Бирма теле

Бирма теле
бирм. မြန်မာဘာသာစကား бирм. မြန်မာဘာသာ
Дәүләт	Мьянма
Барлыҡҡа килгән	Мьянма
Тел төрҙәре	SOV[d] һәм изолирующий язык[d]
Яҙыу	бирманский алфавит[d] һәм бирманское письмо[d]
Телде көйләүсе	Myanmar Language Commission[d]
Телдә һөйләшеүселәр	32 900 000 кеше (2019)
Телдең ЮНЕСКО статусы	1 именлектә[d]
Ethnologue каталогында тел статусы	1 Милли[d]
Викимедиа проекттарында тел коды	my
Бирма теле Викимилектә

Бирма теле (йәки мьянма, мьянманский теле; ဗမာစာ: [[bəmàsà]^? — «бама́ са»;; မြန်မာဘာသာ: [[mjəmàbàðà]^? — «мьянма бата», myanma bhasa) — тонлы, регистрлы теле менән изохрон ижек,  SOV һүҙҙәр тәртибендәге аналитик тел, ул син-тибет (ҡытай-тибет) тел ғаиләһенең тибет-бирма кесе тел ғаиләһенә ингән ингән лола-бирма төркөмөнә ҡарай. Яҙмаһы — брахманан баш алған бирма яҙмаһына барып тоташа.

 Мьянмдың 2012 йыл 25 октябрь архивланған. (элекке Бирманың) рәсми яҙыуы иҫәпләнә. Бирма телендә бирмандар үҙҙәре һәм милли әҙселекте тәшкил иткән мондар аралаша. Һан яғынан, син-тибеттелдәре араһында  улар ни бары ҡытайҙарҙан саҡ ҡына ҡалыша. Беҙҙең көндәргә килеп еткән иң боронғо бирма телендәге текст  —  Мьязеди яҙмаһы — ул 1113 йылда яҙылған тип иҫәпләнә.

Хәҙерге урыны

Социолингвистик бит

Мьянман тел таралышы өсөн асыҡ күренеп торған диглоссия хас, ул иҫке ҡарашлы һәм боронғо яҙма әҙәбиәт теле менән ғәҙәти һөйләү телен ҡапма-ҡаршы ҡуйыу менән ҡылыҡһырлана. Әҙәби тел дә, йәнле һөйләү формаһы ла မြန်မာဘာသာ (mranma bhasa [mjəmàbàðà]^?), ул ဘာသာ «тел» — паль теленән үҙләштерелгән ) тип атала. Әҙәби тел рәсми баҫмаларҙа, радио, китап, тантаналы сығыштарҙа ҡулланыла. Йәнле һөйләү теле көндәлек аралашыуҙа ҡулланыла. Был айырмалыҡтар хатта «тел» һүҙенең үҙендә сағылыш тапҡан: мәҫәлән, әгәр စာ («са», [[sà]^?) һүҙе китапта баҫылғанда ҡулай булһа, яҙма телдә иһә, စကား («сака» [[zəɡá]^?) — был көндәлек аралашыу теле. Шулай итеп, «Бирма теле», ҡыҫҡартылып မြန်မာစာ «мьанма-са» (яҙма), йә မြန်မာစကား «мьанма-сака» (телдән) тип аталып йөрөтөлөргә хоҡуҡлы. (မြန်မာ, «мьанма» һүҙе урынына  ဗမာ, «бама» [[bəmà]^? варианты ла ҡулланылырға мөмкин).

Китап теленең фонетикаһы һәм лексикаһы оҙайлы йылдар дауамындағы үҙгәрештәре сағыштырмаса әҙ тип иҫәпләнә, хәҙерге фонетик һәм лексик күренештәр уға бөтөнләй тиерлек ҡағылмаған, хәҙерге бирма китап телен белгәндәр бер ниндәй ҡыйынлыҡһыҙ боронғо текстарҙы ла уҡый ала. Һиҙелерлек грамматик айырмалыҡтар күҙгә ташлана: әҙәби һәм йәнле һөйләү телендә ҡулланылған киҫәксә-модификатор айырыла, мәҫәлән, китап ၌ («хнай'» [[n̥aɪʔ]^?) йәнле һөйләүҙәге မှာ («хма» [[m̥à]^?) һүҙенә тура килә.

Әлеге көндәге тел торошо бирма мәҡәлендә асыҡ сағыла «Әйтелеш яҙылышҡа ҙур ҡыйынлыҡ менән тап килә» (ရေးတော့အမှန်၊ ဖတ်တော့အသံ [[jédɔ̰ʔəm̥àɴpʰaʔtɔ̰ʔəθàɴ]^?). Бирма орфографияһы ҡатмарлы булғанлыҡтан, лингвистар күптән уны ябайлаштырыу проекттарын тәҡдим итәләр.  Әммә диалекттарҙың һаҡланып ҡалыуы концерватив фонетиканы үҙгәртеү мәсьәләһе әле булһа хәл ителмәгән. Икенсе яҡтан, ҡайһы бер тел белгестәр, атап әйткәндә, Минн Латт, телевидение өлгөһөнә эйәреп,  китап теленән бөтөнләй баш тартырға тәҡдим итә. Бирма яҙыусы-социалистарының хәҙерге йәнле һөйләү телндә яҙышыуға ынтылыштары 1960 йылдарҙың урталарынан уҡ башланһа ла,  әммә бирма китап  теленең абруйы юғары булыу арҡаһында бындай башланғыстар уңышҡа өлгәшә алмай: һөйләү теленең «етдилеге, абруйы, дәрәжәһе» етерлек кимәлдә түгел, тип иҫәпләнә.

