Һинд-Аурупа телдәре битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Яз-группа
|название = Һинд-европа телдәре
|прародина = [[Файл:Satem and kentum languages map in Eurasia.png|frameless|center|]]<small>һинд-европа ареалдары кентум-сатем изоглоссаһы. Кентум (күк) и Сатем (ҡыҙыл). Сатемизацияның күҙалланған башланғыс өлкәһе сағыу ҡыҙыл төҫтә күрһәтелгән</small>
|таксон = ғаилә
|статус =
|ареал = бөтә донъя
|число носителей = 2,7 млрд<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=family|title=Ethnologue list of language families|publisher=Ethnologue.com|date=|accessdate=2010-08-07|archiveurl=https://www.webcitation.org/61AIADZgn?url=http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=family|archivedate=2011-08-24}}</ref>
|исчезла =
|категория = Евразия телдәре
|классификация =
[[Ностратик телдәр]] (фараз)
|делится на = [[албан теле]], [[анатолия теле]], [[әрмән теле]], [[балтик телдәр]], [[славян телдәре]], [[герман телдәре]], [[грек телдәре]], [[иран телдәре]], [[һинд-арий телдәре]], [[италий телдәре]] (роман), [[кельт телдәре]], [[палеобалкан телдәре]], [[тохар телдәре]]
|время распада = V — VI мең йыл элек
|тап килеү проценты =
|ГОСТ 7.75–97=ино 208
|ISO2=ine
}}
'''Һинд-Аурупа телдәре''' (йә иһә '''Йәфеҫ телдәре''' — инжилдәге [[Йәфәҫ|Йәфеҫ]]<nowiki/>тән<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Иафетические языки}}</ref>) — Донъяла иң киң таралған тел ғаиләһе<ref>Индоевропейские языки // БРЭ. Т.11. М., 2008.</ref>. [[Ер]] шарының [[Континент|бөтә ҡитғаларында]] ла бар, һөйләшеүселәр һаны 2,5 миллиардтан ашыу. Ҡайһы бер хәҙерге тел белгестәре фекере буйынса, ностратик телдәр макроғаиләһенең бер өлөшө булып тора<ref>{{статья|автор=[[Дыбо, Владимир Антонович|Дыбо В.&nbsp;А.]], Терентьев В.&nbsp;А.&nbsp;|ссылка=http://tapemark.narod.ru/les/338b.html|заглавие=Ностратические языки|издание=[[Лингвистический энциклопедический словарь]]|место=М.|издательство=Сов. энциклопедия|год=1990|страницы=338—339}}</ref>.

== Атамаһы ==
'''Һинд-европа телдәре''' термины ([[Инглиз теле|ингл]]. ''Indo-European languages'') беренсе тапҡыр инглиз ғалимы Томас Юнг тарафынан 1813 йылда индерелә<ref>''London Quarterly Review'' X/2 1813.; cf. Szemerényi 1999:12, footnote 6.</ref>. Немец телендәге әҙәбиәттә һинд-герман телдәре термины йышыраҡ ҡулланыла ([[Немец теле|нем]]. ''indogermanische Sprachen''). Элек һинд-европа телдәре «арий» тип аталған, әммә әлеге ваҡытта был термин менән нуристан тармағын һәм һинд-иран телдәрен үҙ эсенә алған һинд-европа телдәре ғаиләһенең бер өлөшө атала.

