Алтынкүл битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Озеро
 |Название                = Алтынкүл (Телецкое)
  |Национальное название  = alt/Алтын Кӧл
 |Изображение             = Алтынкүлдең төньяғы.jpg
  |Подпись изображения    = Күлдең Йәйләү ауылы янындағы күренеше
|Координаты              = 51.5292/87.7147
  |CoordScale             = 500000
 |Страна                  = Рәсәй
  |Регион                 = Алтай Республикаһы
   |Район                 = Турочак районы/Улаган районы
 |Высота над уровнем моря = 434<ref name="oopt" />
 |Длина                   = 77,8<ref name="oopt" />
 |Ширина                  = от 0,6 до 5,2<ref name="oopt" />
 |Площадь                 = 223<ref name="gvr" />
 |Объём                   = 40<ref name="oopt" />
 |Длина береговой линии   = 188, 6237<ref name="oopt" />
 |Наибольшая глубина      = 325<ref name="oopt" />
  |Средняя глубина        = 174<ref name="oopt" />
 |Тип минерализации       = ультрасөсө<ref name="oopt" />
  |Солёность              = 
 |Прозрачность            = <14<ref name="oopt" />
 |Площадь водосбора       = 19500<ref name="gvr" />
  |Впадающие реки         = Чулышман
  |Вытекающие реки        = Бей
| Водная система = Бей/Обь/Кара диңгеҙе
 |Позиционная карта 1     = -
| Вставка = {{+ПозКарты
  |Порядок                = БББ
 |Позиционная карта       = Рәсәй Алтай Республикаһы
  |Размер карты           = 280
  |lat_deg                = 51.577923
  |lon_deg                = 87.668152
  |Вид карты              = physical
  |Карта изображений 1    = physical
  |Рамка 1                = 1
  |Ширина рамки 1         = 20
  |Высота рамки 1         = 40
  |Поворот рамки 1        = -10
}}{{Заповедная зона/Вставка
  |Название                = Алтынкүл (Телецкое озеро)<ref name="oopt" />
  |Национальное название   = 
  |Категория МСОП          = III
  |Профиль                 = геологик/геоморфологик/биологик/рекреацион
  |Статус                  = 
  |Площадь                 = 11 152,1 га 
  |Дата создания           = 16.02.1996
  |Дата упразднения        = 
  |Сайт                    = 
  }}
}}

'''Алтынкүл''', йәки '''Теле́цкое о́зеро'''<ref name="udarenie2" /><ref name="ГКГН" /><ref name="Teleckoe karty" /><ref name="СГНСССР"/>, или '''Теле́цкое о́зеро'''<ref name="udarenie1" /><ref name="Teleckoe ozero" /><ref name="Teleckoe ozero karty" /> ({{Lang-alt|Алтын Кӧл}}<ref name="instrukcija" />, {{Lang-kk|Алтынкөл}}, {{Lang-mn|Алтын нуур}}<ref>{{cite web |author = А. М. Колосов |url = http://akunb.altlib.ru/files/elib/is0007.pdf |title = История фаунистических исследований Алтая |lang = ru |website = akunb.altlib.ru |date = |accessdate = 2019-10-30 |deadlink = no |archiveurl = https://web.archive.org/web/20170913135408/http://akunb.altlib.ru/files/elib/is0007.pdf |archivedate = 2017-09-13 }}</ref>, икеһе лә ''Алтын күл''тип тәржемә ителә)<ref name="instrukcija22">{{ИпРПГН|Горно-Алтайская автономная область}}</ref>) — [[Алтай тауҙары|Алтай тауҙарының]] төньяҡ-көнсығышындағы күл<ref>{{БРЭ|статья=ТЕЛЕЦКОЕ ОЗЕРО|id=4186396}}</ref>([[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Алтай Республикаһы]]ндағы Турочак һәм Улаган райондарында<ref name="oopt" />). «[[Алтайҙың алтын тауҙары]]» комплекслы объекты составында [[Бөтә донъя мираҫы|ЮНЕСКО-ның бөтә донъя мәҙәни һәм тәбиғи мираҫы]] исемлегенә инә. Алтайҙың туризм һәм ял итеү үҙәктәренең береһе. Диңгеҙ кимәленән бейеклеге — 434 м<ref name="oopt" />.