Түбәндә формаль һәм йәнле һөйләү теле араһындағы айырма миҫалдарҙа күрһәтелә:

Формаль мьянма теле	ရှစ်လေးလုံးအရေးအခင်း шилелоунайеакхин	ဖြစ် пхья	သောအခါက тоакхак	လူ лу	ဦးရေ уйе	သုံးထောင် тоунтхаун	မျှ хмьа	သေဆုံး тесхоун	ခဲ့ кхэ	ကြ чха	သည်။ ти
Йәнле һөйләүҙәге мьянма теле			တုံးက тоунка		အယောက် айоу		လောက် лау	သေ шул		—	တယ်။ тэ
Тәржемә Пословный	тереклек.	ҡылым	киҫәксәләр	тереклек.	киҫәксәләр	һөйләш	киҫәксәләр	ҡылым	киҫәксәләр	киҫәксәләр	киҫәксәләр
	(8888 ихтилалы)	(барып)	(барлыҡҡа килгән)	(кеше)	(иҫәпле һүҙҙәре)	(өс меңдән)	(сама)	(вафат)	(үткән заман)	(күплек һанда маркер)	(өлөшсәләрҙең аҙаҡҡы)
Тәржемә	Барышында «8888 ихтилалы» өс меңгә яҡын кеше һәләк булған.

Мьянманың йәнле һөйләү телендә үҙенсәлекле гоноратив формалар бар. Мәҫәлән, ငါ («нга» [[ŋà]^?; «мин») һәм နင် («нин» [[nɪ̀ɴ]^?; «һин») алмаштарының варианттары һөйләшкәндә яҡын кеше үҙенән кесе булғанда ҡулланыла; өлкән йәштәгеләр һәм таныш булмағандар менән аралашҡанда был алмаштарҙы ҡулланыу сиктән тыш тупаҫлыҡ иҫәпләнә — таныш булмаған кешеләргә мөрәжәғәт иткәндә, өсөнсө заттағы боронғо алмаштар ҡулланыла. Бынан тыш,  монахтар лексикаһының айырым ҡатламдары ла бар: мәҫәлән, ошо ҡатламдағы «йоҡлау»  — ကျိန်း («чжин» [[tɕéɪɴ]^?) нейтраль эквивалентта —  အိပ် («и» [[eɪʔ]^?). «Үлеү» мәғәнәһендәге ҡылым  да ошоға оҡшаш — ပျံတော်မူ (пьантому [[pjàɴ dɔ̀ mù]^?) (монах тураһында) һәм သေ («тэ» [[θè]^?) (ябай кешеләр тураһында).

Йәнле һөйләү һәм китап теле стилдәре араһындағы күҙгә күренерҙәй айырмалыҡтар булыуға ҡарамаҫтан, бирма халҡы уларҙы айырым ике төрлө тел тип һанамай.

Диалекттар

• Төп мәҡәлә: бирма теленең диалекттары

Үрге бирма һәм түбәнге бирма диалекттары

Бирма теленең  әҙәби стандартының нигеҙе — үрге бирма һөйләштәре, улар киң мәғлүмәт саралары күҙлегенән ҡарағанда, иң абруйлы ҡалаларҙың береһе һаналған Янгон ҡалаһында формалашҡан. Янгон диалектына тиклем Мандалай диалекты өҫтөнлөк иткән. Был диалекттағы айырмалыҡтарҙың күбеһе лексикала, фонетикала сағыла, әммә был айырма әллә ни ҙур түгел. Мәҫәлән, мандалай диалектында «мин» алмашын күрһәт өсөн, ирҙәр ҙә, ҡатын-ҡыҙҙар ҙа ကျွန်တော် (чжано, tɕənɔ) һүҙен ҡуллана, ә Янгонда бының өсөн «ҡатын-ҡыҙ» вариантын белдереүсе ကျွန်မ (чжанм, tɕəma) алмашы бар. Бынан тыш, үрге бирма диалектында ир яғы һәм ҡатын яғы туғандары төрлөсә аталып йөрөтөлә, ә түбәнге бирма диалектында бындай айырма юҡ. 

Термин	Үрге бирма диалекты	Түбәнге бирма диалекты	Мьей диалекты
Атайҙың  апаһы Атайҙың һеңлеһе	အရီးကြီး (dʑí ʔəjí йәки dʑí jí) အရီးလေး (lé ʔəjí йәки lé jí)	ဒေါ်ကြီး (dʑí dɔ йәки tɕí tɕí) ဒေါ်လေး (lé dɔ)	မိကြီး (dʑí mḭ) မိငယ် (ŋɛ mḭ)
Әсәйҙең апаһы Әсәйҙең һеңлеһе	ဒေါ်ကြီး (dʑí dɔ йәки tɕí tɕí) ဒေါ်လေး (lé dɔ)
Атайҙың  ағаһы Атайҙың ҡустыһы	ဘကြီး (dʑí ba) ဘလေး (lé ba)	ဘကြီး (dʑí ba) ဦးလေး (lé ʔú)	ဖကြီး (dʑí pʰa) ဖငယ် (ŋɛ pʰa)
Әсәйҙең  ағаһы Әсәйҙең ҡустыһы	ဦးကြီး (dʑí ʔú) ဦးလေး (lé ʔú)

Медиа киңлектәрҙә янгон теленең өҫтөнлөк итеүе арҡаһында, уны Мьянмдың төньяҡ өлөшөндә лә ишетергә мөмкин. Үрге бирма диалекты ябай халыҡ теле кеүек ҡабул ителә башлай. Юғалыуға дусар булған һүҙҙәрҙең күпселеге бары тик үрге бирма диалектында ғына бар. 

