Ҡырағай ҡуян битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
| image file = Oryctolagus cuniculus Tasmania 2.jpg
| image title = Oryctolagus cuniculus
| image descr = 
| regnum = Хайуандар
| parent = Oryctolagus
| rang = Төр
| latin = Oryctolagus cuniculus
| author = [[Линней, Карл|Linnaeus]], 1758
| syn = 
| iucnstatus = EN
| iucn = 41291
| wikispecies = Oryctolagus cuniculus
| commons = Category:Oryctolagus cuniculus
}}

'''Ҡырағай ҡуян''' йәки '''Европа ҡуяны'''<ref name="а">Книга:Полная иллюстрированная энциклопедия. «Млекопитающие». Кн. 2|с=440</ref>, или '''европейский кролик'''<ref name="а" /> ({{Lang-la|Oryctolagus cuniculus}}) — сығышы менән Көньяҡ Европанан булған ҡуяндың бер төрө. Ҡуяндар араһында ҡулға эйәләштерелгән берҙән-бер [[Төр (биология)|төр]]. Тарих дауамында ҡуяндар осраҡлы рәүештә йәки аңлы рәүештә күп кенә айырым экосистемаларға, шул иҫәптән [[Австралия]]<nowiki/>ға индерелә, улар балансты ҡаҡшата, был йыш ҡына экологик бәлә-ҡазаға килтерә. Европа ҡуяны римлылар дәүерендә йортлаштырыла, ҡуян ит, тире өсөн дә үрсетелә. Ҡырағай ҡуян һунар һәм сауҙа объекты булып тора, шулай уҡ аҙыҡ сылбырында әһәмиәтле роль уйнай<ref>[http://www.ohotniki.ru/hunting/article/2014/10/17/642528-bratets-krolik.html Братец кролик — Охота — Охотники.ру]</ref>.

== Тышҡы ҡиәфәте ==
Ҙур булмаған йәнлек: кәүҙәһенең оҙонлоғо 31—45 сантиметр, кәүҙәһенең ауырлығы 1,3—2,5 килограмм. Ҡолағының оҙонлоғо баш оҙонлоғонан 6—7,2 сантиметрға кәмерәк. Аяҡтары төклө, тырнаҡтары оҙон һәм тура. Кәүҙәһенең өҫкө яғы ғәҙәттә көрәнһыу һоро, ҡайһы берҙә ерәнһыу [[төҫ]]<nowiki/>лө. Ҡойроғоноң осо ҡара йәки һоро. Арҡаһында йөндәренең остарында барлыҡҡа килгән ҡара-көрән һыҙыҡтар һиҙелә. Ҡолаҡ осонда айырып торған ҡара ҡырпыуҙар; муйынында ҡолаҡ остарында ҡыҙғылт һары таптары бар. Кәүҙәһенең ситендә тоноҡ яҡты һыҙаты бар, янбашы тәңгәлендә киң тап менән тамамлана. Ҡорһағы аҡ йәки асыҡ һоро төҫтә. Ҡойроғоноң өҫтө көрән-ҡара, аҫты аҡ төҫтә. Йыш ҡына (3—5 %) аберрант төҫлө заттар осрай — ҡара, аҡ һоро, аҡ, ала осрай. Төҫөн миҙгелгә ярашлы алмаштырыуы юҡ тиерлек. Кариотибында 44 [[хромосома]] бар.

Ҡуяндар йылына 2 тапҡыр йөндәрен ҡоя. Яҙғы баҡтаһын ҡойоу ваҡыты март айында башлана. Инәһе тиҙ, яҡынса 1,5 ай эсендә йөндәрен ҡоя; атаһында йәйге йөндәре әкренерәк барлыҡҡа килә һәм йәйгә тиклем баҡтаһын ҡойоу ваҡыты эҙҙәрен күҙәтергә мөмкин. Көҙгөһөн ул сентябрь—ноябрь айҙарында була.

