Әл-Фараби битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Учёный
| Имя            = Әбү Наср әл-Фараби 
| Изображение           = Al-Farabi.jpg
| Ширина         = 
| Описание изображения        = 
| Место рождения = Отрар|Фараб ҡалаһы (хәҙер — Ҡазағстан)
| Научная сфера = тәбиғәт фәндәре, метафизика, [[математика]], [[логика]], [[астрономия]], [[медицина]], этика һ.б.
| Место работы =
| Образование = Ислам академияһы
| Знаменитые ученики =
| Известен как = «Икенсе остаз»
| Награды и премии =
}}

'''Әбү Наср Мөхәммәт ибн Тархан ибн Узлаг әл-Фараби''', ҡыҫҡаса '''әл-Фараби'''  (латинлаштырылған формаһы — ''Alpharabius''; 872<ref name="Henry Corbin">{{Cite book|last=Corbin|first=Henry|coauthors=[[Hossein Nasr]] and Utman Yahya|title=History of Islamic Philosophy|year=2001|publisher=Kegan Paul|isbn=978-0-7103-0416-2}}</ref>, Фараб ҡалаһы<ref name="BEA">{{cite encyclopedia|editor=Thomas Hockey et al|last=Dhanani|first=Alnoor|title=Fārābī: Abū Naṣr Muḥammad ibn Muḥammad ibn Tarkhān al‐Fārābī|encyclopedia=The Biographical Encyclopedia of Astronomers|publisher=Springer|year=2007|location=New York|pages=356–7|url=http://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Farabi_BEA.htm|isbn=978-0-387-31022-0}} ([http://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Farabi_BEA.pdf PDF version])</ref><ref>Согласно средневековым ''мусульманским источникам'' Фараби умер в возрасте 80 лет в 339 году хиджры.</ref>, хәҙерге [[Ҡаҙағстан]] —  вафаты 950 йылдың 14 декабре менән 951 йылдың 12 ғинуары араһында, В{{БУ|Дамаск|Дамаскиҙа}}, хәҙерге [[Сүриә]]) — философ, математик, музыка теоретигы, Шәреҡ ғалимы. [[Урта быуаттар|Урта быуаттарҙағы]] көнсығыш философияһының иң күренекле вәкилдәренең береһе. Әл-Фараби — [[Аристотель]] хеҙмәттәренә аңлатмалар авторы  (шул сәбәпле уның «Икенсе остаз» тигән шөһрәтле исеме барлыҡҡа килә), [[Платон]] хеҙмәттәренә аңлатмалар яҙа. Уның хеҙмәттәре [[Әбүғәлисина|Ибн Синаға]],  Ибн Баджаға, Ибн Түфәйлгә, [[Ибн Рушд|ибн Рушдҡа]], шулай уҡ урта быуаттарҙағы Көнбайыш Европа философияһы менән фәненә ҙур йоғонто яһай. Отрар китапханаһының барлыҡҡа килеүен дә уның менән бәйләйҙәр. 

== Биографияһы ==
Фарабиҙың тормошо тураһында мәғлүмәт бик аҙ. Уларҙың да бер өлөшө, башҡа тарихи шәхестәрҙеке кеүек, легенда булып тора. Фарабиҙың вафат булған йылы менән [[Дамаск|Дамаскҡа]] күскән ваҡыты ғына асыҡ, башҡа даталар яҡынса ғына билдәле. Фарабиҙың биографияһына ҡағылышлы сығанаҡтар XII—XIII быуаттарҙа ғына яҙылған. Фарабиҙың биографтары араһында Бейхаки, Кифти, Ибн Аби Үсейбиә, Ибн Хелликан бар. 

Фарабиҙың ниндәй милләткә ҡарағанлығын асыҡлау өсөн дә мәғлүмәт етешмәй<ref name="Iranica">{{cite web|first=Dimitri|last=Gutas|title=Farabi|work=[[Encyclopædia Iranica]]|accessdate=April 4, 2010|url=http://www.iranicaonline.org/articles/farabi-i}}</ref>.