Термин	Үрге бирма диалекты	Әҙәби тел
Ағай (ир-егеттәр) Ағай (ҡатын-ҡыҙ)	နောင် (nàʊɴ) ကို (kò)	ကို (kò)
Ҡусты (ир-егеттәр) Ҡусты (ҡатын-ҡыҙ)	ညီ (ɲì) မောင် (màʊɴ)
Апай (ир-егеттәр) Апай (ҡатын-ҡыҙ)	မ (оксфордтағы)
Һеңле (ир-егеттәр) Һеңле (ҡатын-ҡыҙ)	နှမ (ɲəma) ညီမ (оксфордтағы ɲì)	ညီမ (оксфордтағы ɲì)

Туғанлыҡты белдергәнмаскулин үҙәкләштерелгән термаиндар, дөйөм алғанда, фемин үҙәкләштерелгәндәре менән алмаштырыла, быға миҫал итеп ирҙең ҡустыһын белдергән  ညီ «ньи» һәм ҡатындың ҡустыһы тигән မောင် «маун» һүҙҙәрен килтерергә була. Ирҙең ағаһын белдергән နောင် «наун» һәм ирҙең һеңлеһен аңлатҡан နှမ «хнама» кеүектәре әҙәби телдә бары ҡушма һүҙҙәрҙә генә ҡулланыла. Мәҫәлән:  ညီနောင် «нинаун»   — ағалы-ҡустылы, မောင်နှမ «маухнама» ағай менән һеңле тигәнде белдерә.

Иравади йылғаһы бассейнынан ары

Иравиди йылғаһы бассейны сиктәренән ары әҙәби телдән ярайһы уҡ айырылып торған иалекттар ҙа бар: йау (yaw), палау (palaw), мьей, давэй (dawei), интха, дану, ракхине, марма. Айырмалар булыуға ҡарамаҫтан, был диалекттар бер-береһе өсөн аңлайышлы. 

Араканский диалектында ɹ өнө һаҡланған, ул мьянман диалектында джан өнөнә әйләнгән ဧ (e) ဣ (i) өнөнә күскән. Шуға ярашлы, әҙәби телдәге «ҡан» —  သွေး (θwé, туэ), ә аракан диалектында ул သွီး (θwí, туя булараҡ тәржемә ителә).

Танинтай диалектында, атап әйткәндә, давэй һәм мьей һөйләштәрендә, йыш ҡына тамаҡ ҡыҫымы көсө кәмей. Давэй һөйләшендә боронғо заманда уҡ юҡҡа сыҡҡан медиаль һөйләше [-ла-] һаҡланып ҡалған.

Яҙма тел

Төрлө стилдәге яҙма өлгөләре

Бирма алфавитында 33 хәреф һәм һуҙынҡылар өсөн өҫтәмә рәүештә индерелгән 12 тамға бар; һулдан уңға яҙыла. Һүҙҙәр араһында буш урын ҡалдырмай, шулай ҙа, уҡыуҙағы уңайлыҡтар өсөн, һөйләм киҫәктәре араһында бушлыҡ ҡуйыла. Алфавит абугиданы күҙ алдына баҫтыра. Бындай төр алфавиттың тартынҡыны белдергән һәр тамға ижеккә тиң  — был тартынҡының үҙенә тап килгән «а» һуҙынҡыһы менән бәйләнеше. Һуҙынҡылары булған ижектәрҙе билдәләү өсөн тартынҡы тамғаһына айырылып торған  (диакритик) билдә ҡулланалар. Миҫал: မ «ма» + ိ «и» = မိ «ми». Тартынҡылар «уа» (ဝဂ်) тип аталған 6 артикуляцион төркөмгә бүленә, улбрахманың боронғо алфавитына нигеҙләнгән һәм Һиндостан субконтинентының башҡа яҙмаларына оҡшаған. Өҫтәмә символдар хәрефтең алдында ла,унан һуң да,  өҫтән дә, аҫтан да урынлаша ала:

• ကေ «ке»;
• ကဲ «кэ»;
• ကျ «чжан»;
• ကု «ҡуна».