== Килеп сығышы һәм тарихы ==
Һинд европа ғаиләһе телдәре 5 — 6 мең йыл элек йәшәгән берҙәм боронғо һинд-европа теленән килеп сыҡҡан булырға тейеш. Был телдең килеп сығышы тураһында бер нисә фараз бар (атап әйткәндә, [[Көнсығыш Европа]], [[Алғы Азия]], [[Европа]] һәм [[Азия]] киҫелешендәге дала биләмәләрен атайҙар).
Боронғо һинд-европалыларҙың (йәки уларҙың тармаҡтарының береһе) археологик мәҙәниәте тип менән «[[соҡор мәҙәниәте]]н» атарға мөмкинлек бар. Улар беҙҙең эраға тиклем III мең йыллыҡта хәҙерге [[Украина]]ның көнсығышында һәм [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]]ҙең көньяғында йәшәгән. Был гипотезаны яҡынса 4500 йыл элек [[Ҡара диңгеҙ]] һәм [[Волга буйы]] [[дала]]<nowiki/>лары биләмәһенән соҡор мәҙәниәтен йөрөтөүселәренең күпләп күсеп китеүен күрһәтеүсе генетик тикшеренеүҙәр дәлилләй. Уларҙан Көнбайыш һәм Үҙәк Европалағы һинд-европа телдәренең кәмендә бер өлөшө барлыҡҡа килгән<ref>{{cite pmid|25731166}}</ref>.

В. М. Иллич-Свитич, А. Б. Долгопольский һәм С. А. Старостин хуплаған Х. Педерсен гипотезаһына ярашлы, боронғо һинд европа теле билдәле бер ностратик телдәр макроғаиләһенә ингән. Уның сиктәрендә ул аблауты ([[:ru:Аблаут|аблаут]]) булған [[картвель телдәре]]нә генетик яҡтан яҡын тора<ref>{{книга|автор=Гамкрелидзе Т., Мачавариани Г.|заглавие=Система сонантов и аблаут в картвельских языках. Типология общекартвельской структуры. На груз. яз|место=Тб.|год=1965}}</ref>. Әммә был гипотеза тәнҡиткә дусар ителә һәм бик бәхәсле тип һанала. Уның һығымталарын күп кенә һинд-европалылар һәм компаративистар (сағыштырма-тарихи лингвистика) ҡабул итмәй, улар ностратик телдәр теорияһын тулыһынса нигеҙһеҙ тип ҡарай йәки, иң яҡшы осраҡта, ышанысһыҙ тип һанай<ref>{{cite web|author=George Starostin|title=Nostratic|url=http://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780199772810/obo-9780199772810-0156.xml|date=2013-10-29|work=[http://www.oxfordbibliographies.com/ Oxford Bibliographies]|publisher=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]]|doi=10.1093/OBO/9780199772810-0156|archiveurl=https://www.webcitation.org/6bVUkl4XD?url=http://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780199772810/obo-9780199772810-0156.xml|archivedate=2015-09-13|quote=Nevertheless, this evidence is also regarded by many specialists as insufficient to satisfy the criteria generally required for demonstrating genetic relationship, and the theory remains highly controversial among mainstream historical linguists, who tend to view it as, at worst, completely invalid or, at best, inconclusive.}}</ref><ref>{{книга|автор=[[Нерознак, Владимир Петрович|Нерознак В. П.]]|часть=Праязык: реконструкт или реальность?|заглавие=Сравнительно-историческое изучение языков разных семей : Теория лингвистической реконструкции|ссылка часть=http://www.philology.ru/linguistics1/neroznak-88.htm|ответственный=Отв. ред. [[Гаджиева, Нинель Зейналовна|Н. З. Гаджиева]]|место=М.|издательство=Наука|год=1988|страницы=36—38|isbn=5-02-010869-3}}</ref><ref>«''The frustration evident in many of the statements of Nostraticists is clear: they are using the same methods as IE linguists, yet their results are not accepted by most IE linguists for reasons which are seldom clearly articulated.''», цитата по {{книга|автор=Clackson J.|заглавие=Indo-European Linguistics : An Introduction|ссылка=https://caio.ueberalles.net/Indo-European-Linguistics-Introduction/Indo-European%20Linguistics%20-%20James%20Clackson.pdf|место=Cambridge|издательство=Cambridge University Press|год=2007|pages=20|серия=Cambridge Textbooks in Linguistics|isbn=0-52-165367-3}}</ref>.

