Әл-Бохари битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Шәхес/Ислам|дин белгесе
 |оригинал имени   = {{lang-ar|محمد بن البخاري}} 
 |имя при рождении = Мөхәммәт ибн Исмаил ибн {{ы|Ибраһим әл-Джуфи әл-Бохари}}
 |гражданство= [[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге]]
 |прозвище         = Имам әл-Бохари
 |отец        = Исмаил ибн Ибраһим
}}
{{Ғәрәп исеме|лакаб=|кунья=Әбу Абдулла|исем=Мөхәммәт (мәғәнәһе)|нисба=Бохари}}
'''Әбу́ Абдулла́ Мөхәммәт ибн Исмаи́л әл-Боха́ри''', күберәк '''имам әл-Бохари''' булараҡ билдәле ({{lang-ar|إمام البخاري}}; {{ДР+Хиджра|19|7|810}}, {{ТУ|Бохара}} — {{ҮД+Хижра|1|9|870}}, [[Сәмәрҡәнд]]ҡа яҡын Хартанг ауылы) — мосолман ғалимы-[[мөхәҙҙис]] ([[хәҙис]]тәрҙе йыйыусы һәм өйрәнеүсе) һәм [[мофассир]] ([[Ҡөрьән]]гә аңлатма биреүсе), ҡануни [[Хәҙистәр йыйынтығы теҙмәһе|сөнниселәр риүәйәттәре йыйынтығы]] авторҙарының береһе «[[Сахих әл-Бохари|әл-Джами ас-Сахих]]».<ref name=pravenc.ru>{{Православие энциклопедияһы|153715|Бохари|6|404 |[[Прозоров, Станислав Михайлович|Прозоров С. М.]]}}</ref>

== Биографияһы ==
Уның тулы исеме: Әбу Абдуллах Мөхәммәт ибн Исмаил ибн Ибраһим әл-Джуфи әл-Бохари. Персиянан сығыусылар ғаиләһендә тыуған<ref name="pravenc.ru" />, ата-бабалары [[Зороастризм|зороастриецтар]], оло олатаһы (әл-Мугира) исламды Бохара хакимы Яман әл-Джуфи Бохари «ҡулынан» ҡабул иткән<ref name=pravenc.ru />. Уның атайы [[Мәлиҡ ибн Анас]]тың фекерҙәше һәм бик белемле кеше булған. Ул Мөхәммәт әле бала ғына булғанда вафат булған. Әл-Бохари әсәйе ҡарамағында ҡала, әсәйе уны тәрбиәләп үҫтерә. Әсәйе бик белемле ҡатын була, улының төрлө фәндәрҙе өйрәнеүен тәьмин итә. Мөхәммәт үтә зирәк, тиҙ төшөнөп алыусан, үҙенең йәше өсөн ғәҙәти булмаған хәтергә эйә була. 7 йәшенә тулыһынса [[Ҡөрьән]]де өйрәнә, 10 йәшендә ул бер нисә мең [[хәҙис]]те яттан белә.
[[File:BukhariTripEnglish.jpg|thumb|280px|left|Бохариҙың Хөрәсән, Ираҡ, Эш-Шам, Хиджаз, Мысыр буйлап сәйәхәттәре]]
Уға 16 йәш тулғас, әсәйе һәм ағайы менән [[Хаж|хаж ҡылыу]] өсөн [[Мәккә]]гә бара. Мәккәгә барып хаж ҡылғандан һуң ағайы менән әсәйе [[Бохара]]ға Мөхәммәтһеҙ әйләнеп ҡайталар. Мөхәммәт артабанғы 4 йыл дауамында Мәккәлә ҡала. Ул иң данлыҡлы [[мөхәҙҙис]]тәрҙә уҡый, аҙаҡ ул осорҙа билдәле булған бөтә ислам фәне үҙәктәрендә булып сыға. Багдадта ул һигеҙ тапҡыр [[Әхмәт ибн Ханбаль]], иң бөйөк хәҙистәр белгесе, менән осраша; биш тапҡыр [[Басра]]ға бара, бер нисә тапҡыр [[Балх]] ҡалаһында (хәҙерге Афғанстан территорияһында урынлашҡан) һәм Мысырҙа була. [[Дамаск]]та ул [[Әбу Мусхир]]ҙан белем ала, Хиджазда 6 йыл дауамында ҡала. Имам Нишапурҙа данлыҡлы хафиз [[Яхья ибн Мунхари]]ҙан хәҙистәр өйрәнә. Ул үҙе билдәләүенсә, 1800 уҡытыусынан хәҙистәр яҙып алған һәм ҡабул иткән. Ун алты йәшлек сағында Мәҙинәлә [[Мәсджид ән-Набави|Пәйғәмбәр мәсете]]ндә булғанда ул хәҙистәр уҡый. Был йыйылыш һәм хәҙистәр өйрәнеү — Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең һәм уның [[сәхәбәләре|арҡалаштары]]ның һүҙҙәре һәм эшләнгән эштәре, ҡылыҡтары тураһында хаҡ мәғлүмәт биреү  була.

