Кесе Эдда
| Кесе Эдда | |
| Нигеҙләү датаһы | 1225 |
|---|---|
 | |
| Жанр | шиғриәт һәм Скандинав мифологияһы |
| Баҫма йәки тәржемә | Prose Edda[d], L’Edda de Snorre Sturleson[d], L'Edda. Récits de mythologie nordique[d], Q74760335?, The Elder Edda of Saemund Sigfusson and the Younger Edda of Snorre Sturleson[d] һәм The Prose Edda[d] |
| Автор | Снорри Стурлусон[d] |
| Ил |
 Исландия Исландия эпохи народовластия[d] |
| Әҫәрҙең теле | древнескандинавский язык[d] һәм древнеисландский язык[d] |
| Тулы мәғлүмәт өсөн URL | norroen.info/src/snorra/ |
| Авторлыҡ хоҡуғы статусы | 🅮[d] һәм 🅮[d] |
| Литературный мотив | origin of particular languages[d][1], wandering of tribes[d][1], origin of kings (from deity (deities))[d][1], second sight[d][2], hero's precocious strength[d][3], mighty lifter[d][3] һәм Thor slays his foster father and takes himself the realm of Thrace[d][4] |
 Кесе Эдда Викимилектә | |
Кесе Э́дда, «Сно́рри Э́ддаһы», «Э́дда прозала» йәки ябай «Э́дда» (исланд. Snorra Edda) 1222—1225 йылдарҙа яҙылған һәм скальдтар шиғриәте буйынса дәреслек булараҡ күҙалланған урта быуаттар исланд яҙыусыһы Снорри Стурлусондың әҫәре. [[Скандинав мифологияһы|Герман-скандинав мифологияһы]] сюжеттарына нигеҙләнгән боронғо поэмаларынан күп һанлы өҙөмтәләрҙе үҙ эсенә алған дүрт өлөштән тора.
Эдда эвгемеристик прологтан һәм өс айырым китаптан башлана: Гюльви күренеше (Видение Гюльви — Gylfaginning, 20000-гә яҡын һүҙ), Шиғриәт теле (Язык поэзии — Skáldskaparmál, 50000-гә яҡын һүҙ һәм Размерҙар исемлеге (Перечень размеров — Háttatal) Эдда бер-береһенә бәйле булмаған текст йөкмәткеһе менән 1300—1600 йылдар менән билдәләнгән ете төрлө манускриптта һаҡланған.
Әҫәрҙең маҡсаты уҡыусыларҙы аллитерация шиғырҙарының нескәлектәрен заманса Снорри уҡыусыларға еткереү һәм бик күп кеннингтар аҫтында йәшерелгән һүҙҙәрҙең мәғәнәһен асыҡлау ине.
Башта «Кесе Эдда» «Эдда» булараҡ ҡына билдәле булған, ләкин һуңыраҡ, Өлкән Эдданан айырыу өсөн, әлеге исемен алған. «Өлкән Эдда» менән «Кесе Эдда»ны икеһенән дә килтерелгән уртаҡ өҙөмтәләр бәйләй.
Йөкмәткеһе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«Кесе Эдда» өс өлөштән тора. Беренсеһе мифологияны күҙәтеүҙе үҙ эсенә ала, уның төп сығанағы, шиғырҙарҙан күренеүенсә, йөкмәткеһе буйынса Сэмунд Мудрый, башҡа авторҙар яҙған тип һаналған «Оло Эдда»ға — Скандинавия мифологияһы геройҙары һәм илаһтары тураһындағы йырҙар йыйынтығына яҡын булған ҡулъяҙма йырҙар йыйынтығы ул. Снорриҙың шиғри мифтары тамамланған системаға берләштерелгән, ул «легендар швед короле» Гюльи менән юғары алла Один араһындағы диалог рәүешендә бирелә.
Икенсе өлөшө боронғо скандинавтар шиғриәтендә ҡабул ителгән мөһим образлы метафораларҙы, «кеннингтарҙы», аңлатыуға арналған. Ошонда уҡ тейешле метафоралар өсөн нигеҙ булып торған легендалар ҙа, мәҫәлән, алтын тураһында «кеннингтар» менән бәйле Зигфрид һәм Нибелунг хазинаһы тураһында йыр ҙа һөйләй. Шиғри миҫалдар ролендә, Стурлусон скальдтарҙың классик дәүерҙән беҙгә өҙөмтәләр формаһында ғына килеп еткән данлыҡлы хеҙмәттәренән өҙөктәр килтерә.
Өсөнсө өлөшөндә скальдтар ҡулланған үлсәмдәр һәм строфалар һүрәтләнә. Уны шулай уҡ метрика тип тә атайҙар. Ошо йәһәттән Снорри үҙе Хакон короле хөрмәтенә яҙған, иртә шиғриәткә хас бөтә традицияларҙы үҙ эсенә алған скальдтар шиғриәтендә маҡтау йырҙарының төп тантаналы формаһы «драпа» килтерелә. Был хеҙмәт яңы дәүерҙең үҙгәреүсән мәҙәни һәм ижтимағи мөнәсәбәттәре йоғонтоһонда барлыҡҡа килгән һуңғы ҡаялар ижадына ҡарата мөнәсәбәтте сағылдыра, тип әйтергә була.