== Тарихи тыуған ере тураһында ике гипотеза ==
[[Файл:Centum_Satem_map.png|мини|upright=1.5| Кентум (күк) һәм Сатем (ҡыҙыл) һинд-европа лингвистик ареалдары картаһы. Б.э.т. яҡынса 500 йылдар.]]
Әрмән таулығы территорияһында һәм Көнсығыш Европа далаларында һинд-европалылар өсөн ике тыуған ил гипотезаһын Миллер 1873 йылда һинд-европа тәүтеленең [[Афразия телдәре|семит-хамит]] һәм кавказ телдәренә яҡынлығы нигеҙендә төҙөй.

1934 йылда Швейцариянан профессор Эмиль Форрер фекеренсә, һинд-европа теле ике туғандаш булмаған телде ҡушыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә<ref>{{Статья|автор=[[Форрер, Эмиль|Forrer, Emilio O.]]|заглавие=Neue Probleme zum Ursprung der indogermanischen Sprachen|язык=de|издание=Mannus|год=1934|том=26|страницы=115—127}}</ref>. Н. С. Трубецкой, К. К. Уленбек, О. С. Широков һәм Б. В. Горнунг был ҡушылыу Урал-Алтай тибындағы тел менән кавказ-семит тибындағы тел араһында булған, тип фаразлай<ref>''Горнунг Б. В.'' К вопросу об образовании индоевропейской языковой общности. Доклад на VII международном конгрессе антропологических и этнографических наук. — Μ., 1964.</ref>.

Т. В. Гамкрелидзе һәм В. В. Ивановтың 1980—1981 йылдарҙа сыҡҡан хеҙмәттәре ике тәү ил тураһында фекерҙе яңы фәнни кимәлдә үҫтерә. Авторҙарҙың күп йыллыҡ хеҙмәте һинд-европалыларҙың теле, мәҙәниәте һәм тәү иле тураһындағы дөйөмләштерелгән тикшеренеүҙәр баҫмаһы менән тамамлана (Гамкрелидзены, Иванов, 1984). Унда Әрмән тауы биләмәһендә, шулай уҡ уның эргәһендәге төбәктәрҙә дөйөм һинд-европа боронғо тәү иле һәм Ҡара диңгеҙ — Каспий далаларындағы көнбайыш һинд-европа кешеләренең икенсел тәү иле тураһында фекер дәлилләнә.

[[ДНК]] тикшеренеүҙәре боронғо протоһинд-европалыларҙың кавказ ата-бабаһы тураһындағы фараздарҙы раҫлай<ref>{{Статья|ссылка=http://dx.doi.org/10.2307/j.ctt7sjpn.11|заглавие=First Farmers and Herders:|издание=The Horse, the Wheel, and Language|издательство=Princeton University Press|страницы=134—159|isbn=978-1-4008-3110-4, 978-0-691-05887-0, 0-691-05887-3}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=http://dx.doi.org/10.1055/s-0043-119167|автор=Stefan Gesell-May|заглавие=Keratitis-Therapie beim Pferd und der bewusste Verzicht auf Entzündungshemmer|год=2018-03|издание=pferde spiegel|том=21|выпуск=01|страницы=12—22|issn=1860-3203, 1868-0445|doi=10.1055/s-0043-119167}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=http://dx.doi.org/10.1038/nature14317|автор=Wolfgang Haak, Iosif Lazaridis, Nick Patterson, Nadin Rohland, Swapan Mallick|заглавие=Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe|год=2015-03-02|издание=Nature|том=522|выпуск=7555|страницы=207—211|issn=0028-0836, 1476-4687|doi=10.1038/nature14317|язык=en}}</ref><ref>{{Книга|ссылка=http://worldcat.org/oclc/1017954224|автор=Reich, David.|заглавие=Who We Are and How We Got Here : the Ancient DNA Revolution and the New Science of the Human Past|год=2018|издательство=Knopf Doubleday Publishing Group|isbn=978-1-101-87032-7, 1-101-87032-X}} {{Wayback|url=http://worldcat.org/oclc/1017954224|date=20200707054924}}</ref>. Шулай уҡ һинд-хетт гипотезаһы ла раҫлана, уға ярашлы тәү анатолия һәм тәү һинд-европа телдәре дөйөм һинд-хетт тәүтеленән «беҙҙең эраға тиклем 4-се мең йыллыҡтан да һуң түгел» айырыла<ref>{{Статья|ссылка=http://dx.doi.org/10.1163/9789004409354_014|автор=Michaël Peyrot|заглавие=Indo-Uralic, Indo-Anatolian, Indo-Tocharian|год=2019-09-25|издание=The Precursors of Proto-Indo-European|издательство=Brill {{!}} Rodopi|страницы=186—202|isbn=978-90-04-40935-4}}</ref>.