== Таралыуы ==
Башта ҡуяндың таралыу өлкәһе [[Пиреней ярымутрауы|Иберия ярымутрауы]], [[Франция]]<nowiki/>ның көньяғында һәм Африканың төньяҡ-көнбайышында айырым урынлашҡан урындар менән сикләнә: тап ошо урындарҙа йылылыҡ яратыусы хайуандар һуңғы ҙур боҙлоҡ дәүеренән һуң һаҡланып ҡалған. Әммә кешеләрҙең хужалыҡ эшмәкәрлеге арҡаһында ҡуян [[Азия]] һәм [[Антарктида]]<nowiki/>нан башҡа бөтә [[континент]]<nowiki/>тарҙа ла төпләнә. Урта диңгеҙ төбәгенә ҡуяндар римлеләр менән бергә килгән тип фараз ителә; [[XII быуат]]<nowiki/>та нормандар уларҙы [[Англия]]<nowiki/>ға һәм [[Ирландия]]<nowiki/>ға алып килә. [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙа ҡуян бөтә Европаға тиерлек тарала.

Йылына ҡар япмаһы булған көндәрҙең минималь һаны (37-гә тиклем), шулай уҡ тотороҡло ҡар япмаһы булмаған ҡыштың максималь һаны (уртаса 79 % кәм түгел) төрҙөң оптималь йәшәйешен билдәләүсе фактор булып тора. Ҡар япмаһы менән көндәр һаны был күрһәткестән артҡан осраҡта, ҡуяндарҙың популяцияһы үҙгәреүсән була, йәғни йомшаҡ ҡышта ҡуяндар көньяҡтараҡ йәшәгән төбәктәрҙән төньяҡҡа күсә һәм ҡыш ҡатыраҡ осраҡта һәләк булалар. Ҡар япмаһы менән булған 102 көн — мөмкин булған сиктең максималь күрһәткесе.

Хәҙерге ваҡытта ҡырағай ҡуяндар [[Көнбайыш Европа|Көнбайыш]] һәм [[Үҙәк Европа]]<nowiki/>ның күпселек өлкәләрендә, [[Скандинавия]]<nowiki/>ла, [[Украина]]<nowiki/>ның көньяғында, [[Ҡырым]]<nowiki/>да, Төньяҡ Африкала йәшәй; Көньяҡ Африкала климатҡа яраҡлашҡан. [[Урта диңгеҙ]], [[Тымыҡ океан|Тымыҡ]] һәм [[Атлантик океан]] утрауҙарында (атап әйткәндә, Азор, [[Канар]] утрауҙарында, [[Мадейра]] утрауҙарында, [[Гавай утрауҙары]]<nowiki/>нда) ҡуяндар үрсеһен һәм үтеүсе караптар экипаждары өсөн аҙыҡ сығанағы булып хеҙмәт итһен өсөн, махсус рәүештә сығарылған. Ҡуяндар индерелгән утрауҙарҙың дөйөм һаны 500-гә етә; шулай итеп, улар Каспий диңгеҙенең бер нисә утрауында (Жилой, Нарген, Булло һ. б.) ҡырағай хәлдә йәшәйҙәр. Унда уларҙы [[XIX быуат]]<nowiki/>та алып киләләр. [[XVIII быуат]] уртаһында [[Чили]]<nowiki/>ға ҡуяндар килтерелә, унан инде үҙ аллы [[Аргентина]] биләмәһенә күсенәләр. [[Австралия]]<nowiki/>ға улар [[1859 йыл]]<nowiki/>да һәм бер нисә йылдан [[Яңы Зеландия]]<nowiki/>ға барып эләгә. 1950-се йылдарҙа [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-тың көнсығышында Сан-Хуан утрауҙарынан ([[Вашингтон (штат)|Вашингтон]] штаты) ҡуяндар ебәрелә.

