Алиев Тәҡиулла Абдулханнан улы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Сифатлы мәҡәләләргә кандидат}}
{{Военный деятель
| имя = Тәҡиулла Абдулханнан улы Алиев
| оригинал имени = 
|дата рождения = 14.07.1894
|дата смерти = 15.06.1957
|место рождения = [[Яңы Зейәш]] ауылы, [[Минзәлә өйәҙе]], {{ТУ|Өфө губернаһы}} (хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]]ның {{ТУ|Аҡтаныш районы}})
|место смерти = {{ВБУ|Свердловск|Екатеринбургта|Екатеринбург}}, [[РСФСР]]
|изображение = Алиев.jpg
|ширина = 180px
|описание изображения =
|прозвище =
|принадлежность = {{Флагификация|Российская Империя}}<br /> {{Флагификация|СССР}}
|годы службы = {{Флаг России}} [[1914]]—[[1918]]<br />{{Флаг|Башкурдистан}} [[1918]]—[[1919]]<br />{{Флаг РСФСР}}[[1919]]—[[1922]]
|звание = [[Башҡорт армияһы]] штабс-капитаны
|род войск = 
|командовал = 
|часть =
|сражения = [[Беренсе донъя һуғышы]],<br /> [[Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы]]
|награды ={{Орден Трудового Красного Знамени|1952}}
|связи =
|в отставке =
}}
{{ФШ|Алиев}}
'''Алиев Тәҡиулла Абдулханнан улы''' ([[14 июль]] [[1894 йыл]] — [[15 июнь]] [[1957 йыл]]) — инженер-энергетик, [[Башҡорт милли хәрәкәте]]нең Башҡортостан автономияһы өсөн әүҙем көрәшкән эшмәкәре. 1918—1919 йылдарҙа [[Башҡорт армияһы]] офицеры, 1923–1928 йылдарҙа Башҡортостандың [[Мәскәү]]ҙәге вәкиллеге хеҙмәткәре. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры.

== Биографияһы ==
Тәҡиулла Абдулханнан улы Алиев 1894 йылдың 14 июлендә [[Өфө губернаһы]] [[Минзәлә өйәҙе]] (хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] [[Аҡтаныш районы]]) [[Яңы Зейәш]] ауылында тыуған. Милләте буйынса [[башҡорт]]. Ата-бабалары сығышы менән шул уҡ өйәҙҙең [[Иҫке Сәфәр|Сәфәр]] ауылы башҡорттарынан булған: ''Әбйәлил''→ ''Ғәбделсәлих''→ ''Ғәбделғәли''→ ''Яҡшығол''→ ''Абдулханнан''<ref>Тәҡиулланың ҡарт-ҡартатаһының икенсе исеме фамилияһының нигеҙе булып алынған — ''Алиев (Ғәлиев)''.</ref>. Атаһы — ''Абдулханнан'' (1858—?), 1901 йылға тиклем мулла вазифаһын үтәй, [[мәҙрәсә]]лә яңыса уҡытыу ([[йәдитселек]]) яҡлы була<ref name="Күскилдин Д. Ғ.">{{мәҡәлә|автор= Күскилдин Д. Ғ.|заглавие= Икеләтә «ышанысһыҙ» батша армияһы офицеры һәм большевик|ссылка= http://agidel-rb.ru/assets/files/arxiv/2013/agidel-2-2013.pdf|язык = |издание = [[Ағиҙел (журнал)|Ағиҙел]]|тип = |год= 2013|том = |номер= 2|страницы= 168—172|doi= |issn=}}</ref>.

Башта ауыл мәҙрәсәһендә белем ала, ике йылдан һуң [[Вятка губернаһы]] [[Сарапул өйәҙе]] Әт-Боба ауылы мәктәбендә уҡый. 1914 йылда [[Ҡазан]] уҡытыусылар мәктәбен тамамлай һәм Минзәлә өйәҙенең [[Таҡталасыҡ (Татарстан)|Таҡталасыҡ]] ауылы земство мәктәбендә уҡыта башлай<ref name="Күскилдин Д. Ғ."/>.