Бирма теленең орфаграфияһындағы үҙгәрештәр яй бара, тел  үҫешкән һайын, дөрөҫ яҙылыш традиционға әйләнә бара, ул һүҙҙең өн составын реаль сағылдырыуҙан алыҫлаш. Мәҫәлән, юғалыуға дусар ителгән медиаль [-ла-] (္လ) яҙыуҙа ҡулланылмай, ул [-j-] (ျ) һәм [-ɹ-] (ြ) итеп тамғалана: мәҫәлән мәктәп һүҙе «клон» (က္လောင်, klɔŋ) һүҙенән «чжаун» (ကျောင်း, tɕáʊɴ) һүҙенә әйләнгән. Бөтә танаулашҡан өндәр ([-н, -m, -ŋ]) яҙмала һаҡланған, ә телмәрҙә [-ɴ] (иҫкәрмә — [-ɲ], ул [i, e, ɛ] өндәренә әйләндерелә) өнөнә күсә. Быға ярашлы,  [-а, -п, -t, -k] өндәре хәҙерге көндә тамаҡ менән әйтелгән бәйләнештәге [-ʔ] (быға оҡаша үҙгәрештәр бирма теленә ҡәрҙәш булған ҡытай телендә күҙәтелде, атап әйткәндә,  шанхай һәм кантон диалектында күҙәтелә) өнөн сағылдыра.

Мьянма телмәрен Паган династияһы осоронда яҙа башлайҙар, бының өсөн йә 1058 йылда мон яҙмаһын, йә X быуатта пью яҙмаһын (был ике яҙманың килеп сығышы бер төрлө —  брахма яҙмаһы) үҙҙәренә ҡулайлаштыралар. Тәү башта хәрефтәр квадрат формаһында була, әммә XVII быуатта, яҙма телмәр өсөн яңы материалдар — пальма япрағы һәм ҡағыҙ  таралыуы арҡаһында — яҙыу тамғалары «түңәрәкләнә».

XVIII быуатҡа тиклем яҙмал барыһы тарафынан да ҡабул ителгән тондарҙы айырыу ысулдары булмай.  XVIII—XIX быуаттарҙа яҙманы үҙгәртеүҙең бер нисә варианты тәҡдим ителә, улар әйтелештән төшөп ҡалған өндәрҙе алып ташлау арҡаһында яҙманы еңеләйтергә тейеш була; стандартлаштырыу британ колониаль хөкүмәте тарафынан үткәрелә. «Мьанма салунпаун тапунчжан» (မြန်မာစာလုံးပေါင်းသတ်ပုံကျမ်း) тип аталған орфографик һүҙлектең һуңғы баҫмаһы хөкүмәт үтенесе буйынса 1978 йылда нәшер ителә.

Лингвистик ҡылыҡһырлама

Фонетика һәм фонология

Тартынҡылар

ɹ өнө һирәк осрай, бары тик топонимдарҙа ғына, унда йә  санскри әйтелеш һаҡланған, йә ул пали теленән үҙләштерелгән, мәҫәлән, Амарапура (|à|m|ə|ɹ|a|̰|p|ù|ɹ|a|) һүҙендә һәм инглиз теленән үҙләштерелгәндәрендә тап итергә була. Башҡа осраҡтарҙа ɹ өнө j өнөнә күсә, шулай уҡ пали теленән алынғандарында ла [[j]^? (йаханда, ရဟန္တာ, [[jəhàɴdà]^?, «монах»; йаз, ရာဇ, [[jàza̰]^?, «король». Ҡайһы саҡта был өн [[l]^?, «тийасхан» (တိရစ္ဆာန်, «мал»кеүек яңғырай) өнөнә күсә, шулай уҡ [[təɹeɪʔsʰàɴ]^? һәм [[təleɪʔsʰàɴ]^? кеүек тә әйтелә. Быға ярашлы, [[w̥]^? һирәк ҡулланыла, һәм сит телдән ингән исемдәргә генә осрай. Ө [[ð]^? өнө лә һирәк осрай, ғәҙәттә ул фонеманың яңғырау аллофоны сифатында килә [[θ]^?.

Бынан тыш, ҡатмарлы һүҙҙҙәрҙә һаңғырау инициаль яңғырауға әйләнә:

• [kʰ]^?, [k]^? → [ɡ]^?
• [tɕʰ]^?, [tɕ]^? → [dʑ]^?
• [sʰ]^?, [s]^? → [z]^?
• [tʰ]^?, [t]^? → [d]^?
• [pʰ]^?, [p]^? → [b]^?

[ɴ] хәрефе артынан килгән [[dʑ]^? фонемаһы  [[j]^? өнөнә әйләндерергә мөмкин: «блуза» (အင်္ကျီ, «анчжа») [[èɪɴdʑí]^? йәки [[èɪɴjí]^? тип тә әйтелә ала.

 [[p]^?, [[pʰ]^?, [[b]^?, [[t]^?, [[tʰ]^?, [[d]^? [[ɴ]^? хәрефенән һуң килһә, ул [[m]^? тип уҡыла: «тайнпин» (တိုင်ပင်, [[tàɪɴpɪ̀ɴ]^? — йыш ҡына [[tàɪɴmɪ̀ɴ]^?); «таунпан» (တောင်းပန် [[táʊɴbàɴ]^?) —  [[táʊɴmàɴ]^?; «лейинпьан» (လေယာဉ်ပျံ, [[lèijɪ̀ɴpjàɴ]^?) —  [[lèɪɴmjàɴ]^? итеп әйтелә.

Танау өнө булған [[ɴ]^? үҙенән алдағы һуҙынҡының назализацияһы рәүешендә йәки танау өнө булараҡ әйтелә, ул үҙенән алда килгән өнгә ҡарата гоморганичный була — [[mòʊɴdáɪɴ]^? «йәшен»  [[mõ̀ũndã́ĩ]^? тип әйтелә.