=== Рәсәйҙә һәм БДБ илдәрендә ===
[[Рәсәй империяһы]] биләмәһендә ҡуянды XIX быуатта [[Австро-Венгрия]]<nowiki/>нан [[Новороссийск]] алпауыттары алып килә һәм [[Ҡара диңгеҙ]]<nowiki/>ҙең көнбайыш төбәгендә: [[Одесса]], [[Николаев]], [[Херсон]] эргәһендәге [[Днепр]] һәм [[Днестр]] йылғалары араһында ебәреләләр. Оҙаҡ ваҡыт бында Европа ҡуяндарының ареалының төньяҡ-көнбайыш сиге үтә. 1950 йылдарға тиклем ул [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|УССР]]-ҙың көньяҡ-көнсығышында ғына йәшәй. Урындағы ҡуян популяцияһының бишеге булып Херсон эргәһендәге Арҡан һыҙаһы (Веревочная балка) тора. Кузнецов мәғлүмәттәре буйынса, 1927—1928 йылдарҙа Одесса округында рәсми рәүештә 3755 ҡырағай ҡуян тиреһе тапшырылған. Дөйөм алғанда, ҡырағай ҡуяндарҙың урындағы ареалы тик урынлы характерлы ғына булған: йөҙ йыл дауамында был төбәктә ҡуяндарҙың контрольһеҙ күсерелеүе лә, иҫәбенең ҡырҡа артыуы ла күҙәтелмәгән. Шуға ҡарамаҫтан, ҡуян урындағы халыҡ өсөн, айырыуса революциянан һуңғы аслыҡ йылдарында, кәсеп булып торған. Ул саҡта бында төлкөләр күп үрсей, һәм халыҡтың көсөргәнешле һунары ла хакимиәтте 1929 йылда ҡуянды аулауҙы тыйыу тураһында ҡарар сығарырға мәжбүр итә. Рәсәйҙең көньяғында ҡуяндың популяцияһын уның тәбиғи дошмандары — [[өкө]]<nowiki/>ләр, [[төлкө]]<nowiki/>ләр, шакалдар, [[йәтсә]]<nowiki/>ләр, [[көҙән]]<nowiki/>дәр, [[һыуһар]]<nowiki/>ҙар, [[бүре]]<nowiki/>ләр, ҡарғалар яҡшы көйләйҙәр.

Һуңынан совет власы, өлкәләрҙә һунар һәм сауҙа төрҙәре йыйылмаһын төрлөләндереү маҡсатында, ҡуянды [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]-ҙың бөтә яраҡлы биләмәләренә күсереү буйынса күләмле программа эшләй. Ҡырағай ҡуян менән бер рәттән урман эттәре лә күп урындарҙа төпләнгән. Эшкә тәүгеләрҙән булып Одесса һунарсылыҡ хужалыҡтары ҡушыла. [[1949 йыл]]<nowiki/>да Одесса өлкәһендә 14 ҡырағай ҡуян күсерелә. 1961—1973 йылдарҙа Украинаның 13 өлкәһе буйлап тағы 3,7 мең баш зат күсерелгән. 1960 — 80-се йылдарҙа ҡуяндар бер нисә тапҡыр Рәсәй һәм союздаш республикалар (Молдавия, [[Литва]], [[Үзбәкстан]]) биләмәһенә сығарыла. Рәсәйҙә әлеге ваҡытта Төньяҡ Кавказда һәм Азов өлкәһендә ([[Ростов өлкәһе]], [[Краснодар крайы|Краснодар]] һәм [[Ставрополь крайы]]) йәшәй. Ҡуян түбән продуктлы ерҙәр өсөн уңайлы интродуцент булып торған: [[тоҙло тупраҡтар]], лиман текә ярҙары, һыу һаҡлағыс ярҙары, йырындар, һыҙалар, ҡый үләндәре үҫкән ҡалҡыулыҡтар, төрлө сүп-сар өйөмдәре һәм карьерҙар, шулай уҡ башҡа рудераль биләмәләр. Улар Краснодар крайының 4 районында (Тимаш, Калинин, Приморье, Темрюкский), шулай уҡ Ставрополь крайының Киров районында уңышлы тамыр йәйгән. Бында уларҙың [[популяция]]<nowiki/>һы [[1982 йыл]]<nowiki/>да 4 мең баштан ашып китә. Абинск, Анапа, [[Ҡырым]], Новокубанск, Отрадненск, Кавказ һәм Коренов райондары ла йәшәү өсөн яраҡлы була, күрәһең. Йорт малынан айырмалы рәүештә, ҡуяндар яраҡһыҙ ҡый үләндәре менән туҡлана ала.