1914—1918 йылдарҙа рус армияһы составында [[Беренсе донъя һуғышы]]нда ҡатнаша<ref name="Абзалилова Г. Т., Хусаинова Г. Т.">{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/11413-aliev-takiulla-abdulkhannanovich|Алиев Такиулла Абдулханнанович|автор=Абзалилова Г. Т., Хусаинова Г. Т.}}{{ref-ru}}</ref>. [[Өфө]]лә, бер йылдан һуң Быҙаулыҡ ҡалаһында башҡорт һәм татар һалдаттарын уҡыта. 1916 йылда Ҡазан пехота училищеһын тамамлай, прапорщик дәрәжәһен ала һәм [[Златоуст]] ҡалаһында хеҙмәт итә башлай. 1917 йылдың йәйендә Кавказ фронтында 1-се Кавказ пехота корпусының 154-се Дербент пехота полкында хеҙмәт итә. 1917 йылда подпоручик дәрәжәһен ала<ref name="Абзалилова Г. Т., Хусаинова Г. Т."/>.

[[Октябрь революцияһы|Октябрь инҡилабы]]нан һуң, башта рота һәм һуңыраҡ полк комитетына ағза, аҙаҡ Эрзиджян ҡалаһындағы мосолман корпусының һалдат комитеты рәйесе итеп һайлана. 1918 йылдың башынан Өфө губернаһы халыҡ мәғарифы бүлегенең Минзәлә өйәҙе мәктәптәре буйынса инструкторы вазифаһын башҡара, уҡытыусылар курсында уҡыта<ref name="Күскилдин Д. Ғ."/>.

1918 йылда бер аҙ [[Комуч]]тың Халыҡ армияһында, ә 1918—1919 йылдарҙа — [[Башҡорт армияһы]] составында хеҙмәт итә. 1918 йылдың сентябрендә [[Башҡорт Хөкүмәте]] эргәһендәге комендант ротаһы башлығы була, шул уҡ йылдың октябренән [[Башҡорт хәрби шураһы]] эргәһендә махсус йомоштар буйынса офицер булып хеҙмәт итә. 1919 йылда штабс-капитан дәрәжәһен ала. 1919 йылдың февраленән [[Башҡорт ғәскәре (1917—1919)|Башҡорт ғәскәре]] штабы коменданты, өлкән адъютант булып хеҙмәт итә. 1919—1922 йылдарҙа [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл армия]] составында [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы]]нда ҡатнашыуын дауам итә<ref name="Абзалилова Г. Т., Хусаинова Г. Т."/>.

Өфөлә [[Башревком]]дың хәрби вәкиле вазифаһын үтәй. Һуңыраҡ Хәрби академияла, ә 1922 йылда [[М. В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты]]нда белем ала. 1923—1928 йылдарҙа Бөтә Рәсәй үҙәк башҡарма комитеты Президиумы эргәһендәге [[Башҡортостан Республикаһының Рәсәй Федерацияһы Президенты ҡарамағындағы Тулы хоҡуҡлы вәкиллеге|Башҡорт АССР-ы вәкиллеге]] хеҙмәткәре була<ref name="Абзалилова Г. Т., Хусаинова Г. Т."/>. 1925 йылдың майынан ВКП(б) ағзаһы<ref name="Күскилдин Д. Ғ."/>.

1929 йылда Бауман исемендәге Мәскәү юғары техник училищеһын тамамлай һәм «Башэлектропромстрой» тресты рәйесенең урынбаҫары вазифаһында эшләй башлай. 1930—1931 йылдарҙа Башҡортостан үҙәк совет халыҡ хужалығы президиумының ағзаһы һәм бүлек мөдире була. Өфө үҙәк электр станцияһы проектының авторы була<ref name="Абзалилова Г. Т., Хусаинова Г. Т."/>.

