Ҡырым Демократик Республикаһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ил
|Башҡортса исеме=Ҡырым Халыҡ Республикаһы
|Төп исеме=Qırım Halq Cumhuriyeti
|Төп килеш=Ҡырым Халыҡ Республикаһының
|Девиз=Qırım Qırımlılarnıñdır!
|Гимн исеме=Ant Etkenmen
|Картала=Crimea 1.gif
<!--|Аудио=-->
|Идара итеү формаһы=Республика
|Дәүләт дине=[[Ислам]]
|Телдәр=[[Ҡырымтатар теле]]
|Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы=26 Аҡъюлай 1917
|Бойондороҡһоҙ=[[Рәсәй Империяһы]]
|Бөтөрөлөү ваҡыты=23 февраль 1918
|Бөтөрөлөү сәбәбе=РСФСР тарафынан оккупация итеү
|Башҡала=[[Баҡсаһарай]] (''Bağçasaray'')
|Иң ҙур ҡалалары=[[Баҡсаһарай]]
|Етәкселәр вазифалары=Президент
|Етәкселәр=Номан Челебиджихан
|Территория буйынса урын=
|Территория=
|Һыу %=
|Халыҡ буйынса урыны=
|Халыҡ =
|Иҫәп йылы=
|Халыҡ тығыҙлығы=
<!--|ЭТП=-->
<!--|ЭТП иҫәпләү йылы=-->
<!--|ЭТП буйынса урын =-->
<!--|Кеше башына ЭТП=-->
|Валюта=
|Домен/Домендар=
|Телефон коды=
|Сәғәт бүлкәте/Сәғәт бүлкәттәре=
<!--|Иҫкәрмәләр=-->
}}

'''Ҡыры́м халыҡ (демократик) респу́бликаһы''' ({{lang-crh3|Qırım Halq Cumhuriyeti, Къырым Халкъ Джумхуриети|قريم خلق جمهوريتى}}) — 1917 йылдың ноябрендә Ҡырым ярымутрауы биләмәһендә, ҡырым татарҙары дәүләтенең милли биләмәһенең бер өлөшө булараҡ, ҡырым татарҙарының дәүләт суверенитетын тергеҙеүгә дәғүә иткән дәүләт берәмеге. 1918 йылдың ғинуарында Совет яҡлылар менән ҡораллы бәрелештә еңелгәндән һуң бөтөрөлә.

== Тарихы ==

=== Февраль революцияһынан һуң, Мосолман башҡарма комитеты һәм Ҡоролтай саҡырылышы ===
1917 йылдың февраль революцияһы, башҡа эштәрҙән тыш, Рәсәйҙең милли сиктәрендәге милли-демократик хәрәкәттәрҙең әүҙемләшеүенә һәм ойошторолоуына килтерә.

Ҡырым мосолман ваҡытлы башҡарма комитеты ҡырым татарҙарының эске тормошона әүҙем идара итә башланы: мәғариф өлкәһендә үҙгәрештәр әҙерләнде, гәзиттәр сығарылды, ҡырым татар хәрби частарын ойоштороу буйынса аҙымдар яһалды, Рәсәй империяһы территорияһында башҡа милли хәрәкәттәр менән бәйләнештәр булдырылды<ref name="курултай">''Чубаров Э.'' [http://qtmm.org/общая-информация-о-курултае-крымскотатарского-народа Курултай крымскотатарского народа: истоки и созыв национального съезда. Официальный сайт Меджлиса крымскотатарского народа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161020154344/http://qtmm.org/%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%BE-%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B5-%D0%BA%D1%80%D1%8B%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0 |date=2016-10-20 }}</ref>.

=== Ҡырым халыҡ республикаһының власть органдарын ойоштороу һәм большевиктар менән конфронтация ===
1917 йылдың 1-2 октябрендә (иҫке стиль менән) уса башҡарма комитет менән, килеп тыуған сәйәси хәлдә Ҡырымдың артабанғы яҙмышы тураһында мәсьәләне ҡырым татарҙары ҡоролтайы хәл итергә тейеш, тигән ҡарар ҡабул ителә. 1917 йылдың 20 ноябрендә Халыҡ вәкилдәре советы һайлана (большевиктар уны кире ҡаҡты (бойкот)), унда ҡырым татарҙары һәм украиндар 3-әр урын, рустар — 2 урын ала<ref>''Солдатенко В. Ф.'' Россия — Крым — Украина. Опыт взаимоотношений в годы революции и Гражданской войны. — М.: [[РОССПЭН|Политическая энциклопедия]], 2018. — С. 24—25.</ref>. Ҡоролтай 26 ноябрҙә Баҡсаһарайҙа Хан һарайында асыла. Ул Мосолман башҡарма комитетының барлыҡ вәкәләттәрен үҙ өҫтөнә алды, халыҡ республикаһы/конституцион монархия принцибы буйынса ҡырым дәүләтселегенең тергеҙелеүен иғлан итә, унан һуң үҙен Ҡырым дәүләте парламенты итеп иғлан итте. Әйтергә кәрәк, яңы дәүләт ҡоролошо ярайһы уҡ сикләнгән хәрби көстәргә эйә булды, өҫтәүенә, тотороҡлолоғо билдәһеҙ, һәм уның ҡырым территорияһында власы башлыса декларация характерында ине.