Хаак һәм авторҙаштары (2015) һинд-европалыларҙың Әрмән таулығында барлыҡҡа килеүе гипотезаһы дөрөҫлөккә тап килә тигән һығымтаға килә, сөнки соҡор мәҙәниәте өлөшләтә хәҙерге әрмәндәрҙе хәтерләткән Яҡын Көнсығыш халҡынан сыҡҡан. Икенсе яҡтан, улар «Көнсығыш Европала һәм көньяҡта һунарсы-йыйыусылар ниндәй телдәрҙә һөйләшкән тигән һорау асыҡ ҡала» тип белдерә<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://indo-european.eu/2018/03/proto-indo-european-homeland-south-of-the-caucasus/|title=Proto-Indo-European homeland south of the Caucasus?|author=Carlos Quiles|website=Indo-European.eu|date=2018-03-30|accessdate=2020-07-06|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815110044/https://indo-european.eu/2018/03/proto-indo-european-homeland-south-of-the-caucasus/|deadlink=no}}</ref>.

Дэвид Райх үҙенең 2018 йылғы «Беҙ кем һәм нисек бында килеп эләктек» мәҡәләһендә былай тип раҫлай: «Тәүге тапҡыр һинд-европа телендә һөйләшкән халыҡтың йәшәгән урыны [[Кавказ тауҙары]]нан көньяғындараҡ, бәлки, хәҙерге [[Иран]]да йәки [[Әрмәнстан]]да урынлашҡан булырға тейеш, сөнки унда йәшәгән халыҡтың боронғо ДНК-һы соҡор мәҙәниәте өсөн дә, боронғо анатолиялылар өсөн дә тап килә». Шуға ҡарамаҫтан, Райх һинд-европа телдәренең күбеһе соҡор мәҙәниәтен йөрөтөүселәр тарафынан таралған, тип раҫлай.

Т. В. Гамкрелидзе һәм В. В. Ивановтың гипотезаһына ярашлы, быға тиклем һинд-европа берләшмәһенән иң элек анатолия тәү теле айырылып сыға. Был б.э.т. IV мең йыллыҡтан да һуңға ҡалмайынса Әрмән таулығы тирәһендә була. Ошонан анатолиялыларҙың ата-бабалары көнбайышҡа табан хәрәкәт итә башлай. Һинд-европа берләшмәһенең артабанғы бүленеше алдынан ул [[диалект]]тар төркөмөнә бүленә. Шундай төркөмдәрҙең береһенә италий, кельт һәм тохар телдәренең ата-бабалары, икенсеһенә — арий, [[Әрмән теле|әрмән]] һәм [[Грек теле|грек телдәрене]]ң, шулай уҡ балтик, [[Славян телдәр|славян]] һәм герман телдәренең ата-бабалары инә. Һуңынан, лингвистик яҡтан һиҙелерлек ваҡыт үткәс, һинд-европа берләшмәһенән тохар теле айырылып сыға, уның телендә һөйләшеүселәр [[Көнсығыш]]ҡа табан хәрәкәт итә һәм, билдәле бер ваҡыт үткәс, Тарим уйһыулығына барып етә, һуңынан унда улар яҙма сығанаҡтарҙа теркәлә. Яҡынса шул уҡ ваҡытта грек тәү теле лә айырыла, уларҙы йөрөтөүселәр көнбайышҡа табан Эгеидаға барып етә һәм [[Греция]]ла төпләнә. Арий теле һөйләшеүселәр көнсығышҡа табан хәрәкәт итә һәм Евразия далаларына күсеп ултыра, әммә, арийҙарҙың бер өлөшө Кавказ аша далаларға күсеп килеүе ихтимал. Каспий диңгеҙенән көнсығышҡа табан хәрәкәт итеүсе италий, кельт, славян, герман һәм балтик телдәренең (боронғо европалылар) ата-бабалары далала төпләнеп, унда соҡор мәҙәниәтен барлыҡҡа килтерә. Һуңынан Европаның урман зонаһына соҡор мәҙәниәте йөрөтөүселәрҙең үтеп инеүе һәм Европаның һинд-европалашыуы күҙәтелә. Гимбутас тап ошо гипотезаны күҙ уңында тота.