Күп кенә һүҙҙәрҙә ышҡылыулы тартынҡылар хаҡ йүнәлеш йәки күсемле ҡылымдарға күрһәтә, шул уҡ ваҡытта ышҡыуһыҙҙары пассив йүнәлешкә йәки күсемһеҙ ҡылымға ишаралай. Мәҫәлән, «әҙерләй [ашарға]» ҡылымы «чхэ» (ချက်, [[tɕʰɛʔ]^?) вариантында һүҙҙәренән «әҙерләү» тигәнде белдерә, ә «чжэ» (ကျက်, [[tɕɛʔ]^?) варианты «әҙерләнгән булыу»; «кәметеү»   (ဖြေ, [[pʰjè]^? «пхе» вариантында) «кәметеү», ә «пье» (ပြေ, [[pjè]^?) һүҙе «кәметелеү» тигәнде белдерә.

Һуҙынҡылар

Монофтонгылар		Дифтонг
Алғы рәт һуҙынҡылары	Артҡы рәт һуҙынҡылары	Ярым һуҙынҡы алғы рәт	ярым һуҙынҡый артҡы рәт
Өҫкө күтәрелеш	i	u
Өҫкө күтәрелеш һуҙынҡылары	e	o	ei	ou
Урта күтәрелеш	ə
Урта-түбәнге	ɛ	ɔ
Түбәнге күтәрелеш	a	ai	au

 /e/, /o/, /ə/, /ɔ/ монофтонгылары — бары тик асыҡ ижектәрҙә генә,  /ei/, /ou/, /ai/, /au/  дифтонгылар ябыҡ ижектәрҙә генә осрай. /ə/  нейтраль һуҙынҡыһы булған ижектә генә була, һәм ул бындай ижектәрҙә ҡулланырға рөхсәт ителгә берҙән-бер һуҙынҡы.

Өҫкө рәт һуҙынҡылары булған /i/ менән /u/ һәм быға тап килгән дтфтонгыларҙың өлөштәре лә үҙәкләштерелә  (ябыҡ ижектәрҙә — [ɪ] һәм [ʊ]),  /ɴ/ һәм /ʔ/ алдынан). Шулай итеп, «хни» ({{{2}}}, /niʔ/, «ике» тип уҡыла [nɪʔ]; «чжаун» ({{{2}}}, /tɕàuɴ/, «бесәй»)  [tɕàʊɴ] тип уҡыла.

Тондар

Бирма теле — тондарға нигеҙләнгән тел, был бер үк ижек төрлөсә әйтелә ала икәнен аңлата — юғары күтәрелеүсе, түбән төшөүсе һәм башҡа интонациялар Мьянм теле фонация, тауыш көсө, оҙонлоҡ һәм  һуҙынҡыларҙың сифаты менән дә билдәләнә. Ҡайһы бер лингвистар бирма телен  регистровый тел тип тә таныйҙар, шанхай теле диалектына тартымлыҡ бирә.

Мьянман телендә дүрт тонды айырып йөрөтәләр, түбәндәге таблицала улар  /a/ ижеге миҫалында сағылдырыла.

Тон	Тон атамаһы	«а»	тамғаланышы тасуирлама
Түбән	«нинтан», နိမ့်သံ	à	Нормаль фонация, уртаса оҙайлыҡ, өн көсөргәнешлеге түбән, түбән йәки юғары күтәрелеүсе өн
Юғары	«тэтан» တက်သံ	á	Ихтимал, бер нисә ышҡылыулы фонация, юғары көсөргәнештәге сағыштырмаса оҙайлы өн юғары тембрлы; пауза алдынан юғарынан ҡапыл түбәнәйә.
шығырлаусы	«тэтан» သက်သံ	a	Шығырлаулы йәки көсөргәнешле фонация, ҡайһы саҡ еңелсә тамаҡ ҡыҫымы менән оҙатыла, өндөң көсөргәнешлеге һәм юғары тембры менән ҡылыҡһырлана;
Инә	«тайнтан» တိုင်သံ	aʔ	Үҙәкләштерелгән һуҙынҡы,  тамаҡ ҡыҫымында тамамлана, ҡыҫҡа, юғары тембрлы

Миҫал:

• түбән тон /kʰà/ «һелкетеү»;
• юғары /kʰá/ «әсе булыу»;
• шығырлаусы /kʰa/ «хаҡ»;
• инеүсе /kʰaʔ/ «иғтибарҙы ситкә йүнәлтеү».

Инеүсе тон /ɴ/ өнөнә тамамланған ижектәргә хас түгел:

• түбән /kʰàɴ/ «дусар итеү»;
• юғары /kʰáɴ/ «кибеү»;
• шығырлаусы /kʰaɴ/ «тәғәйенләнләү».

Хәҙерге мьянма йәнле һөйләү телендә лингвистар ике тон барлығын таный (орфографик яҡтан дүртәү тип билдәләнә):һүҙҙәрҙә осраған «юғары» тон, ул шартлаулы тартынҡыға бөтә; һәм түбәнәйә барыусы «ябай» тон, өҫтәүенә, «ябай» тон төрлө юғарылыҡта әйтелергә мөмкин. Лена Тэйлор фекеренсә, (ингл. F. Taylor L.), бирма телендәге тондар системаһы юғалыу процесы өҫтөндә..