Алдан билдәләнгәнсә, "Кесе Эдда"ның нигеҙендә — «Өлкән Эдда» — XIII быуатта (1222—1223 йылдарҙа яҙылған) ижад ителгән йыйынтыҡ. Тел һәм стиль анализы йыйынтыҡтың төрлө ваҡытта, IX быуаттан XII быуат аҙағында, яҙылған йырҙарҙан тороуын күрһәтә. Ысынында иһә йыйынтыҡ телдән риүәйәттәрҙә һаҡланып ҡалған билдәһеҙ авторҙарҙың әҫәрҙәренән ғибәрәт. Тарихтарҙы хикәйәләү мифологик һәм әхлаҡи-ғилми характерҙа, ҡайһы берҙә батырҙарса һуғыш һүрәтләмәһен үҙ эсенә ала.
Йыйынтыҡ XVII быуатта беренсе нәшер итеүсе, Исландия кешеһе Снорри Стурлусондан исемен алған. "Кесе Эдда"нан айырмалы рәүештә, тағы ла боронғораҡ йырҙар йыйынтығы «Өлкән Эдда» йәки шиғри тип атала башланған. Был ике йыйынтыҡты икеһенән дә өҙөмтә итеп килтерелгән бик күп шиғырҙар бәйләй. «Эдда» һүҙенең мәғәнәһе әлегә тиклем билдәһеҙ.
Скальдтар шиғриәтен һәм «Эдда» йырын сағыштырғанда, стиле һәм йөкмәткеһе буйынса беренсеһе боронғо Германия аллитерация шиғриәте менән туранан-тура бәйләнгән халыҡ дидактикаһы һәм эпосы жанрынан ғибәрәт. «Эдда» героик йырҙарының күп өлөшө үҙ сюжеты буйынса континенталь гермәндәрҙең эпик поэзияһына барып тоташа, ә мифологик йырҙар немецтарҙа һәм инглиз сакстарында оҡшаш түгелдер, моғайын, сөнки был халыҡтар христианлыҡҡа иртәрәк һәм тәрәнерәк мөрәжәғәт иткәндер.
«Кесе Эдда» менән «Өлкән Эдда»ны башҡа герман халыҡтарының эпик шиғриәте менән сағыштырыу традицион һәм яңы сюжеттарҙы аңлатыу ҙа, әҫәрҙәрҙең стиль үҙенсәлектәре лә скандинав фольклорының айырым үҙенсәлеклелеген урынлаштырыу тора. Атап әйткәндә, «Эдда» шиғриәтендә боронғо герман әҫәрҙәренә хас метрик форманы — аллитерацияны айырып күрһәтергә мөмкин, әммә бында көнбайыш германдарында булмаған строфик биҙәлеште лә күрергә мөмкин.
«Эдда» мифтарынан торған йырҙарға легендар илаһи күрһәтмәләр формаһына үҙгәртелгән аллалар тураһында легендалар һәм риүәйәттәр, тормоштоң тәрән аҡылы һабаҡтары инә. Мифологияла үҫешкән мәжүси инаныуҙар системаһында был тәғлимәттәр викингтар заманында скандинавия халыҡтарында формалаша, ләкин тамырҙары менән боронғо германдарҙың мәҙәниәтенә тәрән үтеп инә.
«Халыҡтарҙың бөйөк күсенеүе» осоронда готтар, франктар, бургундтар кеүек континенталь германдарҙың эпик сюжеттары Зигфрид, Эрманарик һәм Сванхильдҡа, Нибелунгтарҙың һәләк булыуы тураһындағы тарихтарына һәм башҡаларға арналған. Бөтә был хикәйәттәр күп дәрәжәлә «Эдда» героик йырҙарында сағылыш тапҡан. Әммә йырҙарҙа скандинав сығышлы һуңғы әҫәрҙәрҙе лә, мәҫәлән, диңгеҙ сапҡындарын, нәҫел үсен ҡайтарыуҙы, герой менән валькирия араһындағы мөхәббәтте һүрәтләгән "Хельги тураһында йырҙар циклы"н осратырға мөмкин.
Пролог[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Пролог Алланың донъяны барлыҡҡа килтереүе, Әҙәм менән Һауаның барлыҡҡа килеүе һәм Нухтың ҡотолоуы тураһындағы мәсихселәргә хас ҡарашты ҡабаттан һөйләй. Артабан донъяның өс өлөшө: Африка, Европа һәм Азия тураһында тәғлимәт бирелә. Скандинавия аллалары ҡала ҡолағандан һуң Трояны (хәҙерге Төркиә, Tyrkland) ташлап киткән Троя яугирҙары итеп һүрәтләнә. Шулай итеп Тор Приамдың ейәне һәм Мемнондың улы булып сыға. Торҙан Одинға тиклем 12 быуын була. Один үҙ халҡын Төркиәнән Саксонияға (Saxland) сығарған. Унан үҙенең власын Вестфалияға (Vestfál) һәм Францияға (Frakland) йәйелдергән. Һуңынан Один төньяҡҡа юллана һәм хәҙерге көндә Ютландия тип йөрөтөлгән Рейдготландты яулай. Унан ул артабан китә һәм Сигтун районында Швецияға күсеп ултыра. Күскенселәрҙе астар тип йөрөтә башлайҙар.