Имам әл-Бохари йыш ҡына ғауға һәм заговор ҡорбаны була. Ошо арҡала уны дүрт тапҡыр Бохаранан ҡыуалар. Беренсе тапҡыр уны йәш сағында, хатта кәзә йәки һарыҡ һөтө эсһәң дә ҡабул итеү мөнәсәбәттәре дөрөҫ була тигән фәтеүә сығарғаны өсөн ҡыуалар. Был факттың дөрөҫ булыу-булмауы тураһында күп фекерҙәр бар. Икенсе тапҡыр уны дин (''[[иман]]'') барлыҡҡа килтерелмәгән тигән өсөн ҡыуалар. Өсөнсө тапҡыр, имамдың йыйылыштарының береһендә, кемдер унан Алланың Һүҙе тыуҙырылғанмы әллә юҡмы тип һорай. Имам әл-Бохари тәүҙә тура яуап биреүҙән ҡасырға маташа, ләкин һорау биреүсе үҙенең һорауына яуап биреүҙе ныҡыша. Һөҙөмтәлә имам былай тип яуап бирә: «Алланың Һүҙе тыуҙырылмаған, ләкин беҙҙең уны уҡыуыбыҙ тыуҙырылған». Кешеләр имамды аҙағынаса аңламайҙар  һәм имам әл-Бохариҙы «[[Бида|яңылыҡ]]» индереүҙә ғәйепләйҙәр. Дүртенсе тапҡыр, Бохара әмире Хәлит Зухри унан үҙенең балаларын уҡытыуын һорай. Имам баш тарта, һәм Хәлит Зухри ҡайһы бер кешеләрҙе уға ҡаршы ҡоторта. Улары имамдың ҡарашы тураһында насар һүҙҙәр һөйләй башлайҙар. Был уны дүртенсе тапҡыр Бохараны ташлап китергә мәжбүр итә. Ул Хатанг (хәҙерге Хаджабад) ҡалаһына туғандары янына килә. Ошо ҡалала имам 870 йылда 60 йәшендә вафат була<ref>{{cite web|url=http://islam-today.ru/blogi/rashid_isaev/za-cto-imama-al-buhari-cetyrezdy-izgonali-iz-rodnyh-mest/|title=Ни өсөн имам әл-Бохариҙы дүрт тапҡыр тыуған еренән ҡыуҙылар?|last=Исаев|first=Рашид|date=2014-04-01|publisher=Ислам бөгөн|accessdate=2015-05-21}}</ref>.

== Хеҙмәттәре ==
Имам әл-Бохари үҙенән һуң бик күп хеҙмәттәр ҡалдыра. Шулар араһынан иң мөһиме һәм киң таралғаны «[[Сахих әл-Бохари|Әл-джами‘ ас-сахих]]». Әл-Бохари әҫәрҙәренә «Әл-әсмә’ ва-ль-куна», «Әт-тарих әл-кәбир» (Бөйөк тарих), «Әс-сунан фи-ль-фикх», «Хәлк әф‘әл әл-‘ибад», «[[Әл-Әҙәп әл-Муфрат]]» һәм «Әл-кира’а хәлфә-ль-имам» китаптары инә.
Хәҙистәр йыйғанда әл-Бохари хәҙистәрҙе кем яҙғанын, уны тәүге тапшырыусы кешене асыҡлауға, яҙмаларҙы артабан тапшырыусыларҙың (иснад) исемдәрен һанап теҙеп яҙыуға ҙур әһәмиәт биргән. Ышаныслыларға (сахих) ул Пәйғәмбәрҙең ҡылған эштәренә туранан-тура шаһит булған кешеләрҙең һөйләгәнен генә индергән.
=== Әл-джами ас-сахих ===
Имам Әл-Бохари бөтә ғүмерен хәҙистәр йыйыуға бағышлаған. Ул меңдән артыҡ шәйехтән хәҙистәр тыңлаған, үҙе уҡытыусыларынан һәм мәғлүмәт биреүселәрҙән 200 мең хәҙис яҙып алған. Был хәҙистәрҙең киң океанынан (800 мең) ул ҡабатланыусыларын да индереп 7275 иң ышаныслыларын ғына йыйған. Шул хәҙистәр уның «Ас—Сахих» китабына ингән, «Ас—Сахих» башҡа китаптары араһында ҙурыраҡ популярлыҡ яулай.

