetalk.com/moscow-led-alliance-sends-first-troops-to-kazakhstan-77623/|access-date=2022-01-06|website=DefenceTalk|language=en-US}}</ref>

==== Башҡалар ====
* {{flagicon|USA}} һәм {{flagicon|Russia}} — АҠШ та, Рәсәй ҙә тыныслыҡ һорап мөрәжәғәт итте.<ref>{{Cite news|last=Auyezov|first=Olzhas|date=2022-01-05|title=Kazakh president fails to quell protests, 8 deaths reported|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/markets/commodities/kazakhstan-government-resigns-after-violent-protests-over-fuel-price-2022-01-05/|access-date=2022-01-05}}</ref> АҠШ хөкүмәте, The Independent версияһы буйынса, сыуалыштарҙы күҙәтеп бара.<ref>{{Cite web|date=2022-01-05|title=Kazakhstan protesters seize airport amid anger over fuel price rise – follow live|url=https://www.independent.co.uk/asia/central-asia/kazakhstan-protests-news-live-almaty-b1987361.html|access-date=2022-01-05|website=The Independent|language=en}}</ref>
* {{flagicon|EU}} – 2022 йылдың 5 ғинуарында [[Евросоюз]] ғариза баҫып сығара: «Беҙ бөтә яҡтарҙы ла яуаплы һәм тотҡарлыҡ менән эш итергә һәм көс ҡулланыуҙың тағы ла көсәйеүенә килтереүе мөмкин булған ғәмәлдәрҙән тыйылып торорға саҡырабыҙ. Тыныс демонстрацияларға хоҡуҡты танып, Евросоюз уларҙың көс ҡулланмауын һәм көс ҡулланыуға этәргес биреүҙән ҡасып тороуын көтә».<ref>{{Cite web|last=European External Action Service – EEAS|date=5 January 2022|title=Ҡаҙағстан : Һуңғы ваҡиғалар тураһында Вәкил белдереүе|url=https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage/109425/kazakhstan-statement-spokesperson-latest-developments_en|url-status=live}}</ref>

* Төрки дәүләттәр ойошмаһы «Ҡаҙаҡ властарының көсөргәнешлекте тыныс ҡына бөтөрөү, тыныслыҡты һәм тәртипте тергеҙеү мөмкинлегенә ышанысы» тураһында белдерә.<ref>{{cite news |title=Organization of Turkic States offers support to protest-hit Kazakhstan |url=https://www.aa.com.tr/en/politics/organization-of-turkic-states-offers-support-to-protest-hit-kazakhstan/2466832 |work=[[Anadolu Agency]] |date=6 January 2022}}</ref>
* {{flagicon|Turkey}} — Төркиә президенты [[Рәжәп Тайип Эрдоған]] Токаевҡа телефон аша һөйләшкәндә Төркиәнең Ҡаҙағстан менән теләктәшлектә булыуы хаҡында һөйләне.<ref>{{cite news |title=Kazakhstan unrest: From Russia to US, the world reacts |url=https://www.aljazeera.com/news/2022/1/6/kazakhstan-unrest-how-has-the-world-reacted |work=AlJazeera |date=6 January 2022}}</ref>

* {{flagicon|China}} — Ҡытай сит ил эштәре министрлығы вәкиле Ван Вэньбин Ҡытай менән Ҡаҙағстандың дуҫтарса мөнәсәбәттә булыуын һәм Ҡаҙағстанда стратегик партнерҙар һәм «йәмәғәт тәртибен тиҙ арала тергеҙеүгә өмөт» булыуын белдерҙе, шулай уҡ был мәсьәләнең «Ҡаҙағстандың эске эше» булыуын раҫланы һәм «Ҡаҙағстан властарының мәсьәләне дөрөҫ хәл итә алыуына» ышаныуын әйтте.<ref>{{cite web|title=Ҡытай Ҡаҙағстанда йәмәғәт тәртибен ваҡытынан алда тергеҙеүгә өмөтөн белдерә|url=https://www.aninews.in/news/world/asia/china-expresses-hopes-for-early-restoration-of-public-order-in-kazakhstan20220106182343/|publisher=Aninews|access-date=6 January 2021}}</ref>