Гюльвиҙың илаһи күренеше (Gylfaginning)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Конунг Гюльви инкогнито белем алырға Асгардҡа юлланды. Унда ул Оҙон, Тигеҙ бейеклектәге һәм Өсөнсө исемдәр менән танытҡан астар менән осраша, уларҙан донъяның үткәне һәм киләсәге хаҡында белә. Шулай уҡ аллаларҙың тормошо, уларҙың ҡаһарманлыҡтары һәм һуғыштары тураһында бәйән ителә. Унда донъя тыуыу, ҡоро ер, күк, аллалар һәм кешеләр тыуҙырыу тураһындағы боронғо скандинавтарҙың төп космогоник күҙаллауҙары тупланған. Донъя ҡоролошо, атап әйткәндә, уның юғары (бөтә донъяларҙы бер-береһе менән бәйләгән Иггдрасиль донъя ҡорос ағасы) һәм түбән (Хель — үлеләр батшалығынан түбәнерәк урынлашҡан донъя) сиктәре һүрәтләнә.
Иң ҡыҙыҡлы хикәйәләрҙең береһе — Рагнарёк, аллалар һәм хроник ҡот осҡос заттар араһында барған һуңғы алыштан һуң барған, аллаларҙың (аллаларҙың яҙмышы) һәм бөтә донъяның һәләк булыуы.
Шиғриәт теле (Skáldskaparmál)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Скальдтар шиғриәтенең дөйөм принциптары һүрәтләнә. Хейти (исемдәрҙе алмаштырыу) һәм кеннинг (ғәҙәттә, «билдәләнеш») төшөнсәләре индерелә. "Шиғриәт теле"нең күпселек өлөшө мифологик аңлатмалы кённингтар миҫалы булараҡ төҙөлгән.
|
Шиғриәт «диңгеҙ йәки карл дымы» тип атала, сөнки Одрёрирға бал әҙерләнерҙән алда Квасирҙың ҡаны ҡойолған булған һәм шунда, ошо һауытта, ул әҙерләнгән дә. Шуға күрә уны, Эйвинд әйткәнсә һәм әүәл яҙылғанса, «Один ҡаҙаны шыйыҡсаһы» тип йөрөтәләр. | 
|
Шиғри үлсәмдәр исемлеге (Háttatal)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Снорри, нигеҙҙә, үҙ әҫәрҙәрен файҙаланып, скальдтар шиғриәте станстарының төрлө варианттарын һүрәтләй. Хикәйәләүҙә күрһәтмә биреүсе ҡарашты ла, тасуирлау мәнәсәбәтен дә ҡуллана. Шуның менән бергә Снорри йыш ҡына шиғриәттең боронғо оҫталарының ҡайһы берҙә билдәләнгән ҡағиҙәләргә буйһонмауын хәтергә төшөрә.
Кесе Эдданың географияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тылсымлы Асгард һәм Ётунхеймдан тыш, ысын географик атамалар ҙа: Дания (Danmörk), Швеция (Svíþjóð), Норвегия (Nóregur), Оркней утрауҙары (Orkneyjar), Англия (England), Саксония (Saxland), Греция (Gríkland), Миклагард, Гардарики (Русь — Garða), Иерусалим (Jórsala) телгә алынған.
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- рус телендә
- Грушке Н. Ф. Эдда // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Младшая Эдда / Гуревич Е. А. // Меотская археологическая культура — Монголо-татарское нашествие [Электронный ресурс]. — 2012. — С. 529. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 20). — ISBN 978-5-85270-354-5.
- башҡа телдәрҙә
- Ross M. C. (инг.)баш. Skáldskaparmál: Snorri Sturluson’s «Ars poetica» and medieval theories of language. — Odense, 1987.
- La Edda de Snorri Sturluson. — N. Y., 2008.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Младшая Эдда (рус.)
Әҫәрҙең тексты | |
|---|---|
| Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар | |
| Норматив контроль |
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Thompson S. Motif-Index of Folk-Literature (ингл.): A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Medieval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books, and Local Legends — 1958.
- ↑ Thompson S. Motif-Index of Folk-Literature (ингл.): A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Medieval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books, and Local Legends — 1958.
- ↑ 3,0 3,1 Thompson S. Motif-Index of Folk-Literature (ингл.): A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Medieval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books, and Local Legends — 1958.
- ↑ Thompson S. Motif-Index of Folk-Literature (ингл.): A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Medieval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books, and Local Legends — 1958.