Алжир битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт
 |Башҡортса исеме        = Алжир Халыҡ Демократик Республикаһы
 |Оригиналь исеме   = الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية<br><small>(''эль-Джумхуриййа эль-Джазаириййа эд-Димукратыййа эш-Ша‘биййа'')</small><br> ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ <small>(берберский)</small><br><small>(''Tagduda Tadzayrit Tamagdayt Taɣerfant'')</small>
 |Эйәлек килеш       = Алжир
 |Герб                    = 
 |Девиз                   = من الشعب و للشعب <br>(Кешләрҙән һәм кеше өсөн)
 |Гимн исеме          = Kassaman
 |Идара итеү төрө         = президент-парламент республикаһы
 |Дәүләт дине = [[ислам]] [[суннизм]] 
 |lat_dir = N|lat_deg = 27|lat_min = 15|lat_sec = 0
 |lon_dir = E|lon_deg = 3|lon_min = 27|lon_sec = 0
 |region        = DZ
 |CoordScale    = 
 |Картала                = [[File:Location Algeria AU Africa.svg|300px]]
 |Картала2               =
 |Рәсми тел                    = [[Ғәрәп теле|ғәрәп]], [[Бербер теле|бербер]] 
 |Нигеҙләнгән/Нигеҙләнгән       =
 |Бойондороҡһоҙлок датаһы      = [[5 июль]] [[1962]]
 |тан бойондороҡһоҙлоҡ        = [[Франция]]нан
 |Баш ҡала                 = [[Алжир (ҡала)|Алжир]]
 |Эре ҡалалар       = Алжир, [[Константина (ҡала)|Константина]], [[Оран]], [[Батна (ҡала)|Батна]]
 |Етәкселәрҙең вазифалары = Президент<br>
 |Етәкселәр            = [[Абдель Кадер Бенсалах]]<br>[[Нуреддин Бедуи]]
 |Страны-соседи           = 
 |Территория буйынса урыны     = 10
 |Территория              = 2 381 740
 |% һыу өҫтө            = 
 |Этнохроним              =
  |Халҡы буйынса урыны     = 37
  |Халыҡ              = {{рост}}38 087 812<ref>{{cite web|url=http://www.census.gov/population/international/data/countryrank/rank.php|deadlink=yes|title=Country Rank. Countries and Areas Ranked by Population: 2013|author=Census.gov|date=2013|publisher=U.S. Department of Commerce|accessdate=2013-05-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GUHbJYCI?url=http://www.census.gov/population/international/data/countryrank/rank.php|archivedate=2013-05-09}}</ref>
  |Иҫәп алыу йылы           = 2014
  |Халыҡ тығыҙлығы    = 15,9
|КПҮИ = {{steady}}  0,754
 |КПҮИ-ны иҫәпләү йылы        = 2018
 |КПҮИ буйынса урыны           = 85
 |КПҮИ-ны кимәле            = <span style="color:#fc0;">'''уртаса'''</span>
 |ЭТП                     = 599,83 млрд<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=612&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=54&pr.y=12|title=Algeria|publisher=International Monetary Fund|accessdate=2009-10-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/616hE7GJA|archivedate=2011-08-21}}</ref>
 |ЭТП-ны иҫәпләү йылы         = 2016
 |ЭТП буйынса урыны            = 38
 |Йән башына ЭТП   = 14 610<ref name="imf2" />
 |Валюта                  = динар ([[Общероссийский классификатор валют|DZD, код 12]])
 |Домен                   = [[.dz]]
 |ISO                     = DZ
 |Телефон коды          = 213
 |Сәғәт бүлкәте            = +1
}}
'''Алжир''' ({{lang-ar|الجزائر‎‎}} ''әл-джәзә’ир'', {{lang-fr|Algérie}}, {{lang-en|Algeria}}), рәсми атамаһы '''Алжир Халыҡ Демократик Йөмһүриәте''' ({{lang-ar|الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية‎‎}} ''әл-джүмһүриййә әл-джәзә’ириййә әд-димуҡратиййә әш-шә‘биййә'', {{lang-fr|République Algérienne Démocratique et Populaire}}) — [[Африка|
Төньяк Африка]]ла,[[ Урта диңгеҙ|Урта диңгеҙ бассейны]]ның көнбайыш өлөшөндә урынлашҡан дәүләт, [[Африка]]ның иң ҙур иле. Алжир көнбайышта [[Марокко]], көньяҡ-көнбайышта [[Мавритания]] һәм [[Мали]], көньяҡ-көнсығышта [[Нигер]] һәм көнсығышта [[Ливия]] һәм [[Тунис]] менән сиктәш. Дәүләт ерҙәренең ярайһы ҙур өлөшө [[Сахара]] сүлендә урынлашҡан. Баш ҡалаһы – [[Алжир (ҡала)|Алжир]] ҡалаһы.