1931 йылдың 18 февралендә Мәскәүгә [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|ВКП(б)]] Үҙәк Комитеты ҡарамағына ебәрелә, [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]-ҙың баш ҡалаһында ҙур төҙөлөштә ҡатнаша<ref name="Күскилдин Д. Ғ."/>. Артабан Волга-Урал төбәгендә, [[Ҡаҙағстан]]да һәм [[Белоруссия]]ла электр станциялар һәм электр тапшырыу ҡоролмалары төҙөлөштәре етәксеһе була. 1934—1939 йылдарҙа Мари ГРЭС-ның баш инженеры, Өфө, [[Силәбе]] һәм [[Минск]] ТЭЦ-тары, [[Воронеж]] һәм [[Ҡарағанды]] ГРЭС-тары төҙөлөштәре етәксеһе булып эшләй.<ref name="Официальный портал Екатеринбурга">{{cite web|author=|datepublished=2014-07-14|url=http://www.ekburg.ru/news/15/50051-lyudi-goroda-takiulla-aliev---organizator-stroitelstva-pervykh-trolleybusnykh-liniy-v-sverdlovske/|title=Люди города: Такиулла Алиев — организатор строительства первых троллейбусных линий в Свердловске|lang=|publisher=«Официальный портал Екатеринбурга»|accessdate=2016-02-26}}</ref>.

1936 йылдың 27 ғинуарында «мулла балаһы», «Вәлидовсылар армияһының офицеры» тип һәм башҡа ғәйептәр табып, Тәҡиулла Алиевты ВКП(б) ағзалығынан сығаралар. Тарихсы Д. Ғ. Күскилдин фаразлауынса, уны репрессияланыуҙан Башҡортостандан ситтә эшләүе ҡотҡара<ref name="Күскилдин Д. Ғ."/>.

1939—1947 йылдарҙа Урта Урал ГРЭС-ы участкаһы башлығы булып, «Главуралэнергострой» һәм «Свердловскэлектрострой» предприятиеларында төрлө вазифаларҙа эшләй<ref name="Официальный портал Екатеринбурга"/>.

1943—1946 йылдарҙа [[Свердловск]] ҡалаһында троллейбус линиялары төҙөлөшө менән етәкселек итә<ref name="Абзалилова Г. Т., Хусаинова Г. Т."/>.

1957 йылдың 15 июнендә Свердловск ҡалаһында вафат була һәм шунда ерләнә.

== Наградалары ==
* [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1952).

== Хәтер ==
* [[Екатеринбург]] ҡалаһында уның исеме урамға бирелгән, ул йәшәгән йортҡа таҡтаташ ҡуйылған<ref name="Күскилдин Д. Ғ."/><ref name="Официальный портал Екатеринбурга"/>.
* 2014 йылда Екатеринбург ҡалаһында Т. А. Алиевтың тыуыуына 120 йыл тулыуға арналған фәнни-ғәмәли конференция уҙғарыла<ref>{{cite web|author=Хәбиров М.|datepublished=2014-07-25|url=http://bashgazet.ru/bashkir/14183-vlidie-fekershe.html|title=Вәлидиҙең фекерҙәше|lang=|publisher=[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]|accessdate=2016-02-26}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306091006/http://bashgazet.ru/bashkir/14183-vlidie-fekershe.html |date=2016-03-06 }}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
<!--

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор= [[Ярмуллин Азат Шакирйән улы|Ярмуллин А. Ш.]]|заглавие= Автономиялы Башҡортостан байрағы аҫтында. Башҡорт милли-азатлыҡ эшмәкәрҙәре хаҡында ҡыҫҡаса биографик очерктар|ответственный= |ссылка= |место= Өфө|издательство= |год= 2009|том= |страниц= |страницы= |isbn= |ref= }}
-->

== Һылтанмалар ==
* {{ЭБЭ2013|84472| Алиев Такиулла Абдулханнанович}}{{V|12|08|2022}}
* {{мәҡәлә|автор= Күскилдин Д. Ғ.|заглавие= Икеләтә «ышанысһыҙ» батша армияһы офицеры һәм большевик|ссылка= http://agidel-rb.ru/assets/files/arxiv/2013/agidel-2-2013.pdf|язык = |издание = [[Ағиҙел (журнал)|Ағиҙел]]|тип = |год= 2013|том = |номер= 2|страницы= 168—172|doi= |issn=}}

[[Категория:Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусылар (Рәсәй)]]
[[Категория:Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре]]
[[Категория:СССР инженерҙары]]
[[Категория:СССР энергетиктары]]
[[Категория:Бауман исемендәге Мәскәү дәүләт техник университетын тамамлаусылар]]