Съезд Ҡоролтай етәкселеген һайлай. Рәйесе — Асан Сабри Айвазов, президиум ағзалары — Джафар Аблаев һәм Әбләким Илмий, секретарҙары — С. Таракчи һәм А. Боданинский<ref name=":0">{{Cite web|url=https://ana-yurt.com/qrt/pervyy-kurultay-krymskotatarskogo-naroda?page=0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,5|title=Первый Курултай крымскотатарского народа|author=Селим АЛИ|website=Ана юрт|date=2012 - 2018|publisher=|access-date=2019-06-10|archive-date=2022-03-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20220327084707/https://ana-yurt.com/qrt/pervyy-kurultay-krymskotatarskogo-naroda?page=0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,0,5|deadlink=no}}</ref>.

Егермегә ҡаршы ҡырҡ тауыш менән Директорҙар советы (Директория) — Милли хөкүмәт тәғәйенләнә. Юстиция рәйесе һәм директоры — Н. Челебиджихан; тышҡы һәм хәрби эштәр директоры — Джафер Сейдамет, финанс һәм ваҡыф директоры — Сәйеджәлил Хаттатов; дин эштәре буйынса директор — А. Шукри; халыҡ мәғарифы директоры — Амет Озенбашлы. Литва татары Леон Кричинский Директория канцелярияһы башлығы вазифаһын биләне<ref name=":0" /><ref>''Jan Tyszkiewicz, Olgierd, Leon i Stanisław Kryczyńscy, działacze kulturalni i badacze przeszłości Tatarów, «Rocznik Tatarów Polskich» 1 (1993), s. 5-14.''</ref>.
[[Файл:Kurultay Kurultay of the Crimean Tatar People (1917).jpg|альт=|мини|250x250пкс|1917 йылғы Ҡоролтайҙа ҡатнашыусылар]]
Номан Челебиджихан хөкүмәт етәксеһе итеп тәғәйенләнә<ref>{{Cite web |url=https://bigenc.ru/ethnology/text/2638328 |title=БРЭ |access-date=2019-12-15 |archive-date=2020-03-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200307210725/https://bigenc.ru/ethnology/text/2638328 |deadlink=no }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200307210725/https://bigenc.ru/ethnology/text/2638328 |date=2020-03-07 }}</ref><ref name="автоссылка1">''Солдатенко В. Ф.'' Россия — Крым — Украина. Опыт взаимоотношений в годы революции и Гражданской войны. — М.: [[РОССПЭН|Политическая энциклопедия]], 2018. — С. 25.</ref>. 1917 йылдың 13 декабрендә ҡоролтай "ҡырым татарҙарының төп закондары"н һәм ҡырым демократик республикаһын ойоштороуҙы хуплай. Биш ҡырым татары Директорияһы яңы республика менән етәкселек иткән<ref name="автоссылка1" />.

<center>
'''Ҡырым халыҡ республикаһы эшмәкәрҙәре'''
<div style="overflow: auto; position: relative; overflow-y: hidden; overflow-x: scroll; "><div>
{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+ 
 |[[Файл:Сәйетжәлил Хаттатов (1874-1938).jpg|center|x150px]]
 |[[Файл:Noman Chelebicihan.jpg|center|x150px]]
 |[[Файл:Cafer Seydahmet Kırımer in Warsaw.jpg|center|x150px]]
 |[[Файл:Süleyman bəy Sulkeviç.jpg|center|x150px]]
 |[[Файл:Ayvazov.jpg|центр|195x195пкс]]
|[[Файл:Кричинский Леон-Найман-Мирза Константинович.jpg|center|x150px]]
 |-
 |[[Сәйетжәлил Усеинович Хаттатов]] (1874-1938)
 |Номан Челебиджихан (1885-1918)
 |Жәфәр Сәйетәмәт (1889-1960)
 |Сөләймән Сулькевич (1865-1920)
 |Асан Сабри Айвазов (1878—1938)
 |[[Леон Константинович Кричинский]] (1887 — 1939) 
|}
</div></div>
</center>