Морфология

Сифаттар

Мьянма телендә, рус сифаттарына оҡшаш булған айырым һүҙ төркөмө юҡ, уның функцияһын  «X булыу» мәғәнәһенә эйә булған сифат ҡылымдары үтәй;  бындай ҡылымдар исемгә киҫәксә рәүешендә өҫтәлергә мөмкинкин:

һөйләү.: ချောတဲ့လူ (чхотэла, lù dɛ tɕʰɔ);

китап.: ချောသောလူ (чхотол)

тәржемә: «матур булыу» + киҫәксә + «кеше»

Сифат ҡылымдары исем менән бергә килеп, ҡатмарлы һүҙ  яһай ала, мәҫәлән, «лучхо» လူချော, tɕʰɔ lù: «кеше» + «матур булыу».

Сағыштырыу түбәндәге конструкцияла сағыла:

X + «тхапо» (ထက်ပို, pò tʰeʔ) + сифат,

бында  X — сағыштырыу предметы.

Артыҡлыҡ  дәрәжәһе «ә» ҡушылмаһы ярҙамында яһала (အ, ʔə) + сифат + «схун» (ဆုံး, zóʊɴ).

Һандар үҙҙәре асыҡлаған исемдән һуң килә.

Ҡылым

Бирма телендә ҡылым тамыры һис юғында бер генә суффиксҡа (киҫәксә) булһа ла эйә булырға тейеш, ниәтте, әҙәплелекте, ҡылымдың төрөн һәм ошоға оҡшаған заман грамматикаһын белдереү өсөн яуап бирә. Күп кенә киҫәксәләрҙең формаль һәм аралашыу теле өсөн үҙҙәренә оҡшаған һыңарҙары бар. Суффиксы булмаған ҡылым бойороҡ һөйкәлшен белдерә. Ҡылым тамыры һәр ваҡыт үҙгәрешһеҙ ҡала, ҡылым субъекттың хәрәкәтен белдергән Һүҙ менән зат та ла, һан да ла, енес категорияһында ла (родта) үҙгәрмәй.

Исемдәр

Исемдәрҙең күплек һаны бирма йәнле һөйләү телмәренә «туя» (әгәр һүҙ тамаҡ ҡыҫымы менән әйтелһә, တွေ, dè йәки tè) һәм китапсала «мьа» (များ, mjà) киҫәксәләрен өҫтәү ярҙамында яһала. «Йәғни» (တို့ to) һүҙенә тап килгән киҫәксә әйберҙәрҙе йәки кешеләр төркөмөн аңлата.

• မြစ် (мьи, mjɪʔ) —  йылға;
• မြစ်တွေ (мьитуй, mjɪʔ tè) — йылғалар (разг.);
• မြစ်များ (мьимьа, mjɪʔ mjá) — йылғалар (китапса.);
• မြစ်တို့ (мьито, mjɪʔ to) — йылғалар.

Күплекте белдереүсе суффиксы һан менән ҡулланылмай.

ယောက် ကလေး ၅ (сандра йау кхаль, ŋá kʰəlé jaʊʔ)

балалар — биш — иҫәпте белдереүсе һүҙ

«Биш бала».

Мьянма телендә енес (род) төшөнсәһе булмаһа ла, хайуан һәм үҫемлек атамаларында енесте белдереүсе суффикстар ҡулланыла. Ир-ат енесе (мужской род) — «тхи» (ထီး, tʰí), «пха» (ဖ, pʰa), «пхо» (ဖို, pʰò); ҡатын-  ҡыҙ енесе (женский род) «ма» (မ, оксфордтағы) суффикстарын өҫтәү арҡаһында хасил була.

• ကြောင်ထီး (чхаунтхи, tɕàʊɴ tʰí) — бесәй;
• ကြောင်မ (чхаунм, оксфордтағы tɕàʊɴ) — бесәйҙәр;
• ကြက်ဖ (чхэпха, tɕɛʔ pʰa) — әтәсте;
• ထန်းဖို (тханпхо, tʰáɴ pʰò) — үҫемлек ир кариот.

Иҫәпләнеүсе һүҙҙәр

Күрше тай, ҡытай һәм бенгаль телдәрендәге кеүек бирма телендә лә иҫәпләгәндә махсус иҫәп классификаторҙары ҡулланыла. Мәҫәлән, ၅ ကလေး (сандра кала, kʰəlé ŋà, «бала биш») тип әйтергә ярамай, «биш» һүҙенән һуң иҫәпләнеүсе кешеләрҙе белдергән һүҙ килергә тейеш: ယောက် (йау, jaʊʔ).

Һүҙҙәрҙең ҡәҙимге тәртибе — исем + һан+ иҫәпләнеүсе һүҙ. Әгәр һан түңәрәк була икән, һүҙҙәр тәртибе үҙгәрә: исем + иҫәпләнеүсе һүҙ + һан. Берҙән-бер10 һанында ғына ҡәҙимге тәртип һаҡлана.

