Ҡыҙылурҙа битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП
 |статус                  = Ҡала
 |русское название        = Ҡыҙылурҙа
 |оригинальное название   = {{lang-kk|Қызылорда}}
 |изображение             = Qyzylorda station.jpg
 |страна                  = Ҡаҙағстан
 |герб                    = 
 |флаг                    = 
 |вместо герба            = 
 |описание герба          = 
 |описание флага          = 
 |lat_deg=44|lat_min=51||lon_deg=65|lon_min=31|
  |CoordAddon             = type:city(265466)_region:KZ
  |CoordScale             = 
 |вид региона             = өлкә
 |регион                  = Ҡыҙылурҙа өлкәһе{{!}} Ҡыҙылурҙа
 |регион в таблице        = 
 |район                   = 
 |район в таблице         = 
 |карта района            = 
 |внутреннее деление      = 
 |вид главы               = Аким
 |глава                   = Налибаев Нурлыбек Машбекович
 |дата основания          = 1820
 |прежние имена           = Камысты, Аҡ-Мәсет, Перовск
 |статус с                = 1867
 |площадь                 = 240
 |высота центра НП        = 
 |климат                  = Континенталь
  |население              = 265 466<ref>[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT228361]</ref>
  |год переписи           = 2017
  |плотность              = 
  |агломерация            =  
  |национальный состав    = [[ҡаҙаҡтар]]
  |конфессиональный состав= {{s|мосолмандар (сөнниселәр),}}, [[христиандар]]
  |этнохороним            = 
 |часовой пояс            = +6
 |DST                     = 
 |телефонный код          = +7 7242
 |почтовые индексы        = 120000-120099
 |автомобильный код       = N,11
 |вид идентификатора      = 
 |цифровой идентификатор  = 
 |категория в Commons     = Kyzylorda
 |сайт                    = http://kyzylorda.info
 |язык сайта              = kk
 |язык сайта 2            = ru
 |язык сайта 3            = 
 |add1n                   = 
 |add1                    = 
 |add2n                   = 
 |add2                    = 
}}

'''Ҡыҙылурҙа''' - ({{lang-ba|Аҡмәсет (боронғо)}}, {{lang-kk|{{Audio|Kk-kyzylorda.ogg|Қызылорда}}}}, {{lang-ru|Кызылорда ('''Ак-Мечеть''','''Перовск''')}}) — [[Ҡаҙағстан]]дың [[Һырдаръя]] буйындағы ҡалаһы. Ҡыҙылурҙа өлкәһенең үҙәге.1997 йылдың 17 июненә тиклем ҡаҙаҡса яҙылышы '''Кзыл-Орда''' булған.

Халҡы — 270 мең тирәһе (2015), яҡын-тирәһендәге биҫтәләр һәм ауылдары менән 380 мең кеше (2015)

Ҡала 1820 йылда  Коканд ханлығының ҡәлғәһе булараҡ Аҡмәсет атамаһы менән төҙөлә башлаған.  [[Һырдарья]] йылғаһының ике ярында,  [[Астана]] ҡалаһынан  830 км алыҫлыҡта урынлашҡан.

1925—1929 йылдарҙа  ― РСФСР  составындағы Ҡаҙаҡ АССР-ның баш ҡалаһы.

== Атамаһы ==
'''Ҡыҙылурҙа ''' —  хәҙерге атамаһы, урыҫ телендә Кызылорда тип яҙыла<ref>современное русское название по «Атласу мира», — М.: ПКО «Картография» Федерального агентства геодезии и картографии Министерства транспорта Российской Федерации: изд. «Оникс» ISBN 5-85120-243-2 (картография)</ref>.

1820 йылдан алып [[Коканд ханлығы]]н   генерал [[Перовский Василий Алексеевич|Перовский]] етәкселегендәге урыҫ ғәскәре   1852 йылда баҫып алғанға тиклем   форт '''Аҡмәсет''' (Ақ-Мешіт) тип аталған. Был һуғышта башҡорт ғәскәре лә ҡатнашҡан <ref>{{ВТ-ВЭС|Ак-Мечеть}}</ref><ref>Акъюлов А. С. Перовский Василий Алексеевич // Башкирская энциклопедия — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2017. — ISBN 978-5-88185-306-8.</ref> Шул уҡ атаманы ҡала рәсми рәүештә 1922 йылдан 1925 йылға тиклем йөрөтә.