Һинд-европа миграциялары тоталь этник «экспансия» булараҡ түгел, ә тәү сиратта һинд-европа диалекттарының үҙ хәрәкәте булараҡ ҡаралырға тейеш. Һуңғы хәл археологик мәҙәниәттәрҙең этнолингвистик атрибуцияһы ваҡытында тәү сиратта антропологик критерийҙарға таянған гипотезаларҙың һөҙөмтәһеҙ булыуын күрһәтә.

== Составы һәм классификацияһы ==
Һинд-европа ғаиләһенә [[Албан теле|албан]], [[Әрмән теле|әрмән]] телдәре, шулай уҡ славян, балтик, герман, кельт, италий, роман, иллирий, грек, анатолия (хетто-лувия), [[Иран телдәре|иран]], дард, һинд-арий, нуристан һәм тохар телдәре төркөмдәре инә. Шул уҡ ваҡытта италий (әгәр роман төркөмдәре италий тип иҫәпләнмәһә), иллирия, анатолия һәм тохар төркөмдәре тик үле телдәрҙән генә тора.

== Һинд-европа телдәренең тулы исемлеге ==
[[Файл:IndoEuropeanTree_ru.svg|мини|Һинд-европа тел ғаиләһе. Һулда — кентумлы телдәр, уң яҡта — сантемлы. Үле телдәр ҡыҙыл төҫ менән билдәләнгән.]]
[[Файл:Indo-European-languages.gif|мини|600x600пкс|Европала һинд-европа телдәре.]]
<small>Иҫкәрмә:</small> <small>† билдәһе менән үле тел тармағы йәки үле тел күрһәтелгән</small>

=== Һинд-иран тармағы ===

===== Нуристан төркөмө =====
* Көньяҡ кафир төркөмсәһе
** Кати (камката-вири)
** Ашкун (ашкуну)
** Вайгали (калаша-ата)
** Трегами (гамбири)
* Төньяҡ кафир төркөмсәһе
** Прасун (васи-вари)

===== Һинд-арий төркөмө =====
[[Файл:IE_countries.svg|справа|мини|600x600пкс|{{Легенда|green|Һинд-европа телендә күпселек кеше һөйләшкән илдәр}} {{Легенда|lime|Һинд-европа телдәре аҙсылыҡты тәшкил итһә лә, рәсми статусҡа эйә булған илдәр}} {{Легенда|aqua|Әҙселек һинд-европа телдәрендә һөйләшкән, рәсми статусҡа эйә булмаған булған илдәр}}]]