XVI быуаттан XVIII быуатҡаса Алжир [[Ғосман империяһы]]на инә. [[XIX быуат]] башында француз колонизацияһы башлана. [[1954 йыл]]да Алжирҙа ''Милли азатлыҡ фронты''  ойошторола. Милли бойондороҡһоҙлоҡ өсөн Француз колониаль ғәскәрҙәренә ҡаршы бик күп ҡан ҡойолған көрәш һөҙөмтәһендә Алжир [[1962 йыл]]да бойондороҡһоҙ социалистик дәүләт булараҡ үҙаллылыҡ ала. [[1980 йыл]]дар аҙағында донъяуи хакимиәт һәм исламсылар араһында килеп тыуған ҡаршылыҡтар граждандар һуғышына әйләнә. Һуғыш ислам ҡәҙимселәрен тар-мар итеп тамамлана.

== Халҡы ==
[[2009 йыл]]ға Алжирҙа 39 миллиондан артыҡ кеше йәшәй тип һанала. Илдең төп халҡы — [[ғәрәптәр]] һәм [[берберҙар]]ҙан тора. Яр буйы һыҙаттарында һәм тау үҙәндәрендә  халыҡ айырата тығыҙ ултырған. Бында илдәге халыҡтың 90 % тан артығырағы йәшәй.

== Тәбиғәте ==

Төньяҡтан көньяҡҡа табан оҙон булып һуҙылғанға күрә, илде Төньяҡ  Алжир һәм Алжир Сахараһында бүлеп йөрөтәләр. Төньяҡ Алжир ҡаты япраҡлы мәңге йәшел урмандар һәм ҡыуаҡлыҡтар зонаһын абиләй, уға [[Атлас тауҙары]]ның һәм уның тирәһендәге яр буйы тигеҙлеге лә инә. Был зонала йылылыҡ һәм дым етерлек. Шуның өсөн Төньяҡ Алжирҙың был өлөшөнөң тәбиғи шарттары йәшәү һәм ауыл хужалығы өсөн уңайлы.

Яр буйындағы уңдырышлы тупраҡтарҙа Алжирҙар ҡиммәтле субтропик культуралар — [[йөҙөм]], цитрустар, майлы үҫемлектәр ([[зәйтүн майы|зәйтүн]]), емеш-еләк ағастары һ. б. үҫтерәләр. Алжирҙың субтропиктарындағы тәбиғи үҫемлектәр кеше эшмәкәрлеге арҡаһында ҙур зыян күргән һәм тауҙарҙың текә биттәрендә генә һаҡланып ҡалған. Элек ҡырҡып бөтөрөлгән урмандар урынын ҡыуаҡлыҡтар һәм тәбәшәк булып үҫкән ағастар алған.

Илдең күпселек өлөшөн [[Сахара]]ның ташлы һәм ҡомло сүлдәре биләй. Сүлдәр территорияның 90 процентҡа яҡынын тәшкил итә.

Кешенең хужалыҡ эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә, бигерәк тә колонизаторҙар хакимлыҡ иткән осорҙа, Алжир тәбиғәте ныҡ зыян күргән. Илдән фосфориттар, металдар, ҡиммәтле ағастар, мәҫәлән, бөкө (пробка) имәне сығарғандар. Алжирҙар субтропик зонала урман үҫемлектәрен тергеҙеүгә һәм илдең сүлле өлкәләрендә урман полосалары ултыртыуға ҙур иғтибар бирә. Алжирҙа «йәшел билбау» булдырыу проекты эшләнгән, был проект буйынса  урман һыҙаты [[Тунис]] сигенән алып [[Марокко]] сигенә тиклем сүлде киҫеп үтәсәк. Уның оҙонлоғо яҡынса 1500 км, киңлеге 10-12 км <ref>[http://www.gecont.ru/articles/geo/alzhir.htm География Алжира: рельеф, климат, население, полезные ископаемые]</ref>.