Фараби Фараб тигән ерҙә (''хәҙ. Отрар, Көньяҡ Ҡаҙағстан''), Арыс йылғаһы [[Һырдаръя|Һырдаръяға]] ҡойған урында тыуған тип иҫәпләнелә<ref>О родине Фараби см. например [//ru.wikipedia.org/wiki/Бартольд,_Василий_Владимирович Бартольд В. В.] Сочинения. М.: [//ru.wikipedia.org/wiki/Наука_(издательство) Изд-во АН СССР], 1963, т.1., С.234-236, Хайруллаев М. М. Абу Наср ал-Фараби, М.: [//ru.wikipedia.org/wiki/Наука_(издательство) Наука], 1982, С.41., [//ru.wikipedia.org/wiki/Касымжанов,_Агын_Хайруллович Касымжанов А. Х.] Абу-Наср аль-Фараби. М.: [//ru.wikipedia.org/wiki/Мысль_(московское_издательство) Мысль], 1982, С.7. </ref>. Фарабиҙың замандашы Ибн Һауҡал билдәләгәненсә, Фараб округы ҡалаларына Весидж инә, сығышы менән Әбү-Наср әл Фараби нәҡ шунан.

Башланғыс белемде Фараби тыуған төйәгендә алғандыр тип фараз ителә. Булған мәғлүмәттәргә ярашлы, Урта Азиянан сығып киткәнсе Фараби Шашта ([[Ташкент]]), [[Сәмәрҡәнд|Сәмәрҡәндтә]] һәм Бохарала булған, һуңғыһында күпмелер ваҡыт уҡыған һәм эшләгән<ref>{{книга|автор=John R. Pottenger|заглавие=Reaping the Whirlwind: Liberal Democracy and the Religious Axi|ссылка=http://books.google.ru/books?id=pDiHEcUAl_8C&pg=PA196&lpg=PA196&source=bl&ots=4zccaX3O1p&sig=FBoeyyNlh5SbVbFQe_hPQ3lX8YM&hl=ru&sa=X&ei=JvpgVKSrGsfGPd-ZgNAL&redir_esc=y#v=onepage&q=Shash%20Tashkent%20Samarkand%20Bukhara&f=false|место=Washington, DC|издательство=[[Georgetown University Press]]|год=2007|allpages=342|isbn=1589011627|серия=Religion and Politics series}}</ref><ref>{{книга|автор=Edward A. Allworth|заглавие=The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present: A Cultural History|ссылка=http://books.google.ru/books?id=beCoAAAAQBAJ&pg=PA277&dq=began+his+learning+Shash+%28Tashkent%29,+Samarkand,+Bukhara&hl=ru&sa=X&ei=hPhgVPWmIo7raKG-grAB&ved=0CB8Q6AEwAA#v=onepage&q=began%20his%20learning%20Shash%20%28Tashkent%29%2C%20Samarkand%2C%20Bukhara&f=false|издательство=[[Hoover Institution Press]]|год=1990|серия=Studies of Nationalities|страниц=424|isbn=0817987320}}</ref>.

Белем алыуын дауам итер өсөн философ Ғәрәп хәлифәлегенең мәҙәни үҙәге һәм баш ҡалаһы [[Бағдад]]ҡа йүнәлә. Юл ыңғайы Ирандың [[Исфаһан]], Хамадан, Рей ([[Тәһран]]) ҡалаларына һуғыла. Бағдадта Фараби хәлиф әл-Мөҡтәдир хакимлыҡ иткән осорҙа (908—932) төпләнә һәм фәндең төрлө тармаҡтарын, телдәрҙе өйрәнә башлай. Уның медицинаны, логиканы һәм грек телен өйрәнгәне билдәле.

Бағдадта Йүһәннә ибн Хәйлән һәм антик текстарҙы ғәрәпсәгә тәржемә иткән Әбү Бишр Матта Әл-Фарабиҙың остазы булалар. Үсейбиә белдергәненсә, Хәйләнде Фараби Аристотель мираҫын тапшырыусы тигән. Әбү Башр логика уҡытҡан. 

Тиҙҙән Фараби билдәле ғалимға әүерелә. 941 йылда Дамаскиға күсә, ҡалған бөтә ғүмерен шунда үткәрә. Дамаскиҙа Фараби элегерәк башлаған "Яҡшы ҡала тураһында трактат"ын тамамлай. Дамаскиҙа Фарабиҙың тормош-көнкүреше тәүҙә еңелдән булмағандыр. Әҙәбиәттә уның баҡса ҡарауылсыһы булып эшләүе, ғилми эшмәкәрлек менән төндәрен генә шөғөлләнеүе тураһында хикәйәләүҙәр бар. Төн эшләр өсөн шәмде лә эшләп алған аҡсаһына һатып алыр булған. Әммә тиҙҙән ул бағыусы таба. Халебтың хакимы, үҙ заманының алдынғы ҡарашлы кешеләренә булышлыҡ итеүсән Сәйфетдәүл Али Хамдани (943—967) була ул. Атап әйткәндә, ул Шәреҡ шағирҙарынан Әбү Фирасҡа, Әбүл Ғәббәс ән-Намиға, Әбүл Фараж әл-Ваваға, Әбүл Фәтх Абул Кушужимға, ән-Нәшигә, әр-Раффиға, Ибн Нубатаға, әр-Рәкигә, Абдуллаһ ибн Халавейхигә, Әбү-т-Тайиб әл-Лөғәви әл-Фарисаға һәм башҡаларға бағыусылыҡ итә. Әйткәндәй, Фараби һарай ғалимына әүерелмәй һәм Халебҡа күсмәй, унда Дамасктан килеп кенә йөрөй. 949—950 йылдарҙа Фараби Мысырҙа була.