[[1972 йыл]]<nowiki/>да Евпатория ҡалаһы эргәһендә диңгеҙ буйындағы [[тоҙло тупраҡтар]]<nowiki/>ында, гармала ғына үҫкән ергә 30 йәнлек ебәрелә. 8 йылдан һуң бында 3,0—3,5 мең заттан торған колония барлыҡҡа килә, уның етештереү кимәле йылына 1000-гә тиклем түшкә тәшкил итә. Ваҡыт үтеү менән ҡырағай ҡуяндар бөтә Ҡырымға тарала. Мәҫәлән, 2015 йылда уларҙың өңдәре Ҡырымдың көньяҡ яр буйындағы «Дюльбер» шифаханаһы территорияһында теркәлгән. [[1973 йыл]]<nowiki/>да Ростов өлкәһе Түбәнге Күндрючен ауыл биләмәһе үҙенең биләмәһендә ҡырағай ҡуяндар сығара. 1978 йылдан 1982 йылға тиклем ВНИИОЗ-тың Төньяҡ Кавказ бүлексәһе, шулай уҡ урындағы һунарсылыҡ берләшмәләре [[Краснодар крайы]]<nowiki/>ның 20 нөктәһендә һәм ике Ставрополь биләмәһендә, шулай уҡ Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ы территорияһында 1350 йәнлекте сығара. Бөтә ерҙә лә ҡырағай интродуценттар ҡасҡан йорт ҡуяндары менән ҡушыла.

== Йәшәү рәүеше ==
[[Файл:Kaninchen.jpg|справа|мини|250x250пкс|Европа ҡуяндары рельефы соҡорло-саҡырлы һәм ҡыуаҡлыҡтар үҫкән урындарға өҫтөнлөк бирә]]
Ҡырағай ҡуяндар башлыса ҡыуаҡлыҡлы үҫемлектәре һәм ҡырыҫ ерҙәре булған урындарҙа — һыҙалар, йырындар, диңгеҙҙәрҙең текә ярҙары һәм лимандар, ташландыҡ карьерҙар буйлап төпләнә. Һирәгерәк урман һыҙаттарында, баҡсаларҙа, парктарҙа һәм бик һирәк һөрөнтө ерҙәрҙә осрай, унда ерҙе эшкәртеүҙең заманса ысулдары уның өңдәрен юҡ итә. Халыҡ йәшәгән урындарҙың ситтәрендә, сүплектәрҙә һәм буш ерҙәрҙә төпләнеп, кеше менән күрше булыуҙан ҡасмай. Тауҙарға [[диңгеҙ]] кимәленән 600 м бейегерәк күтәрелмәйҙәр. Туңған [[йылға]]<nowiki/>ларҙың боҙо буйлап аслыҡ булған осраҡта ла хәрәкәт итмәйҙәр. Ҡуяндар өсөн ҡаҙыуға яраҡлы тупраҡ мөһим әһәмиәткә эйә; улар еңел ҡомло йәки ҡомло тупраҡта төпләнеүҙе өҫтөн күрә һәм тығыҙ балсыҡлы йәки ташлы урындарҙан ҡаса. Тырнаҡтары менән өң ҡаҙалар.