== Иҡтисады ==
Алжир — Африкалағы]]ның файҙалы ҡаҙылмаларға иң бай илдәрҙең береһе. Унда тимер рудаһы, марганец, фосфориттар һәм башҡа файҙалы ҡаҙылмаларҙың запастары шаҡтай ҙур. Төп байлыҡ — Сахара]]ның ултырма торған тоҡомдарында  табылған бик ҙур нефть һәм газ сығанаҡтары. Уларҙы үҙләштереүгә бәйле рәүештә, сүлдә эшсе-таусылар һәм геологтар йәшәй торған заманса ҡасабалар барлыҡҡа килгән. Эре ҡалалар араһында юлдар һалынған, нефть үткәргестәр, нефть эшкәртеү һәм металл иретеү заводтары һ. б. төҙөлә.

Сүл]]дә алжирҙар күбеһенсә малсылыҡ менән шөғөлләнә һәм күсмә йәки ярым күсмә тормош алып бара. Улар һарыҡ, кәзә һәм дөйә үрсетәләр. Алжир Сахараһында игенселек менән оазистарҙа ғына шөғөлләнергә мөмкин, унда хөрмә пальмалары, ә уларҙың ҡуйы ябалдаштары аҫтында емеш-еләк ағастары һәм иген культуралары үҫтерәләр. Күсеп йөрөй торған ҡом өйөмдәре йәшәү өсөн ҡыйынлыҡ тыуҙыра.

Үҙаллылыҡ иғлан ителгәндән бирле Алжир  сәнәғәттә ярайһы уңыштарға өлгәшә <ref>Алжир // Энциклопедический географический словарь / отв. редакторы Е. В. Варавина и др. — М.: Рипол-классик, 2011. — С. 26. — (Словари нового века). — 5 000 экз. — ISBN 978-5-386-03063-6.</ref>.

== Административ бүленеше ==

[[Файл:Algeria wilayat.png|thumb|300px|Алжирҙың административ бүленеше]]
Алжирҙың административ бүленештәре:
* 48 вилайәт ({{lang-ar|ولاية}}),
* 553 дайра (округ) ({{lang-ar|دائرة}}; «дайра»)
* 1541 коммуна ({{lang-fr|commune}}, {{lang-ar|بلديات}}, яңғ. بلدية ''бәләдиә'').
Түбәндә барлыҡ 48 вилайәт тә һанап кителгән. Исемлектәге һандар  карталағыһына тура килә.

{{кол|3|мал=да}}
# Адрар 
# Әш-Шәлиф 
# Ләғүәт
# Үмм-әл-Бүәги 
# Бәтнә 
# Беджая 
# Бискрә
# Бешәр 
# Блидә
# Бүирә
# Таманрассәт 
# Тебессә
# Тлемсен 
# Тиәрәт 
# Тизи-Узу 
# Алжир (вилайәт)
# Джәлфә 
# Джижәл 
# Сәтиф 
# Саидә 
# Скикда 
# Сиди-Бәл-Аббәс 
# Әннәбә 
# Гелмә 
# Константина 
# Медеа 
# Мостаганем 
# Мсила 
# Мәскәрә 
# Уаргла 
# Оран 
# Әл-Баяд 
# Иллизи 
# Бордж-Бу-Арреридж
# Бумердес 
# Әл-Тарф 
# Тиндуф 
# Тисемсилт
# Әл-Үәд 
# Хеншелә
# Сук-Ахрас 
# Типаза 
# Милә
# Айн-Дефла 
# Наама 
# Айн-Темушент 
# Гардая 
# Ғәлизан {{конец кол}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}
{{Ғәрәп илдәре лигаһы}}
{{Африка илдәре}}
{{Урта диңгеҙ буйы өсөн союз}}
[[Категория:Алфавит буйынса дәүләттәр]]
[[Категория:Алжир]]