* Утрау төркөмсәһе
** Сингал теле
** Мальдив теле
* Материк төркөмсәһе
** Үҙәк кластер
*** [[Һинд теле]]
**** Көнбайыш һинд теле
***** [[Хиндустани|Һиндостани]]
****** Фиджи һинд теле
***** Брадж
***** Бунделдәр
**** Көнсығыш һинд теле
***** Авадхи
***** Багхели
***** Чхаттисгархи
*** [[Урду теле|Урду]]
** Көнсығыш кластеры
*** [[Ассам теле]]
*** [[Бенгал теле]]
*** Бишнуприя-манипури
*** Ория (тел)
*** Бихар телдәре
**** Ангика
**** Бходжпури
**** Магахтар
**** Майтхилдәр
**** Суринам хиндустаны
** Төньяҡ кластер (һабансылар)
*** Гархвали
*** Кумаони
*** [[Непал теле]]
*** Догри
** Төньяҡ-көнбайыш кластер
*** [[Пәнжәб теле|Пәнжәб]]
*** Лахнда
**** Һинд
**** Джакати
**** Кхетрани
**** Һабансы-аш-һыу
**** Мирпур пәнжәбе
**** Көнбайыш пәнжәб
**** Сирайки
*** [[Гуджарат теле|Гуджарати]]
*** Гуджури
*** Догри
*** Сиған теле

===== Дард төркөмө =====
* Глангали
* Калаш теле
* Кашмир
* Кхо
* Кохистани
* Пашаи
* Пхалура
* Торвали
* Шина теле]]
* Шумашти

===== [[Иран телдәре]] =====
; Төньяҡ-көнсығыш иран
* Авестий теле †
* Скиф-сармат теле †
* Скиф-сармат телдәре †
* Алан теле †
** [[Осетин теле]]
** Яс теле] †
* Бактрий теле †
* [[Сөғд теле]] †
** Ягноб теле
* Хорезм теле †

; Көньяҡ-көнсығыш иран
* Сак телдәре
** Хотаносак теле †
** Тумшуко-сак теле
* [[Пушту теле]]
** Ванеци
* Памир телдәре
** Иҫке вандж теле †
** Зебак теле †
** Саргулям теле †
** Вахан теле
** Язгулям теле
** Бартанг теле
** Рушан теле
** Хуф теле
** Шугнан теле
** Ишкашим теле
** Санглич теле
** Мунджан теле
** Йидга теле]
** Сарыкол теле

; Төньяҡ-көнбайыш иран
* Мидий теле †
* Парфян теле †
* Белудж теле
* Азери (тел) †
** Талыш теле
** Тати (тел)
** Килит теле †

* Курд төркөмсәһе
** Иҫке курд теле †
** [[Курд теле]]
*** Курманджи (курд теленең диалекты)
*** Үҙәк курд(курд теле диалекты)
*** Көньяҡ курд (курд теленең диалекты)
*** Лаки (курд теленең диалекты)
*** Заза-горани
**** Зазаки
**** Горани

* Дейлемит теле †
* Каспий телдәре
** Гилян теле
** Мазандеран теле
*** Велатру
** Шамерзади
* Семнан теле
* Сангесарский язык]]
* Үҙәк Ирандың диалекттары
** Сивенди
* Таджриши †

; Көньяҡ-көнбайыш иран
* Иҫке фарсы теле †
* [[Урта фарсы теле]] (Пехлеви (тел)
* [[Фарсы теле]] (фарсы)
** Дари
** Тажик теле
** Хазарей теле
* Лур теле
* Бахтияр теле
* Тат теле
* Кумзари
* Башкарди

=== Грек-фригий-әрмән тармағы ===

==== Фригий төркөмө † ====
* Фригий теле †
* Пеоний теле †

==== Әрмән телдәре төркөмө ====
* Грабар (тел) Грабар (иҫке әрмән теле) †
* [[Әрмән теле]] — 6,7 млн -ға яҡын<ref name="Armenian language">{{Из|Британника|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35305/Armenian-language|заглавие=Armenian language}}</ref>
** көньяҡ әрмән теле
** көнбайыш әрмән теле