Уларҙың тәүлек әүҙемлегенә тынғыһыҙлыҡ кимәле ныҡ йоғонто яһай. Ҡуяндарҙы борсомаған ерҙә улар башлыса көндөҙ әүҙем; эҙәрлекләүҙәр ваҡытында һәм антропоген биотоптарҙа төнгө йәшәү рәүешенә күсәләр. Төндә ҡояш сыҡҡанға тиклем 23 сәғәттән алып, ҡышын ярты төндән алып таң атҡанға тиклем әүҙем.

=== Йәшәү биләмәһе ===
[[Файл:Wild_rabbit.jpg|слева|мини|Ҡырағай ҡуян]]
Ҡырағай ҡуяндар 0,5—20 гектар майҙанды биләп торалар. Территорияны тире биҙҙәренең (еҫ, артҡы, эйәк) еҫле секреты менән билдәләйҙәр. Улар коллектив хайуан. Ҡуяндарҙан айырмалы рәүештә, улар тәрән ҡатмарлы өңдәр ҡаҙый, унда ғүмерҙәренең байтаҡ өлөшөн үткәрәләр. Өңдәре ике өлөшкә бүленә: ғаиләләр өсөн һәм бала табыу өсөн. Ғаилә өңдәрендә оло заттар йәшәй (70-кә тиклем) һәм уларҙың бер нисә инеү-сығыу юлы бар. Бала табыу өңдәрен инәһе ғаиләнекенән бер аҙ алыҫыраҡ урынлаштыра: улар бәләкәйерәк һәм ҡағиҙә булараҡ бер инеү-сығыу урыны була, ашатҡандан һуң инәһе тупраҡ һибеп, уны тапап ҡуя.

Ҡайһы бер өңдәрҙе ҡуяндар күп быуын ҡуллана, улар 1 гектарға тиклем майҙанды биләгән ысын лабиринттарға әйләнә. Ҡаҙыу өсөн ҡалҡыу урындарҙы һайлайҙар. Ваҡыты менән ҡая ярыҡтарында, иҫке таш сығарыу урындарында, төҙөлөш нигеҙҙәре аҫтында өңдәр яһай.

Ғаилә өңдәре ике төрҙән тора:

* ябай, 1—3 сығыу урынлы һәм 30—60 сантиметр тәрәнлектә оя камераһы бар; уларҙы, моғайын, йәш һәм буйҙаҡ заттар биләйҙер.
* ҡатмарлы, 4—8 сығыу урынлы, оҙонлоғо 45 метрға һәм тәрәнлеге 2—3 метрға тиклем, өҫтөнлөк итеүсе ата һәм инә өсөн.

Өңгә инеү юлы киң, диаметры 22 сантиметрға тиклем; инеү урынынан 85 сантиметр алыҫлыҡта йөрөү юлының диаметры 15 сантиметрға тиклем тарая. Торлаҡ йорттарының бейеклеге 30—60 сантиметр. Төп тоннелдәргә инеү юлдары ер өйөмдәре буйлап таныла, бәләкәй сығыу урындарында ер өйөмдәре юҡ. Ҡуяндар, ғәҙәттә, өңдән алыҫ китмәй һәм яҡын-тирәләге урындарҙа туҡлана, әҙ генә хәүеф янағанда ла өңөндә йәшеренә. Йәшәгән өңдәрен емерелгәндә йәки өңдәре тирәләй үҫемлектәр ныҡ үҫкәндә генә ҡалдыралар. Ҡуяндар тиҙлеген сәғәтенә 20—25 километр/сәғәт арттырмайынса бик тиҙ йүгермәй, шулай ҙа йылғырҙар, шуға күрә өлкән ҡуянды тотоуо ауыр.

Төньяҡ Кавказда ҡуяндар ҡуйы ҡыуаҡлыҡтарҙа йәшенә һәм өң ҡаҙмай. Ҡайһы бер инәләре соҡорҙарҙа тоҡом килтерә.