[[Файл:Вступление отряда Красной гвардии в Бахчисарай 1918.jpg|справа|мини|270x270пкс|1918 йылдың ғинуары. Баҡсаһарайға ҡыҙыл гвардия отряды инә. «Рәсәйҙең хәҙерге заман тарихы дәүләт үҙәк музейы» фондынан. Кавалеристарҙың бер өлөшө диңгеҙ бушлаттарында, һәм был Севастополь ҡыҙыл гвардияһының төп составын күрһәтә]]
Ҡырым Хөкүмәте 1917 йылдың ноябрендә Мосолман башҡарма комитеты ойошторған "Ҡырым революцион штабы"ның ҡораллы көстәренә таянған. Күп милләтле Ҡырымдың башҡа халыҡтары ла ҡырым хәрби көстәрен ойоштороу теләген белдерҙе. Татар милли частарын ойоштороу процесы башланғандан алып, Гетман Дорошенко исемендәге Украина Полкы Симферополдең мосолман һалдат комитеты менән дуҫ мөнәсәбәттәргә ингән. Гректар һәм рустар яғынан, татарҙарҙан тыш, бөтә милләттәрҙән сыҡҡан 3-сө Ҡырым атлы полкын ойошторорға тәҡдим ителә. 1918 йылдың ғинуарында уҡ был полктың дивизионы булдырылған. 1918 йылдың ғинуарында шулай уҡ грек батальоны, йәһүд отряды, әрмән һәм поляк роталары ойошторола. Ҡырым ғәскәрҙәрендә шулай уҡ француз хәрбиҙәре, атап әйткәндә, полковник Монтеро етәкселегендәге авиаторҙар хеҙмәт иткән.

Генерал М. А. Сулькевичтың мосолмандар корпусы Ҡырымға күсерелмәй, аҙағына тиклем армия, Румыния фронтында, тулыһынса ҡыйратылыу, большевиктар менән һуғыш һәм румын оккупацияһы шарттарында, ҡала. 1918 йылдың мартында, Австро-Венгрия армияһы һөжүм иткәндән һуң, Тирасполь эргәһендә австрийҙар корпусты ҡоралһыҙландыра. Корпус һалдаттарының бер өлөшө, ҡырым татарҙары менән Сулькевич үҙе 1918 йылдың апрелендә, немец армияһы һалдаттары килеп урынлашҡас ҡына, Ҡырымға килә ала<ref>''Папакин А.'' Татарские воинские формирования в Крыму (ноябрь 1917 — январь 1918 гг.) // Military Крым. — 2010. — № 15. — С. 22—24.</ref>.

=== Севастополь советы көстәре менән хәрби бәрелеш һәм еңелеүе ===
Бөтә ярымутрауҙы үҙ контроленә алырға маташып, 1918 йылдың 11 (24) ғинуарында хөкүмәт үҙ ҡарамағындағы ғәскәрҙәрҙе Севастополгә ебәрә, һәм улар 12 (25) — 13 (26) ғинуарҙа ҡыҙылдар менән алышта еңелә. Шунан һуң, 14 (27) ғинуарҙа, Севастополь ҡыҙыл гвардиясылар һәм Ҡара диңгеҙ флоты моряктары отряды ярҙамында татар формированиелары Симферополдән ҡыуып сығарыла. Д. Сәйетәмәт Ҡырымды ташлап китә, Номан Челебиджиханды ҡулға алына һәм Севастополь төрмәһенә ябыла, ә ошо уҡ йылдың 23 февралендә Севастополдә матростар тарафынан судһыҙ үлтерелә, ә кәүҙәһе Ҡара диңгеҙгә ташлана<ref>{{книга|автор= Зарубин, А. Г., Зарубин, В. Г.|часть= |ссылка часть= |заглавие= Без победителей. Из истории Гражданской войны в Крыму|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= 1-е|место= Симферополь|издательство=  Антиква|год= 2008|том= |страниц= 728|серия= |isbn= 978-966-2930-47-4|тираж=800|ref= Зарубины}}</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Таврида Совет Социалистик Республикаһы
* Ҡырым крайы хөкүмәте
* Икенсе Ҡырым крайы хөкүмәте
* Милли Фирҡә
* Ҡырым ханлығы

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
{{ГВИИ}}
* Правительства Украины в ХХ ст. К.: Наукова думка. 2001. 608 с.
* Папакин А. Татарские воинские формирования в Крыму (ноябрь 1917 — январь 1918 гг.) // Military Крым. — 2010. — № 15. — С. 22-24.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.commonuments.crimea-portal.gov.ua/rus/index.php?v=1&tek=92&par=74&l=&art=406 Республиканский комитет охраны культурного наследия — Исторические портреты. Джафер Сейдамет]{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20140301174137/http://tyzhden.ua/Publication/1107 УТ — Страшная последовательность империи]
* [http://tyzhden.ua/Publication/3845 УТ — Три месяца свободы]

{{Тышҡы һылтанмалар}}
{{Крым}}
{{Государственные образования периода Гражданской войны и становления СССР (1917-1924)}}{{Крымские татары}}
[[Категория:1917—1991 йылдарҙағы Ҡырым тарихы]]
[[Категория:Ҡырымдың дәүләт һәм территориаль берәмектәре]]
[[Категория:Ҡырымда 1917 йыл]]
[[Категория:Рәсәйҙә Граждандар һуғышы осорондағы совет булмаған дәүләт берәмектәре]]
[[Категория:СССР булдырыу ваҡытындағы дәүләттәр]]