Көтөүсе ҡумыҙы
| Көтөүсе ҡумыҙы | |
 | |
| Халыҡ-ара ғилми атамаһы | Alisma L., 1753[1][2] |
|---|---|
| Таксономия рангыһы | Ырыу[1] |
| Яҡындағы юғарыраҡ кимәлдәге таксон | Частуховые[d] |
| Таксондың халыҡ атамаһы | water plantain[3], مزمار الراعي, Baqəvər, Шальнік, žabník, Skeblad, Froschlöffel, Alismo, Konnarohi, Sarpiot, Žabnik, サジオモダカ属, წყლის მრავალძარღვა, Кербезгүл, Dumblialaiškis, Воден тегавец, Waterweegbree[4], Vassgroslekten, Żabieniec, Частуха, žabník, Svaltingar, Su sinirli otu, Chi Trạch tả, 泽泻属[5][6][7][…] һәм 泽泻属[8] |
| Номенклатурный тип | A. plantago-aquatica |
| GRIN URL | npgsweb.ars-grin.gov/gri…[9] |
| PAEnflowered taxon URL | paenflowered.org/apgii/a… |
 Көтөүсе ҡумыҙы Викимилектә | |
Көтөүсе ҡумыҙы (лат. Alisma) - көтөүсе ҡумыҙҙар ғаиләһенән күп йыллыҡ үләнле үҫемлектәр ырыуы.
Атамаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ырыуҙың фәнни исеме боронғо грек теленән килеп сыҡҡан. Бындай атамалы үҫемлекте беҙҙең эраның беренсе быуаттарында Диоскорид үҙенең "Дауалау матдәләре тураһында" (лат. De materia medica) тигән хеҙмәтендә телгә алған.
Таралыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төньяҡ ярымшарҙың уртаса пояһында Австралия, Көньяҡ-Көнсығыш Азия, Көнсығыш Африка һәм Үҙәк Америкала үҫкән 11 төрө билдәле.
Баҡа япраҡлы көтөүсе ҡумыҙ (A. plantago-aquatica) бөтә райондарҙа осрай; ҡайышлы көтөүсе ҡумыҙы (A. gramineum), Юзепчук көтөүсе ҡумыҙы (A . juzepczukii) һәм ланцет япраҡлы көтүче ҡумыҙһы (A . lanceolatum) - республика өсөн һирәк төрҙәр. Һыу буйында, һыу ятҡылыҡтарында, һыулы һаҙлыҡтарҙа, һаҙлыҡлы тупраҡта үҫә.
3 төрө Ҡаҙағстан ярлы һыу ятҡылыҡтарында, балсыҡлы урындарында һәм ҡаҙылған траншеяларында үҫә: баҡа япрағыдай көтөүсе ҡумыҙ (A. plantago-Aquatica), ланцет япрағы менән көтөүсе ҡумыҙы (Alisma lanceolatum), Ләҙәл көтөүсе ҡумыҙы (A .А. loeselііі).
Ботаник һүрәтләмә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
10-70 см бейеклектәге үҫемлектәр. Тура, өс ҡырлы сабаҡ. Япраҡтары - күкһел, түңәрәк. Сәскәһе аҡ йәки алһыу, һеберкәс сәскәләр төркөмөндә. Бер өйлө. Емеше - бер орлоҡло ҡоро емешле ҡуҙаҡлы орлоҡ. Июн-июлдә сәскә ата. Ҡоштар тарафынан һеркәләнә. Емештәре июль-август айҙарында өлгөрә.
Емешен һыу һәм һыу ҡоштары тарата.
Ҡулланыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тамырҙарында крахмал, шәкәр матдәләре, эфир майы, үләнендә ағыулы алкалоидтар бар.
Халыҡ медицинаһында үлән төнәтмәһе бөйөр ауырыуҙары ваҡытында, геморрой, һарғыу һыуҙан дауалау өсөн ҡулланыла.
Көтөүсе ҡумыҙы ондатра һәм һыу ҡоштары өсөн аҙыҡ булып тора.
Мөгөҙлө мал өсөн ағыулы.
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ 1,0 1,1 Линней К. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium — 5 — Стокгольм: 1754. — Б. 160. — doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- ↑ Linnaeus C. Species Plantarum (лат.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas — 1753. — Т. 1. — Б. 342.
- ↑ база данных растений Министерства сельского хозяйства США (ингл.)
- ↑ https://www.nederlandsesoorten.nl/linnaeus_ng/app/views/species/nsr_taxon.php?id=119484
- ↑ 彭莳嘉, 罗源, 蔡宏宇, 张晓玲, 王志恒 全球变化情景下的中国木本植物受威胁物种名录, A new list of threatened woody species in China under future global change scenarios (ҡыт.) // 生物多样性 — 2022. — Т. 30, вып. 5. — Б. 21459. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2021459
- ↑ 刘冰 (Bing Liu), 叶建飞 (Jianfei Ye), 刘夙 (Su Liu), 汪远 (Yuan Wang), 杨永 (Yong Yang), 赖阳均 (Yangjun Lai), 曾刚 (Gang Zeng), 林秦文 (Qinwen Lin) Families and genera of Chinese angiosperms: a synoptic classification based on APG III, 中国被子植物科属概览: 依据APG III系统 (билдәһеҙ) // 生物多样性 — 2015. — Т. 23, вып. 2. — Б. 225–231. — 7 с. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2015052
- ↑ 肖翠, 刘冰, 吴超然, 马金双, 叶建飞, 夏晓飞, 林秦文 北京维管植物编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distributions of vascular plants in Beijing, China (билдәһеҙ) // 生物多样性 — 2022. — Т. 30, вып. 6. — Б. 22064. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2022064
- ↑ https://www.iplant.cn/frps/vol/8 / под ред. S. C. Sun — 1992. — Т. 8. — Б. 140.
- ↑ Таксономия растений GRIN (ингл.)