Форт 1862 йылдан  генерал [[Перовский Василий Алексеевич|Перовский]] хөрмәтенә '''Перовский''' ҡалаһы тип атала башлай.

1925 йылдан ҡала рәсми рәүештә  '''Ҡзыл-Орда''' тип атала ([[Ҡыҙыл Армия]] хөрмәтенә).

Хәҙер ҡала ҡаҙаҡса '''Ҡызылорда''' тип яҙылып йөрөй: 1997 йылдың 17 июнендә [[Ҡаҙағстан]] Президенты Указы менән Ҡзыл-Орда транскрипцияһы Ҡызылордаға әйләндерелә

== Тарихы ==
[[Файл:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|left|Жакыпбек (Яҡупбәк), Н. Веселовскийҙың шул исемдәге китабынан портрет]]
[[Файл:BrullovKP PtVPerovskogoGTG.jpg|thumb|Карл Брюллов. « Генерал-адъютант граф Василий Алексеевич Перовскийҙың портреты», 1837 йыл]]
1867 йылдан '''Перовск'''-  Рәсәй империяһы Һырдаръя өлкәһенең өйәҙ ҡалаһы, өйәҙ үҙәге. Башланғыс мәктәптәр асыла, кирбес заводы эшләй башлай, ел тирмәндәре, оҫтаханалар һәм кибеттәр асыла.

1905 йылда Ырымбур — Ташкент тимер юлы һалынғас,  вокзал һәм депо төҙөлә.

1917 йылдың 30 октябрендә   Перовскиҙа Совет власы урынлаша.

1925 йылда ҡала Ҡзыл-Орда тип атала башлай,[[РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советы|РСФСР]] составындағы Ҡаҙаҡ автономиялы  республикаһының баш ҡалаһы [[Ырымбур]]ҙан бында күсерелә.

 
1930—1940-сы йылдарҙа төбәктең һәм ҡаланың халҡы   СССР-ҙың башҡа ерҙәренән күсерелгән халыҡ иҫәбенә үҫә.

Мөһим сәнәғәт предприятиелары: целлюлоза-ҡатырға комбинаты (ябылған), төҙөлөш  материалдары, йорт төҙөлөшө комбинаттары, аяҡ кейеме, тегеү һәм  трикотаж фабрикалары (ябылған); аҙыҡ-түлек сәнәғәте.

1980-се йылдар уртаһынан төбәктә  нефть һәм газ сығарыу үҫешә башлай.  [[2010 йыл]]дың октябрендә  Ҡыҙылурҙа- Ҡомкүл (Кумколь) автомобиль юлы файҙаланыуға тапшырыла <ref>[http://www.inform.kz/rus/article/2309582 Завершилось строительство автодороги из Кызылорды к нефтяному месторождению Кумколь] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101008062327/http://www.inform.kz/rus/article/2309582 |date=2010-10-08 }}</ref>.

=== Аҡмәсет һәм башҡорттар ===

Башҡорт халҡының [[Һыр (йыр)|Һыр]] тигән йыры ҡанлы тарихҡа - Аҡмәсетте алыу ваҡиғаһына арналған.

Һырдаръялар аша сығыр инек,

Аҡмәсеткәй тигән ҡалаға.

Башҡайыбыҙ аҙҙы бик үк йыраҡ -

Азиатский тигән далаға.

Рәсәй батшалары башҡорт һуғышсыларын  йыш ҡына [[Урта Азия]] халыҡтарын бойһондороу [[сәйәсәт]]ендә  ҡуллана. [[Ырымбур]] губернаторы генерал [[Перовский Василий Алексеевич|В. Перовский]] көслө ағымлы [[Һырдаръя]] (Сырдаръя) аша сығып, Аҡмәсет <ref>[https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%8B%D0%B7%D1%8B%D0%BB%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B0]</ref> ҡалаһын алырға күп тапҡыр уҡталған.

Генералдың ғәскәренең төп көсө [[башҡорттар]] була. Был хаҡта йырҙа ла әйтелә: ''Бары беҙҙең генә башҡорттар шул/ Күҙ терәгән әрме көстәре.''