Фарабиҙың вафаты тураһында ике версия бар. Беренсеһенә ярашлы, ул Дамаскта үҙ үлеме менән мәрхүм булған, икенсеһе буйынса, Аскаланға барышлай юлбаҫарҙар тарафынан үлтерелгән<ref>Хайруллаев М. М. Абу Наср ал-Фараби, М., 1982, С.48.</ref>. Шулай уҡ Фарабиҙың дин йолаһы буйынса ерләнмәгәнлеге билдәле<ref>Али Ахбар Хусейни. Мажму ал-авлиё. — Рукописный фонд Института востоковедения им. Беруни АН Республики Узбекистан, л. 230а.</ref>. Әммә ҡайһы бер мосолман авторҙары Фарабиҙы тоғро [[Мосолмандар|мосолман]] итеп күрһәтергә тырыша<ref>См. Абдугаффар Казвини. Нагаристани Гаффари. Бомбей. 1858, С.92.</ref>.

Фарабиҙың шәкерттәре — Бағдадтағы Яхъя ибн Ади менән Алепполағы Ибраһим ибн Ади телгә алына. Остаздарының вафатынан һуң улар Фараби трактаттарына ла, грек философтары хеҙмәттәренә лә аңлатмалар яҙыуҙы дауам итә.

== Интеллектуаль мираҫы һәм фән үҫешенә индергән өлөшө   ==

=== Философия ===
[[Файл:Iranian_Farabi.jpg|справа|мини|241x241пкс|Әл-Фараби Ирандың почта маркаһында. 1950 йыл]]
Әл-Фараби көнсығыш перипатетизмына, йәғни аристотелизмына, нигеҙ һалыусы булараҡ билдәле <ref name="iphras">Статья [http://iph.ras.ru/elib/3144.html «Фараби»] в [//ru.wikipedia.org/wiki/Новая_философская_энциклопедия Новой философской энциклопедии] (на сайте [//ru.wikipedia.org/wiki/ИФ_РАН ИФ РАН]).</ref>.
Шунлыҡтан уның йәшәйешкә ҡағылышлы ҡараштары аристотелизм һәм [[неоплатонизм]] идеяларына яҡын.

Әбү Наср әл-Фараби тәғлимәтенә ярашлы, бөтә булған нәмәләр үҙ-ара сәбәп һәм эҙемтә бәйләнеше менән бәйләнгән алты башланғыс баҫҡысҡа бүленә. 

Башланғыстар ике төрлө була: ихтимали барҙар һәм ихтыяжи барҙар. Беренсе төргә асылдарынан уларҙың булыу ихтыяжлығы сыҡмаған әйберҙәр, икенсеһенә асылдарынан уларҙың булыу ихтыяжлығы сыҡҡан әйберҙәр инә. Ихтимал булыуға ҡағылышлы бөтә нәмә булыу өсөн ниндәйҙер сәбәпкә мохтаж. Был сәбәп тип донъяны мәңге итеп яралтҡан берҙән-бер алла иҫәпләнә. 

Башҡа сәбәптәргә күплек хас. Беренсе сәбәптән икенсе сәбәптәр — күк есемдәре — хасил була Йыһан аңы өсөнсө сәбәп булып тора, ул йыһанды «аҡылы булған хайуан» кеүек итеп хәстәрләй һәм уны камиллыҡҡа еткерергә тырыша. Башҡа сәбәптәр реаль ер предметтары менән бәйле. 