Имам әл-Бохари үҙенең китабы өҫтөндә ун алты йыл дауамында эшләй. Әл-Бохариҙың «Ас-сахих» китабы тағы ла [[мусаннаф]] принцибы буйынса, йәғни хәҙистәр сюжеттар буйынса төркөмләп төҙөлгән беренсе хәҙистәр йыйынтығы булыуы менән иғтибарға лайыҡ.

«Әл-джами ас-сахих» алты төп сөннисе хәҙистәр йыйынтығының ([[Кутуб ас-ситта]]) береһе булып тора. Ҡайһы бер дин белгестәре  Сахих әл-Бохариҙы [[Ҡөрьән]]дән ҡала иң дөрөҫ ислам китабы тип иҫәпләй<ref>[http://books.google.com/books?id=nyMKDEAb4GsC&dq=The+Canonization+of+Al-Bukhari+and+Muslim&source=gbs_navlinks_s The Canonization of Al-Bukhari and Muslim: The Formation and Function of the Sunni Hadith Canon] by Jonathan Brown, [[BRILL]], 2007</ref><ref name="Muqaddimah">''Muqaddimah Ibn al-Salah'', pg. 160-9 Dar al-Ma’aarif edition</ref>.
[[Ибн ас-Сәләх]]ҡа ярашлы  Сахих әл-Бохариҙы  Әл-джами‘ әл-муснад ас-сахих әл-мухтасар мин умур рәсүли-Ллах ва сунани-хи ва айами-хи тип атау дөрөҫөрәк була<ref>[http://xadis.wordpress.com/сахих-әл-бохари/ Сахих әл-Бохари]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Хәҙистәр энциклопедияһы</ref>. Һүҙмә-һүҙ ошолай тәржемә ителә: ''Алла илсеһенә, уның ысулдарына һәм уның осорона ҡағылған һорауҙар буйынса рәткә һалынған ышаныслы хәҙистәр йыйынтығы''<ref name="Muqaddimah"/>. [[Ибн Хәжәр әл-Аскаляни]] ''Умур'' һүҙен ''хәҙис'' һүҙе менән алмаштырып шул уҡ атаманы телгә ала <ref name="Hady">''Hadyi al-Sari'', pg. 10.</ref>.

Ибн ас-Салах былай ти: Сахих әл-Бохариҙа ҡабатланып килгәндәрен дә индереп 7 275 хәҙис бар, ҡабатланғандарын иҫәпкә алмағанда — 4 000"<ref name="Muqaddimah"/>.
«Әл-джами ас-сахих» китабына [[Ибн Хәжәр әл-Аскаляни]], ([[Фатх әл-Бари]]), Бәҙретдин әл-Айни кеүек киң билдәле дин белгестәре аңлатма яҙа<ref name="cache">[https://web.archive.org/web/20061010152037/http://www.e-imj.com/Vol4-No1/Vol4-No1-H5.htm google cach]</ref>, Әл-Касталяни<ref>{{cite web|author=Abdal-Hakim Murad|url=http://www.masud.co.uk/ISLAM/ahm/bari.htm|title=Abdal-Hakim Murad – Contentions 8|publisher=Masud.co.uk|date=|accessdate=2010-05-13|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EQYam5ye|archivedate=2013-02-14}}</ref>, [[Ас-Суюти]], [[Ибн Ҡасир]], [[Ибн Рәжәп]], {{нп3|Әхтәр Раза Хан|||Akhtar Raza Khan}} һәм башҡалар.