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Индо-уральская гипотеза
* Языки мира
* Современный индоевропейский
* Гаплогруппа R1a (Y-ДНК)
* Теория исхода из Индии#Шулай уҡ ҡарағыҙ.|Теория исхода из Индии
* Индоевропейцы#Шулай уҡ ҡарағыҙ.Индоевропейцы
* Доиндоевропейский субстрат
* Праиндоевропейцы
* Прародина#Прародина индоевропейской языковой семьи
* Анатолийская гипотеза
* Арктическая гипотеза
* Гипотеза Гамкрелидзе — Иванова
* Балканская гипотеза
* Курганная гипотеза
* Гипотеза неолитической креолизации
* Теория палеолитической непрерывности

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= [[Гильфердинг, Александр Фёдорович|Гильфердинг А. Ф]] |часть= |ссылка часть= |заглавие= [[commons:File:Гильфердинг А.Ф. - О сродстве языка славянского с санскритским (1853).djvu|О сродстве языка славянского с санскритским]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= СПб. |издательство= Тип. Императорской Академии Наук |год= 1853 |том= |страницы= |страниц= 288, VI |серия= |isbn= |тираж=}}
* ''[[Иванов, Вячеслав Всеволодович|Иванов Вяч. Вс.]], [[Гамкрелидзе, Тамаз Валерианович|Гамкрелидзе Т. В.]]'' Индоевропейский язык и индоевропейцы. Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры (в двух томах). — {{Тб.}}: Изд-во Тбилисского ун-та, 1984. [http://www.box.net/shared/static/bo1r7k1yz8.djvu Том I (9,1 Мб, djvu)], [http://www.box.net/shared/static/ze067olpkk.djvu Том II (16,3 Мб, djvu)]
* [http://tapemark.narod.ru/les/186a.html Лингвистический энциклопедический словарь (1990) / Индоевропейские языки]
* ''[[Мейе, Антуан|Мейе А.]]'' Введение в сравнительное изучение индоевропейских языков. 4-е изд. — {{М.}}, 2007.
* ''[[Семереньи, Освальд|Семереньи О.]]'' Введение в сравнительное языкознание. — {{М.}}, 1980.
* ''Beekes R. S. P.'' Comparative Indo-European linguistics. — {{Amst.}}; {{Phil.}}, 1995.
* ''Brugmann К., Delbrück В.'' Grundriß der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen. 2. Aufl. — Strasbourg, 1897—1916. Bd. 1-2; Bd 3, Formenlehre. Tl. 1 (Watkins C. Geschichte der indogermanischen Verbalflexion). {{Hdlb.}}, 1969.
* Indogermanische Grammatik. — Bd. I. Hbd. 1 (Cowgill W. Einleitung), Hbd. 2 (Maurhofer M. Lautlehre). — {{Hdlb.}}, 1986.
* ''Marcelo Jolkesky.'' [http://home.arcor.de/urdeutsche/ Uralisches Substrat im Deutsch — oder gibt es eigentlich die indo-uralische Sprachfamilie? UFSC 2004.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110806165845/http://home.arcor.de/urdeutsche/ |date=2011-08-06 }}
* ''Кирилл Бабаев.'' [https://web.archive.org/web/20111001051603/http://www.nostratic.ru/books/(243)book.pdf Происхождение индоевропейских показателей лица]. — {{М.}}, 2008.

;Һүҙлектәр:
* ''Schrader O.'' Reallexikon der indogermanischen Altertumskunde. 2 Aufl. — {{B.}}; {{Lpz.}}, 1917—1929. — Bd. 1-2.
* ''Pokorny J.'' Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. — Bern; {{Münch.}}, 1950—1969. — Lfg 1-18.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.garshin.ru/linguistics/languages/nostratic/indo-european/indogermanic.html Сайт Индоевропеистика]
* [http://www.proto-indo-european.ru/ Сайт Индоевропейский праязык]

{{Тышҡы һылтанмалар}}
* Прародина индоевропейцев
* Языковые семьи Евразии
* Индоевропейцы

[[Категория:Евразия телдәре]]
[[Категория:Һинд-европа телдәре]]