Әл-Фарабиҙың философик хеҙмәттәре:
* «Субстанция тураһында һүҙ»
* «Һорауҙар асылы»
* «Ҡанундар тураһында китап»
* «Ғаләм хәрәкәтенең даимилығы тураһында китап»

* «Аҡылдың мәғәнәһе тураһынд»
* «Йәштәрҙең аҡылы тураһында китап»
* «Логика буйынса ҡыҫҡартылған ҙур китап»
* «Логикаға инеш китабы»
* «Дәлилдәр китабы»
* «Силлогизм шарттары тураһында китап»
* «Рух асылы тураһында трактат»
* «Төштәр тураһында һүҙ»
* «Яҡшы ҡалала йәшәүселәрҙең ҡараштары тураһында трактат»

* «Фәндәрҙең билдәләмәһе һәм классификацияһы тураһында китап»
* «Фәлсәфәнең мәғәнәһе тураһында китап»
* «Фәлсәфә өйрәнеү өсөн нимә белергә кәрәклеге тураһында китап»
* «Фәлсәфәгә иҫкәрмәләр»

==== Өлгөлө ҡала-дәүләт тураһында тәғлимәт ====
Әл-Фарабиҙың социаль-этик трактаттары араһында ижтимағи тормош тураһындағы тәғлимәткә арналғандары байтаҡ  («Яҡшы ҡалала йәшәүселәрҙең ҡараштары тураһында трактат», «Бәхеткә өлгәшеү тураһында китап», «Бәхет юлдарын күрһәтеү», «Граждан сәйәсәте», «Һуғыш һәм тыныс тормош тураһында китап», «Йәмғиәтте өйрәнеү китабы», «Яҡшы холоҡтар тураһында»). Грек философтарының, бөтәһенән элек [[Платон]] менән [[Аристотель|Аристотелдең]]  сәйәси һәм этик ҡараштарына таянып һәм боронғо Шәреҡтең  социаль идеяларын ҡулланып, әл-Фараби йәмғиәт ҡоролошоноң төҙөк системаһын эшләй. 

Яҡшы ҡалалар башында философ хакимдар тора, бер үк ваҡытта улар дини йәмәғәтселек етәксеһе лә була. Яҡшы ҡалаларҙа унда йәшәгән бөтәһен дә бәхетле итергә ынтылалар, унда изгелек һәм ғәҙеллек хөкөм һөрә. Яҡшы ҡалаларға Фараби наҙан ҡалаларҙы, халҡы ысын бәхет тураһында бер ни ҙә белмәгән һәм уға һис бер ынтылмаған, тик тән һаулығы, кәйеф-сафа, байлыҡ һәм ләззәт артынан ҡыуған ҡалаларҙы ҡаршы ҡуя. 

=== Музыка ===
Фараби музыка ғилеменә ҙур өлөш индерә. Был өлкәләге төп хеҙмәте  — «Музыка тураһында ҙур китап»  — Көнсығыш музыкаһы һәм боронғо грек музыкаль системаһы тураһында ҡиммәтле мәғлүмәт сығанағы булып тора. Китабында Фараби музыкаға ентекле билдәләмә бирә, уның категорияларын аса, музыкаль әҫәрҙе хасил иткән элементтарҙы тасуирлай. 

Әл-Фараби шулай уҡ «Музыка тураһында һүҙ» һәм «Ритмдарҙы классификациялау тураһында китап» яҙған.

=== Математика һәм астрономия ===
Әл-Фараби  [[Евклид]] һәм Птолемей хеҙмәттәренә аңлатмалар яҙған. «Геометрик төҙөлөштәр буйынса ҡулланма», «Йондоҙҙарҙың хөкөмдәрендә дөрөҫ булғандар һәм дөрөҫ булмағандар тураһында трактат» Фараби хеҙмәттәре булып тора.

=== Тәбиғәт фәндәре ===
* «Бушлыҡ тураһында һүҙ» (моғайын, [[вакуум]] тураһында тарихта беренсе хеҙмәттер)
* «Физика фәне элементтары тураһында юғары фекерләүҙәр китабы»
* «Химия сәнғәте кәрәклеге тураһында»
* «Хайуандарҙың ағзалары тураһында»
* «Кеше ағзалары тураһында»

=== Филология ===
* «Яҙыу сәнғәте тураһында китап»
* «Шиғыр һәм риторика тураһында китап»
* «Хәрефтәр һәм өндәр тураһында»
* «Риторика тураһында китап»
* «Каллиграфия тураһында китап»
* «Һүҙлектәр тураһында»