Ваҡытты үлсәү берәмеге — мәҫәлән, «сәғәт» (найя, နာရီ), «көн» (йэ, ရက်), «ай» (ла, လ) кеүектәре иҫәпләнеүсе һүҙҙәр талап итмәй.

Киҫәксәләр

Бирма телендә киҫәксәләре (суфикстар) актив роль уйнай, улар «писси», ပစ္စည်း тип атала. Бындай киҫәксәләр ҡылым һөйкәлештәрен, заманын, әҙәплелек кимәлен белдереп киләләр, шуның арҡаһында уларҙы тәржемә итеүе лә мөмкин түгел. Уд  Дәүләт мьянманский-инглиз һүҙлегенә тап килә һәм улар 449.

Ҡайһы бер киҫәксәләр һүҙ төркөмдәрен үҙгәртә: иң популяр булғандарҙың береһе «э», အ (ə), уны һүҙ алдына ҡуйһаң, исем килеп сыға. Мәҫәлән, «уин» (ဝင်) һүҙе «инә» тигәнде аңлата, ә «эуин», အဝင် «ишек»  һүҙенә әйләнә. 

Алмаштар

Алмаш-эйәләр һөйләмде башларға тейеш булһа ла, йыш ҡына бойороҡ һөйләмдәрҙә һәм көндәлек һөйләштә ул төшөп ҡалырға ла мөмкин. Алмаш-тултырыусылар «ко» (ကို, ɡò; формаль — «э», အား, á) тултырыусы суффиксы менән бирелергә тейеш, ул туранан-тура тамырға ҡушыла. Ғәҙәттә алмаш яңғыҙлыҡ исемдәре урынында ла килә. Алмаштарҙы ҡулланыу аудитория мөнәсәбәте менән бәйле.

Тиҫтер менән һөйләшкәндә беренсе зат алмашы «нга» (ငါ, ŋà; «мин») һәм икенсе зат алмашы «нин» (နင်, nɪɴ; «һин») ҡулланыла, әммә күптәр өсөнсө зат алмаштарына өҫтөнлөк бирә: оло йәштәге кеше үҙен—  «доле» (ဒေါ်လေး, lé dɔ; «инәй») йәки «уле» (ဦးလေး, lé ʔú; «апа»,«бабай» ) тип, ә йәш  кеше  «та» (သား, θá; ул) йәки «тами» (သမီး, θəmí; ҡыҙ) тип йөрөтә.

Төп алмаштар:

Зат	Берлек һаны		Күплек һан
	Формаль булмаған	Формаль	Формаль булмаған	Формаль
Беренсе зат	ငါ сандра (ŋà)	ကျွန်တော်♂ чжанто (tɕənɔ) ကျွန်မ♀ чжанма (tɕəma)	ငါဒို့ нгадо (do ŋà)	ကျွန်တော်တို့♂ чжантодо (do tɕənɔ) ကျွန်မတို့♀ чжанмадо (do tɕəma)
Икенсе зат	နင် нина (nɪɴ) မင်း мин (mɪɴ)	ခင်ဗျား♂ кхинмьа (kʰəmjá) ရှင်♀ шин (ʃɪɴ)	နင်ဒို့ ниндо (do nɪɴ)	ခင်ဗျားတို့♂ кхинмьадо (kʰəmjá) ရှင်တို့♀ шиндо (ʃɪɴ)
Өсөнсө зат	သူ шул (θù)	(အ)သင် атин ((ə)θìɴ)	သူဒို့ тудо (do θù)	သင်တို့ тиндо (θìɴ)

* Китап телендә күплек һаны — «то» (တို့) киҫәксәһе менән, һөйләштә  «до» (ဒို့ киҫәксәһе менән билдәләнә).

^♂ ир-егеттәр ҡуллана

^♀ ҡатын-ҡыҙҙар ҡуллана

• «бунбун» (ဘုန်းဘုန်း, «бунчжа» тигәндән, ဘုန်းကြီး, «монах»),
• «схайадо» (ဆရာတော်, sʰəjàdɔ; «бөйөк уҡытыусы»),
• «эшинбуйа» (အရှင်ဘုရား, ʔəʃɪɴ pʰəjá; «һеҙҙең ғали йәнәптәре»).

Монахтар менән һөйләшкәндә, үҙеңә ҡарата түбәндәге алмаштар ҡулланыла:

Заты	Берлек һаны
	Формаль булмаған	Формаль
Беренсе зат	တပည့်တော်♀ тапидо	ဒကာ♀ даг dəɡà
Икенсе зат	ဘုန်းဘုန်း бунбун (pʰóʊɴ pʰóʊɴ) (ဦး)ပဉ္စင်း (у)басхин ((ú) bəzín)	အရှင်ဘုရား ашинбуйа (Pʰəjá ʔəʃɪɴ) ဆရာတော်♂ схайадо (sʰəjàdɔ)

^♀ ҡатын-ҡыҙҙарҙа «ма» (မ) киҫәксәһе өҫтәлә

^♂ ғәҙәттә монастырь башлығы өсөн генә ҡулланыла өсөн ҡағиҙәләр ҡулланыла ғына туҡылдатып

Мьяма теленең эйәлек алмаштары һөйләшендә алмаш тамыр түбән тонда тоһа, ул тартыла. Китап телендә бындай күренеш күҙәтелмәй: китап алмашы булған «и» ၏ (ḭ) эйәлек алмашындағы «йэ» (ရဲ့, jɛ) киҫәксһе ролен үтәй.