* 2022 йылдың 6 ғинуарында БМО-ның кеше хоҡуҡтары буйынса юғары комиссары Мишель Бачелет Ҡаҙағстандың бөтә яҡтарын да көс ҡулланыуҙан тыйылып торорға һәм бер нисә көнлөк демонстрацияларҙан һуң үҙ ялыуҙарын тыныс юлға һалырға саҡырҙы. Бачелет белдереүендә: «Кешеләр тыныс протест һәм һүҙ азатлығы хоҡуғына эйә. Шул уҡ ваҡытта протест белдереүселәр, ни тиклем асыулы йәки үпкәле булһалар ҙа, башҡаларға ҡарата көс ҡулланырға тейеш түгел».<ref>{{Cite web|last=Agencies|first=The New Arab Staff &|date=2022-01-06|title=UN rights chief urges step back from violence in Kazakhstan|url=https://english.alaraby.co.uk/news/un-rights-chief-urges-step-back-violence-kazakhstan|url-status=live|access-date=2022-01-06|website=|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=OHCHR {{!}} Kazakhstan unrest: Bachelet urges peaceful resolution of grievances|url=https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/media.aspx?IsMediaPage=true|access-date=2022-01-06|website=www.ohchr.org}}</ref>

== Дәүләттең реакцияһы ==
4 ғинуарҙа Ҡаҙағстан президенты Тоҡаев Ҡасым-Йомарт протеста ҡатнашыусыларҙың талаптарын ҡарарға вәғәҙә бирҙе һәм «деструктив элементтар»ҙың  саҡырыуҙарына ҡолаҡ һалмаҫҡа саҡырҙы.

4 ғинуарҙан 5-енә ҡарата төндә Ҡаҙағстан президенты Манғыстау өлкәһендә һәм Алматы ҡалаһында 2022 йылдың 5 ғинуарынан  01:30 сәғәттән 19 ғинуарҙың 24:00 сәғәтенә тиклем ғәҙәттән тыш хәл режимын индерҙе<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://ria.ru/20220104/chp-1766590484.html|title=Президент Казахстана ввел ЧП в Алма-Ате и Мангистауской области|website=РИА Новости|date=20220104T2339|access-date=2022-01-04}}</ref><ref name=":0">{{Cite web|lang=ru|url=https://www.gazeta.ru/social/news/2022/01/04/17101405.shtml|title=Президент Казахстана ввел режим ЧС в двух регионах страны - Газета.Ru {{!}} Новости|website=Газета.Ru|access-date=2022-01-04}}</ref>. Ғәҙәттән тыш хәл зоналарында хәрәкәт итеү һәм элемтә ирке сикләнгән, инеү һәм сығыу тыйылған. Шулай уҡ киске сәғәт 11-ҙән иртәнге 7-гә тиклем комендант сәғәте индерелде һәм ҡорал, боеприпастар һәм алкоголь һатыу тыйылды. Халыҡта булған ҡорал тартып алынасаҡ<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://novayagazeta.ru/articles/2022/01/04/prezident-kazakhstana-vvel-rezhim-chp-v-almaty-i-mangistauskoi-oblasti-do-19-ianvaria-v-khode-protestov-liudi-nachali-szhigat-kolonny-mashin-politsii-news|title=Президент Казахстана ввел режим ЧП в Алматы и Мангистауской области до 19 января. В ходе протестов люди начали сжигать колонны машин полиции|website=Новая газета|date=1641330720000|access-date=2022-01-04}}</ref>.


Ҡаҙағстан президенты видеомөрәжәғәт менән сығыш яһаны, унда халыҡты эстән һәм тыштан провокацияға бирелмәҫкә саҡырҙы, ә протест белдереүселәргә власть төшмәйәсәк тип белдерҙе<ref name=":0" />.

5 ғинуарҙа иртән Ҡаҙағстан президенты хөкүмәттең отставкаһы тураһында иғлан итте. Президент шыйыҡландырылған газға хаҡтарҙың кинәт артыуына 2022 йылдың 1 ғинуарынан электрон сауҙа майҙансыҡтары һәм биржалар аша шыйыҡландырылған газға хаҡтарҙың тулыһынса баҙарсаға формалашыуына күсеүе сәбәпсе булыуын атаны, шул уҡ ваҡытта президент шыйыҡландырылған газға хаҡтың артыу ғәйебен Ҡаҙағстан Хөкүмәтенә, атап әйткәндә, энергетика министрлығына, шулай уҡ газ менән тәьмин итеүсе «Казмунайгаз» һәм «Казгаз» компанияларына йөкмәтте.