== Хәтер ==
* [[Ҡаҙағстан|Ҡазағстандағы]] ҙур уҡыу йорто — Ҡаҙағстан Милли университеты уның исемен йөрөтә.
* Әл-Фараби исемендәге Шымкент мәҙәниәт педагогия институты.
* [[Ҡаҙағстан|Ҡазағстандың]] күп ҡалаларында уның исемен йөрөткән урамдар бар. 
* [[Алматы|Алма-Ата]] һәм Төркөстан ҡалаларында һәйкәл ҡуйылған. 
* 1975 йылда Мәскәүҙә, Алма-Атала һәм Бағдадта киң халыҡ-ара күләмдә Әл-Фарабиҙың тыуыуына 1100 йыл тулыу юбилейы үткәрелде.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}
[[Категория:Ғәрәп философтары]]
[[Категория:Ислам философтары]]
[[Категория:Натурфилософтар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:17 ғинуарҙа вафат булғандар]]
[[Категория:Дамаскиҙа вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]]
[[Категория:Урта быуат Көнсығышы философтары]]

== Әҙәбиәт==
{{refbegin|2}}
* ''Ардакани, Р. Д.'' Фараби — основоположник исламской философии. Пер. с перс. А. Абсаликова. — М.: ООО «Садра», 2014. — 132 с. — ISBN 978-5-906016-37-9.
* ''Гафуров Б. Г., [[Касымжанов, Агын Хайруллович|Касымжанов А. Х.]]'' Ал-Фараби в истории культуры. М., 1975.
* ''Даукеева С.'' Философия музыки Абу Насра Мухаммада аль-Фараби. Алматы: Фонд Сорос — Казахстан, 2002. — 352 с. — ISBN 9965-13-819-2.
* ''[[Касымжанов, Агын Хайруллович|Касымжанов А. Х.]]'' [http://sovphil.narod.ru/person/person014.rar ''Абу-Наср аль-Фараби.''] М.: [[Мысль (московское издательство)|Мысль]], 1982.
* ''Кенисарин А. М., Нысанбаев А. Н.'' Становление историко-философских идей в учениях Аристотеля и аль-Фараби // [[Вопросы философии]]. — 2005. — № 7. — С.136-145.
* ''Кубесов А.'' Математическое наследие ал-Фараби. Алма-Ата: [[Наука (издательство)|Наука]], 1974.
* ''Нысанбаев А. Н.'' Развитие фарабиеведения в Казахстане: итоги, проблемы и перспективы. // [[Вопросы философии]]. № 5. 2011. С.119-129.
* ''[[Сагадеев, Артур Владимирович|Сагадеев А. В.]]'' Учение Ибн Рушда о соотношении философии, теологии и религии и его истоки в трудах ал-Фараби. — В кн.: ''Ал-Фараби. Научное творчество.'' М., 1975.
* ''Хайруллаев М. М.'' Фараби, эпоха и учение. Ташкент, 1975.
* ''Хайруллаев М. М.'' Абу Наср ал-Фараби: 873—950. М., 1982.
* ''Шаймухамбетова Г. Б.'' Учение Платона об идеях и теория разума ал-Фараби. В кн.: ''Ал-Фараби. Научное творчество.'' М., 1975.
* ''Туманян Т. Г., Держивицкий Е. В.'' Теория воспитания Платона в политической философии Ал-Фараби // Политика и образование. СПб. 2008. С. 135—148.
* ''Madkour J.'' La place d’al-Farabi dans l’ecole philosophique musulmane. P., 1934.
* ''Habib Hassan Touma''. The Music of the Arabs. Trans. Laurie Schwartz. Portland (Oregon): Amadeus Press, 1996.
* ''Fakhry M.'' Al-Farabi, Founder of islamic neoplatonism: His life, works, and influence. Oxford: Oneworld Publications, 2002.
* ''Marcinkowski C.'' A Biographical note on Ibn Bajjah (Avempace) and an english translation of his Annotations to Al-Farabi’s «Isagoge». Iqbal Review, 43, p. 83-99.
* ''Reisman D.'' Al-Farabi and the Philosophical Curriculum. // ''Adamson P., Taylor R.'' The Cambridge Companion to Arabic Philosophy. [[Cambridge University Press]], 2005.
* ''Corbin, H.'' History of Islamic Philosophy. London: Keagan Paul Int., 1993.{{refend}}
== Һылтанмалар ==
{{refbegin|2}}
* {{НФЭ|3144|Фараби|Шаймухамбетова Г. Б.}}
* {{статья|автор=Макаш У. О.|заглавие=Философские трактаты Аль-Фараби|ссылка=http://articlekz.com/node/2275|издание=Вестник КарГУ|место=Караганда |год=2004|номер=4}}
* {{ВТ-ЕЭБЕ|Алфараби, Абу-Наср Мохаммед}}
* {{Из КНЭ|1|87|Абу Наср ал-Фарби}}{{refend}}