Бик күп ҡорбандар биреп, ас-яланғас, хәлһеҙ башҡорт ғәскәре шулай ҙа [[Һырдаръя|Һыр]] йылғаһын аша сыға ала һәм ҡаланы ала. Аҡмәсет тулыһынса баш һалғас, генерал [[Перовский Василий Алексеевич|В. Перовский]]  башҡорт [[ғәскәр]]е менән уның урамдары буйлап ҡаланы ҡарап йөрөгәндә, [[ҡурай]]сылар  көй сығара. Дәртле көйҙән хатта аттары ла, ошо көйгә тап килтереп, баҫҡан. Генералды данлап махсус уйналған көй ошо көнгәсә [[Перовский (йыр)|Перовский]] тип йөрөтөлә һәм уның бейеүе лә бар<ref>Акъюлов А. С. Перовский Василий Алексеевич // Башкирская энциклопедия — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2017. — ISBN 978-5-88185-306-8</ref>.
.

== Тәбиғәте ==
Ҡала [[Һырдаръя]] буйлап ике яҡтан 10 км -ға һуҙыла.Йылғала суднолар йөрөмәй. Уға бик күп тармаҡтар килеп ҡушыла. Йылға ярҙары ҡомлоҡ, таҡырҙар. Балыҡҡа бай.  Декабрҙә туңа, февраль-мартта асыла.

Ҡала тирәһендәге байтаҡ майҙандарҙы [[дөгө]] баҫыуҙары биләй. Ҡаланан  1—5 км алыҫлыҡта ҡатып ҡалған ҡом өйөмдәре осрай (бейеклеге 2—8 м).

Климаты ҡырҡа  континенталь, яуым-төшөм әҙ  (бигерәк тә йәй көнө), ҡояшлы көндәр күп; йәй оҙон һәм эҫе, ҡыштары ярайһы һыуыҡ, көслө елдәр була. Ҡар ҡатламы тотороҡло түгел, ҡалын булмай.

Үҫемлектәр зонаһы: әрем-боялыч ҡаплаған (төньяҡ) [[сүл]]лек. Тупрағы: урыны менән татырлы   таҡырҙар, һаҙмырт-аллювиаль урындар осрай.

Йылға буйҙарында һәм [[утрау]]ҙарҙа 3—7 м бейеклеккә еткән сәнскеле [[ҡыуаҡ]]тар һәм [[ағас]]тар таралған. Туғайҙар бар.  Дөгө майҙандарынан һәм арыҡтарҙан килгән һыуҙар төшкән урындарҙа 5 метрға еткән ҡуйы [[ҡамыш]] үҫә. Сүлдәрҙә үлән яҙҙарын ғына йәшел, йәйгә ҡыуарып бөтә.

Ҡалала йәшеллек әҙ — үлән насар үҫә, ағастар күп: ылыҫһыҙ ҡарағас, [[тирәк]], ҡорос ағас, джида, тамариск,[[тал]], өрөк, [[сейә]], шафталы (персик),армыт (груша). Улар  3—10 м бейклеккә етә; йәй көнө ағастарҙы махсус ҡулайламалар һәм [[арыҡ]]тар ярҙамында һуғаралар.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Сығанаҡтар ==
* Камаев Ф. Х., Шоңҡаров Н. Д. 400 башҡорт халыҡ йыры.¬- Өфө: 2011. — 400 бит.
* Нәҙершина Ф. А. башҡорт халыҡ йырҙары, йыр-риүәйәттәре . — Өфө: 1997. −288 бит.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kyzylorda-city.kz город Кызылорда (официальный сайт)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071016044121/http://www.kyzylorda-city.kz/ |date=2007-10-16 }}
* [http://www.kyzylorda-zhastar.kz/content/istoriya-goroda История города Кызылорда] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090919183606/http://www.kyzylorda-zhastar.kz/content/istoriya-goroda |date=2009-09-19 }}

[[Категория:Ҡыҙылурҙа|*]]
[[Категория:Рәсәйҙең хәрби нығытмалары]]
[[Категория:Һырдаръя буйындағы ҡалалар]]
[[Категория:Элекке баш ҡалалар]]