Ҡуяндар 8—10 өлкән заттарҙан торған ғаилә төркөмдәрендә йәшәй. Төркөмдәр ярайһы уҡ ҡатмарлы иерархик структураға эйә. Төп өңдө өҫтөнлөклө атаһы биләй; уның менән өҫтөнлөклө инә һәм уның тоҡомо йәшәй. Буйһонған инәләре айырым өңдәрҙә йәшәй һәм тоҡом үҫтерә. Өҫтөнлөклө атаһы үрсеү осоронда өҫтөнлөккә эйә. Ҡуяндарҙың күбеһе полигамиялы, әммә ҡайһы бер аталары моногамиялы һәм бер инә ҡуяндың эргәһендә ҡала. Аталары бергәләп колонияны сит заттарҙан һаҡлай. Колония ағзалары араһында үҙ-ара ярҙам бар; артҡы тәпәйҙәре менән ергә һуғып, бер-береһен хәүеф тураһында иҫкәртәләр.

=== Туҡланыуы ===
Ашағанда ҡуяндар өңдәренән 100 метр ашыуға алыҫлашмай. Был йәһәттән уларҙың туҡланыу рационы һайланма түгеллеге менән айырыла, ә аҙыҡтарының составы уларҙың булыу-булмауы менән билдәләнә. [[Йәй]]<nowiki/>ен һәм [[ҡыш]]<nowiki/>ын туҡланыуҙары айырыла. Йәйен үләндәрҙең йәшел өлөштәрен ашайҙар; баҫыуҙарҙа һәм баҡсаларҙа салат үләне, кәбеҫтә, төрлө тамыраҙыҡтар һәм иген культуралары менән туҡланалар. Ҡышын ҡоро үләндән тыш [[үҫемлектәр]]<nowiki/>ҙең ер аҫты өлөштәре йыш ҡына ҡаҙып алалар. Ҡышҡы туҡланыуҙа ағастарҙың һәм ҡыуаҡлыҡтарҙың үренделәре һәм ҡабығы ҙур роль уйнай. [[Сейә]] һәм [[сәрүәр]] ағасының олондарын «балдаҡлайҙар», аслыҡ булған осраҡта грек сәтләүегенең ҡабығын кимерә, ағастарға һәм ҡыуаҡтарға 1,5 метрға тиклем үрмәләргә тырыша. Аҙыҡ етмәгән осраҡта үҙҙәренең фекалийҙарында (копрофагия) ашайҙар.

== Үрсеүе ==
[[Файл:Sylvilagus_floridanus_babies.jpg|справа|мини|200x200пкс|Ҡуяндың яңы тыуған һигеҙ балаһы]]
Ҡуяндар бик үрсемле. Үрсеү миҙгеле йылдың күп өлөшөн үҙ эсенә ала. Ҡуяндар йыл дауамында ҡайһы бер осраҡтарҙа 2—4 тапҡырға тиклем тоҡом килтерә ала. Мәҫәлән, Көньяҡ Европала ҡуян марттан октябргә тиклем 5-6 ҡуян балаһынан торған 3—5 ҡарындаш алып килә. Таралыу өлкәһенең төньяҡ өлөшөндә үрсеү июндән июлгә тиклем дауам итә. Миҙгелдән тыш йөклө инә заттар һирәк осрай. Көньяҡ ярымшарҙа индерелгән популяциялар уңайлы шарттарҙа йыл әйләнәһенә үрсей. [[Австралия]]<nowiki/>ла йәй уртаһында, үлән кибеп бөткәс, үрсеү өҙөлә.