2002 йылда «Ибраһим Бин Әбдүләзиз Әл Ибраһим» хәйриә Фонды рус телендә ике томлыҡ «Сахих әл-Бохари [имам әл-Бохариҙың хәҙистәр йыйынтығы] (Ҡыҫҡартылған яҙма)» баҫып сығара, ә 2003 йылда Умма нәшриәте  Сахих әл-Бохари [имам әл-Бохари хәҙистәре] (Мухтасар тулы вариант) баҫтыра<ref>''әл-Бохари М.'' Сахих әл-Бохари [имам әл-Бохари хәҙистәре йыйынтығы] (Ҡыҫҡартылған яҙма), 1-се баҫма, ғәрәп теленән тәржемәләне В. А. Нирша. М.: В 2-х т., «Ибраһим Бин Абдуләзиз Әл Ибраһим» Хәйриә Фонды. 2002.</ref><ref>''аль-Бухари М.'' Сахих әл-Бохари [имам әл-Бохари хәҙистәр йыйынтығы] (Мухтасар тулы вариант): ғәрәп теленән тәржемәләне В. А. Нирша. М.: Умма, 2003.</ref>. Ике тәржемәнең дә авторы Владимир Нирша.

== Хәтер ==
[[File:AlBukhari mausoleum.jpg|right|thumb|[[Сәмәрҡанд]] эргәһендә Әл-Бохари мавзолейы]]
Совет власы йылдарында бөйөк аҡыл эйәһе һәм дин белгесе исеме СССР территорияһында онотолоуға дусар ителгәйне. Үзбәкстан бойондороҡһоҙлоҡ алғас имам әл-Бохари исеме кире тергеҙелә. 1998 йылда Хартанг ауылында Үзбәкстан Президенты  [[Кәримов, Ислам Абдуғани улы|И. А. Кәримов]] инициативаһы менән үҙ эсенә мавзолей, мәсет, китапхана  һәм мәҙрәсәне индергән мөһәбәт [[Имам Әл-из Бохари Мемориаль комплексы|мемориаль комплекс]] төҙөлә. 1998 йылдың октябрендә имамдың 1225-йыллығы киң билдәләнә.
[[Үрге Пышма]] ҡалаһында имам әл-Бохари хөрмәтенә аталған Баҡыр [[мәсет]] бар. 2014 йылдың июлендә мәсет эргәһендә имам әл-Бохари кәүҙәһе ятҡан капсула ерләнде. Кәүҙәһе 1998 йылда [[Сәмәрҡәнд]] ҡалаһында мемориаль комплекс төҙөгән ваҡытта имам әл Бохари ҡәберенән алына<ref>{{cite news|url=http://www.islamnews.ru/news-146957.html|title=Уралда имам Бохари символик рәүештә ерләнде|date=2014-07-14|publisher=islamnews.ru|accessdate=2014-07-14}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* {{cite web|url=http://askimam.ru/dir/khadisovedy_mukhaddisy/imam_al_bukhari/2-1-0-8|title=Имам әл-Бохари|publisher=Аскимам.ру|accessdate=2013-08-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/6JeqGWpXU|archivedate=2013-09-15}}{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120828092647/http://askimam.ru/dir/khadisovedy_mukhaddisy/imam_al_bukhari/2-1-0-8 |date=2012-08-28 }}
* {{cite web|url=http://www.islamisemya.com/lichnosti/lichnosti/vydayushchiesya-musulmane/5707-imam-bukhari|title=Имам Бохари|last=Сугути|first=Рефида|date=2013-03-07|publisher=Ислам һәм ғаилә|accessdate=2013-08-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/6JeqHgUCA|archivedate=2013-09-15}}{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130603094918/http://www.islamisemya.com/lichnosti/lichnosti/vydayushchiesya-musulmane/5707-imam-bukhari |date=2013-06-03 }}
* {{cite web|url=http://www.islamdag.ru/lichnosti/9674|title=Имам аль-Бухари (Уның дәрестәрендә 20 меңдән артыҡ уҡыусы йыйыла!)|date=2012-04-02|publisher=Islamdag.ru|accessdate=2013-08-29|archiveurl=http://archive.is/20130829065548/www.islamdag.ru/lichnosti/9674|archivedate=2013-08-17}}

{{норматив контроль}}

{{DEFAULTSORT:Бохари, Мөхәммәт әл-}}
[[Категория:Хәҙистәр йыйынтығы авторҙары]]
[[Категория:Сәмәрҡәнд өлкәһендә вафат булғандар]]