• ငါ (нга, ŋà, «мин») + ရဲ့ = ငါ့ (нга, ŋa, «минең»);
• နင် (нин, nɪɴ, «һин») + ရဲ့ = နင့် (нин, nɪɴ, «һинең»);
• သူ (ту, θù «ул») + ရဲ့ = သူ့ (ту, θṵ, «уның»).

Ҡабатлау

Редупликация сифаттарҙың мәғәнәһен көсәйтеү йәки кәметеү өсөн ҡулланыла.

• ချော (чхо, tɕʰɔ «матур») → ချောချော (чхочхо, tɕʰɔtɕʰɔ «бик матур»).

Күп кенә һүҙҙәр, бигерәктә ҡушма сифатар, редупликацияла рәүешкә әйләнә:

• လှပ (хлап, lapa «гүзәл») → လှလှပပ (хлахлапап lala papa «бик яҡшы»).

Шул уҡ хәл исемдәр менән дә ҡабатлана:

• ခဏ (кхан, «мәл») → ခဏခဏ (кханакхан, «йыш ҡына»).

Исемдәрҙең һан редуплициры өсөн ҡайһы бер үҙгәрештәр:

• ပြည် (пьи, pjì «ил») → အပြည်ပြည် (апьипьи, pjì əpjì «илдәр»), сағ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ (апьипьисхайнйа, pjì əpjì jà sʰàɪɴ «халыҡ-ара»);
• အမျိုး (амьи, «төр») → အမျိုးမျိုး (амьимья, «күп төрҙәр»).

Бер нисә иҫәпләнеүсе һүҙ «теге йәки был» тигәнгә күрһәтеү өсөн редуплицирлана :

• ယောက် (йуэ, «кеше») → တစ်ယောက်ယောက် (тийуэйуэ, «кемдер»);
• ခု (кху, «әйбер») → တစ်ခုခု (тикхукх, «әллә нимә»).

Синтаксис

Бирма телендә һүҙҙәрҙең ҡәҙимге тәртибе— SOV. Бирма теле — моносиллабик тел, йәғни һүҙгә (« тамыр» тигәнгә тиң) башҡа һүҙҙәр ҡушыла алмай. Ҡылымдар һан, зат, заман менән үҙгәрмәй, исемдәр килеш менән үҙгәрмәй, әммә уларға киҫәксәләр өҫтәлергә мөмкин. Мәҫәлән,  «ашау» — «са» (စား, sà) ҡылымы уға аффикстар ҡушҡанда ла үҙгәрмәй.

Лексикаһы

Мьяма һүҙҙәренең күпселеге бер ижектән тора, һәм улар тибет-бирма ҡатламы лексикаһынан барлыҡҡа килгән, әйтергә кәрәк, һүҙҙәрҙең күбеһе бер нисә ижектән тороп, ситтән үҙләштерелгә һанала.Паль, инглиз, мон телдәренән алынған һүҙҙәр күп, шулай уҡ ҡытай, санскрит һәм хинди телдәренән алынғандары ла байтаҡ.

• Паль теленән индерелгәндәре, ғәҙәттә, дин, дәүләт идараһы, сәнғәт һәм фән өлкәләренә ҡарай;
• англицизмдар —  хәҙерге заман институтына һәм техникаға;
• мон телемьяма теленә әүҙем йоғонто яһай: күп кенә үҙләштерелгән һүҙҙәр хәҙер үҙҙәренеке тип ҡабул ителә; мон теленән алынғандарҙың күбеһе үҫемлек, хайуандар донъяһына, идара итеүгә, туҡыусылыҡҡа, кәсепселеккә, аш-һыу бүлмәһенә, карап эштәренә, архитектура һәм музыка өлкәһенә ҡарай;
• санскрит үҙләштереүҙәр — дини терминдар, ҡытайсанан — ризыҡ исемдәре һәм уйындар, хиндиҙан — кулинария, карап менән идара терминдары.

Үҙләштерелгән һүҙҙәргә миҫалдар:

• ғазап: ဒုက္ခ (дукх, doʊʔkʰa, паль һүҙе «дукх»);
• радио: ရေဒီယို (йэдийо, ɹèdìjò, инглизсәнән «radio»);
• метод: စနစ် (сана, sənɪʔ, мон);
• йомортҡа рулеты: ကော်ပြန့် (копьан, kɔpjaɴ, көньяҡ минь 潤餅, jūn-piáⁿ);
• ҡатын: ဇနီး (зань, zəní, һин джани);
• туҡмас: ခေါက်ဆွဲ (кхау схуэ, sʰwɛ kʰaʊʔ, ш. ၶဝ်ႈသဵၼ်ႈ, sʰēn kʰāw);
• фут: ပေ (пе, pè), португал pé);
• флаг: အလံ (аланин, əlàɴ, ғәрәп علم ʕalam);
• келәт (ɡòdàʊɴ, малай gudang).

Өйрәнеү тарихы

Беренсе бирма-сит ил һүҙлек төҙөү америка баптисына миссионер Адонирам Джадсон.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Бирма-урыҫ практик транскрипцияһы
• Эмэльси
• Һид хаттар
• Бирма телендә һүҙ төркөмдәре.