Йөклө булыуы 28—33 көн дауам итә. Ҡарындашында ҡуян балалары һаны — 2—12, ҡырағай тәбиғәттә ғәҙәттә 4—7, сәнәғәт фермаларында — 8—10. Бала тапҡандан һуң, бер нисә сәғәт үткәс үк инәләре яңынан ҡауышырға әҙер була. Миҙгел эсендә популяцияның уртаса үҫеше — бер инә ҡуянға 20—30 ҡуян балаһы тура килә. Уңайлы булмаған климат шарттары булған төньяҡ популяцияларҙа инә ҡуянға 20 ҡуян балаһынан артыҡ тура килмәй; Көньяҡ ярымшарҙа — ҡуян балаларының һаны 40-ҡа тиклем. Ҡарындашындағы ҡуян балаларының һаны шулай уҡ инә ҡуяндың йәшенә бәйле: 10 айҙан кесерәктәрендә уртаса һаны 4,2 тигеҙ; өлкәндәрҙә — 5,1; 3 йәштән үрсемлелек һиҙелерлек кәмей. Йөклөлөктөң 60 процентҡа тиклеме бала тыуҙырғанға тиклем йөрөтөлмәй, ә эмбриондар үҙенән-үҙе тарҡала.

Бала тыуҙырыр алдынан ҡуян өң эсендә оя ҡора, уның өсөн эсендәге йөнөн тарап берләштерә. Балалары яланғас, һуҡыр һәм бөтөнләй көсһөҙ тыуа; тыуғанда 40 — 50 грамм ауырлыҡта була. Уларҙың күҙҙәре 10 көндән һуң асыла; 25-се көнөндә инде үҙаллы тормош алып бара башлайҙар, шулай ҙа инә зат уларҙы 4 аҙнаға тиклем һөт менән туҡландырыуын дауам итә. Енси яҡтан 5—6 айҙа өлгөрәләр, шуға күрә иртә ҡарындаштарҙың ҡуян балалары йәй аҙағында үрсей ала. Әммә ҡырағай популяцияларҙа йәш ҡуяндар ғүмеренең беренсе йылында һирәк үрсей. Әсирлектә тоҡомдо 3 айлыҡ сағында уҡ килтерә ала. Үрсеү тиҙлеге юғары булыуға ҡарамаҫтан, ҡырағай тәбиғәттә йәш йәнлектәрҙең үлеме арҡаһында популяцияның артыуы бер инә затҡа ни бары 10—11,5 ҡуян балаһы тәшкил итә. Тәүге 3 аҙнала йәш малдың 40 процентҡа яҡыны, беренсе йылда 90 процентҡа тиклеме һәләк була. Айырыуса ямғырлы ваҡыттарҙа, өңдәрен һыу баҫҡанда, кокцидиоздан үлем осраҡтары юғары. Ни бары бер нисә ҡуян ғына 3 йәшкә тиклем йәшәй. Иң күп ғүмер оҙайлығы — 12—15 йәш.

== Иҫәбе һәм кеше өсөн әһәмиәте ==
Ҡырағай ҡуян популяцияһы һиҙелерлек үҙгәрештәргә дусар була, ҡайһы бер осраҡтарҙа аномаль юғары кимәлгә етеүе лә ихтимал. Күпләп үрсегәндә улар урман һәм [[ауыл хужалығы]]<nowiki/>на зыян килтерә.

Тире һәм ит өсөн кәсеп объекты булып торалар. Ҡуянды 1000 йылдан ашыу элек йортлаштырғандар. Йорт ҡуяндарын сәнәғәт маҡсатында үрсетеү мәсьәләләре менән малсылыҡ тармағы шөғөлләнә. Ҡуян үрсетеү тәүге тапҡыр француз монастырҙарында беҙҙең эраның 600—1000 йылдарында ойошторолған тип иҫәпләнә. Хәҙерге ваҡытта ҡуян үрсетеү донъя хужалығының мөһим тармағы булып тора; башлыса ит һәм тире йүнәлешендә 66-ға яҡын тоҡом үрсетелгән. Мамыҡ өсөн һәм декоратив тоҡомдар бар, мәҫәлән, ангора ҡуяны, унда мамыҡ бөтә йөндәрҙең яҡынса 90 % тәшкил итә. Йортлаштырылған ҡуяндар ҡырағай ҡуяндарҙан төҫө, йөндәренең оҙонлоғо һәм ауырлығы менән айырыла. Уларҙың ауырлығы 10 килограмға тиклем етә ала. Ҡуяндар лаборатор хайуандар сифатында киң ҡулланыла, уларҙа яңы [[дауа саралары]] һәм аҙыҡ-түлек продукттары тикшерелә; [[генетика]] буйынса тәжрибәләр үткәреү өсөн ҡулланыла. Уларҙы шулай уҡ йорт хайуандары сифатында аҫрауҙары ла ихтимал.