Илдәге хәлде тотороҡландырыу буйынса бер нисә сара иғлан ителде<ref name="Акорда  5 января" />:
: 1) Президент 180 календарь көнгә шыйыҡландырылған газға хаҡтарҙы ваҡытлыса көйләү индерҙе, шул уҡ ваҡытта халыҡ өсөн сикке хаҡтар 2021 йылдың аҙағына хаҡтар кимәленән артмаҫҡа тейеш.
: 2) Президент Хөкүмәткә шыйыҡландырылған газды электрон сауҙа майҙансыҡтары һәм биржалар аша һатыуға тулыһынса бер йылға күсерергә ҡушты. 2022 йыл дауамында сауҙа майҙансыҡтарының асыҡ эшләүен тәьмин итергә, хаҡтарҙың ҡапыл артыуын сикләү механизмдарын индерергә тейешле норматив-хоҡуҡи базаны ентекле әҙерләргә кәрәк тине.
: 3) Конкуренцияны яҡлау буйынса агентлыҡ менән берлектә Генераль прокуратураға хаҡтар килешеүе һәм башҡа конкурентлыҡҡа ҡаршы ғәмәлдәр булыу-булмауына оператив (20 көн) тикшереү үткәреү буйынса йөкләмә бирелде.
: 4) Социаль әһәмиәтле аҙыҡ-түлек тауарҙарына хаҡтарҙы дәүләт көйләүе индерелде. Дәүләт әһәмиәтендәге өлкәләрҙәге һәм ҡалаларҙағы ҡарарҙар, аныҡ төбәктәге социаль-иҡтисади хәлдән сығып, ошо төбәктәрҙең хакимиәт башлыҡтары (әкимдәре) тарафынан ҡабул ителәсәк.
: 5) Граждандарҙың бурысы күп булыу кимәленең юғары булыуына бәйле «Физик берәмектәрҙең банкротлығы тураһында»ғы закон әҙерләй башларға күрһәтмә бирелде.
: 6) 180 көнгә халыҡ өсөн коммуналь тарифтар артыуын туҡтатыу (мораторий индереү) кәрәклеген ҡарау бурысы ҡуйылды.
: 7) Халыҡтың социаль яҡланмаған ҡатламы өсөн икенсел торлаҡ буйынса ҡуртым түләүен субсидиялау тураһында мәсьәләне ҡарарға ҡушылды.
: 8) Һаулыҡ һаҡлау һәм балаларға ҡағылышлы мәсьәләләрҙе хәл итеү өсөн тәғәйенләнгән шәхси һәм дәүләт сығанаҡтары иҫәбенә финансланған «Ҡаҙағстан халҡына» йәмәғәт фондын ойоштороу тураһында бойороҡ ҡабул ителде.

Көндөң икенсе яртыһында Ҡаҙағстан президенты тағы бер телемөрәжәғәт менән сығыш яһаны. Тәртип урынлаштырыу буйынса күрелгән саралар етерлек булманы, тип белдерҙе ул. Шунлыҡтан ул үҙ иңенә Ҡаҙағстандың Именлек советы башлығы вазифаһын (әлегә тиклем был вазифаны Назарбаев Нурсолтан Әбиш улы биләне) алыуын иғлан итте. Тәртип урынлаштырыу һәм яҡшы ойошторолған, финансланған «заговорсылар»ға ҡаршы тороу буйынса «мөмкин тиклем ҡаты саралар» күрәсәкмен, тип ышандырҙы ул. Президент, Ҡаҙағстандың «сәйәси трансформация»ның буласаҡ планын да иғлан итте һәм шунда уҡ президент үҙ вазифамда ҡалыуын фшаыслы итеп еткерҙе <ref>[https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61d59b8e9a79473a69358099?from=newsfeed Токаев анонсировал «политическую трансформацию» Казахстана]</ref>.

== Эҙемтәләре ==
* Ҡаҙағстандағы протест акциялары донъя баҙарында [[Уран (элемент)|уран]]дың 8 %-ҡа ҡиммәтләнеүенә килтерҙе. Донъя кимәлендә был металды сығарыуҙың 40 %-тан  ашыуы Ҡаҙағстанға тура килә<ref>[https://www.rbc.ua/rus/news/uran-podorozhal-protestov-kazahstane-1641430333.html Уран подорожал из-за протестов в Казахстане]</ref>.
* Ҡаҙағстан криптовалюта етештереү буйынса икенсе урынды (18,1 %) биләгәнлектән, [[биткойн|биткойн]]дың курсы 7 %-ҡа түбәнәйә<ref>{{cite web|url=https://www.rbc.ru/crypto/news/61d687eb9a79476bc3e2d035|title=Курс биткоина обновил месячный минимум на фоне событий в Казахстане|website=[[РБК]]}}</ref>.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}
[[Категория:Ҡаҙағстанда протест акциялары]]
[[Категория:Ағымдағы ваҡиғалар]]