=== Ҡуяндар зыян килтереүсе булараҡ ===
Ҡайһы бер өлкәләрҙә ҡуяндар тәбиғи йыртҡыстар булмаған осраҡта ҙур зыян килтерә, сәсеүлектәргә зыян килтереп, үҫемлектәрҙе ашай һәм биләмәләрҙе үҙҙәренең өңдәре менән боҙалар. Мәҫәлән, [[Тымыҡ океан]]<nowiki/>дың ҡайһы бер [[утрау]]<nowiki/>ҙарында ҡуяндар үҫемлектәрҙе ашағандар, был тупраҡ эрозияһына һәм диңгеҙ ҡоштары оялаған яр буйы зонаһының емерелеүенә килтергән.

Әммә иң ҙур зыянды ҡуяндарҙың Австралияла таралыуы килтерә, унда улар XVIII быуатта индерелә. [[1859 йыл]]<nowiki/>да Виктория штатында йәшәгән күскенсе Том Остин ҡырағай тәбиғәткә 24 ҡуян сығара, улар үрсей, ә [[1900 йыл]]<nowiki/>ға Австралияла уларҙың һаны 20 миллион баш тип баһалана. Ҡуяндар, [[һарыҡ]]<nowiki/>тарға һәм һыйыр малына аҙыҡ конкуренцияһы төҙөп, үлән ашай. Австралияның абориген фауналарына һәм флораһына тағы ла ҙурыраҡ зыян килтерәләр, реликт үҫемлектәр ашайҙар һәм тиҙ үрсеүсе ҡуяндар менән ярыша алмаған урындағы төрҙәрҙе ҡыҫырыҡлайҙар. Ҡуяндар менән көрәш саралары сифатында атыу, ағыуланған алдатҡыстар ҡулланыла; бынан тыш, Австралияға Европа йыртҡыстары — төлкө, [[көҙән]], [[аҫ]], [[йәтсә]] индерелә. Урыны менән Австралияның яңы урындарында ҡуяндар урынлашмаһын өсөн селтәрле ҡоймалар ҡуйыла. Был ҡоротҡостар менән көрәшеүҙең иң уңышлы ысулы булып, 1950-се йылдарҙағы «бактериологик һуғыш» тора, ул саҡта ҡуяндар киҫкен [[Вирустар|вирус]]<nowiki/>лы сирҙе — миксоматозды, [[Көньяҡ Америка]] өсөн эндемик сирҙе йоҡторорға тырыша. Башланғыс эффект бик уңышлы була, Австралияның күп өлкәләрендә ҡуяндарҙың 90 процентҡа тиклеме юҡҡа сыға. Иҫән ҡалған заттарҙың иммунитеты барлыҡҡа килә. Ҡуяндар проблемаһы Австралияла һәм [[Яңы Зеландия]]<nowiki/>ла әле лә киҫкен тора.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Ҡуяндар
* Йорт ҡуяны

== Иҫкәрмәләр ==
<references group="" responsive="1"></references>

== Һылтанмалар ==
* [http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Mammals/89.html Позвоночные животные России: Кролик дикий] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160424061935/http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Mammals%2F89.html |date=2016-04-24 }}
[[Категория:1758 йылда тасуирланған хайуандар]]
[[Категория:Төньяҡ Африка фаунаһы]]
[[Категория:Евразия һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Юғалыу хәүефендәге төрҙәр]]