== Этимологияһы ==
Урыҫ телендә күл XVI быуаттан Телецкое (Телесское, Тележское) тигән атама аша билдәле, ул, үҙ сиратында, ''түләс (тёлёс), түләстәр'' — шул күл буйында йәшәгән [[алтайҙар]] ырыу-ҡәбилә төркөмдәренең береһенең атамаһы менән бәйле<ref name=":0">{{Книга|автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович]]|заглавие=Географические названия России: топонимический словарь|год=2008|место=Москва|издательство=АСТ; Астрель|страницы=435|страниц=523|isbn=978-5-17-054966-5}}</ref> (ғилми әҙәбиәттә түләс атамаһы [[телеуттар]] тигән атаманан килеп сыҡҡан тигән хаталы фекер йәшәй). Алтай крайҙы өйрәнеүсеһе Тигрий Георгиевич Дулькейт 1633 йылда бында килеп еткән казактар отряды башлығы Пётр Собанский күлгә урыҫ атамаһын биргән ти{{Sfn|Дулькейт|1999|loc=Из истории освоения и исследования озера}}. Урында йәшәүсе халыҡтар боронғо замандарҙан күлде ''Алтын-Кёль (Алтын-Коль, Алтынколь, Алтын-Куль''<ref name="ГКГН2">{{ГКГН|Республика Алтай|25.02.2014||}}</ref>, ''Алтынкүл)''<ref name="instrukcija22"/><ref name="карта52">{{карта|M-45-2}}</ref>, ә күршелә ятҡан тауҙы ''[[Алтынту|Алтын-ту]], Алтынтау'' тип йөрөткән, ''алтын'' — «алтын», ''күл'' — «күл», ''ту'' — «тау», йәғни ''Алтынкүл'' — «алтын күл» («золотое озеро»)<ref name=":0" />. Күл буйында йәшәүсе [[тубалар]] уны ''Ячаварай —'' «Алмаз скипетры» тип атаған<ref>{{статья|ссылка=|автор=|заглавие=|год=|язык=ru|издание=|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=|doi=}}</ref>. [[Монголдар]] күлде ''Алтан-нуур'' йәки ''Алтын-Нор'', ҡытай географияһында ул ''Алтай'' йәки ''Артай'' булараҡ билдәле<ref>{{книга|ссылка=https://camp-altai.ru/12911-2/|автор=Молчанова О. Т.|заглавие=Топонимический словарь Горного Алтая|ответственный=к. фил. н. Тыбыкова, А. Т.|год=1979|язык=ru|издание=Горно-Алт. НИИ истории, яз. и лит|место=Горно-Алтайск|издательство=Горно-Алтайск: Алтайское книжное издательство|страницы=133—134|страниц=397|isbn=}} {{Wayback|url=https://camp-altai.ru/12911-2/|date=20201022150811}}</ref>.

== Физик-географик характеристикаһы ==
[[Файл:Lake Teletskoye ISS008-E-7600.jpg|мини|слева|Күлдең Йыһандан төшөрөлгән һүрәте (2003 йылдың 10 декабре, [[НАСА]])]]
Ғалимдар һыу ятҡылығын өйрәнеүҙе башлағанда уның килеп сығышы тураһында берҙәм фекергә килә алмай. Оҙаҡ ваҡыт дауамында күл үҙәненең килеп сығышы тураһында ике: тектоник һәм боҙлоҡ тигән фараз йәшәгән. 1965 йылда Яйлю (Йәйләү) ҡасабаһында Телецк күл станцияһы асылғандан һуң райондың географияһын, геологияһын һәм геофизикаһын ентекләберәк өйрәнеү башлана. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, Таулы Алтай һәм Көнбайыш Саян сигендә урынлашҡан Алтынкүл (Телецкое) уйпатлығы ике тау системаһының боронғо һәм йәш геологик структуралары менән бәйле. Күлдең максималь тәрәнлеге, төрлө мәғлүмәттәр буйынса, 323—325 метр тәшкил итә, уртаса тәрәнлеге — 181 метр. Күлдең майҙаны 223 квадрат км, күлдең оҙонлоғо 78,6 км һәм уртаса киңлеге 2,89 км (максималь киңлеге 5,2 км) Телецк күлендәге сөсө һыу күләме 41,06 куб километр тәшкил итә<ref name="Озеро">{{статья |автор = Е. Высоцкий |заглавие = О Телецком озере |ссылка = http://www.nsc.ru/HBC/article.phtml?nid=10&id=12 |язык = ru |издание = Наука в Сибири |тип = Научный журнал СО РАН |год = 2002 |месяц =  |число =  |том =  |номер = 3 (2339) |страницы = 5 |doi =  |issn = 0368-489X |archivedate = 2021-01-27 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20210127210711/http://www.nsc.ru/HBC/article.phtml?nid=10&id=12 }}</ref>.

Алтынкүлдең тектоник килеп сығышы тураһындағы гипотеза раҫлана. Алынған һөҙөмтәләрҙе моделдәштереү күл уйпатлығы ике этапта барлыҡҡа килеүен анализларға мөмкинлек бирә. Ғалимдар төбәктең төп һынылыш зоналары әүҙемләшеүе һөҙөмтәһендә күлдең көньяҡ өлөшө барлыҡҡа килгән беренсе этабын иртә сирек осорға ҡарата. Һуңғы плейстоцен-голоцен осоронда күл бассейнының һуҙылыуын һәм төньяҡ өлөшөн формалаштырыуын тәьмин итеүсе геодинамик шарттар барлыҡҡа килә. Бының өсөн 1 миллион йылдан кәмерәк ваҡыт китә, был, геологик үлсәмдәр буйынса, һыу ятҡылығының бик йәш йәше менән тап килә. Мәҫәлән, Байкалдың йәше яҡынса 20 миллион йыл<ref name="Озеро" /><ref>{{статья |автор = Русанов Г. Г. и др |заглавие = Геологическое строение и палинологическая характеристика плейстоценового разреза Беле (Телецкое озеро, Горный Алтай) |ссылка = |язык = ru |издание = Полевые исследования в Алтайском биосферном заповеднике |тип = Журнал |год = 2019 |месяц = |число = |том = |номер = 1 |страницы = 119—124 |doi = |issn = }}</ref>.

Күл төбөндә, меридиональ һәм киңлек өлөштәренең тоташҡан урынында, ғалимдар күл төбөнән 211 метр бейеклеккә күтәрелгән һыу аҫты һырттарын таба<ref name="Телецкое" /><ref>{{cite web |author =  |url = https://old.bigenc.ru/geography/text/4186396 |title = Телецкое озеро |lang = ru |website = БРЭ |publisher =  |date =  |accessdate = 2020-10-14 |archive-date = 2021-01-28 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210128075913/https://bigenc.ru/geography/text/4186396 |deadlink = no }}</ref>.

Күлдең боҙлоҡтан барлыҡҡа килеүе тураһындағы Гипотеза раҫланмай<ref>{{cite web |author =  |url = https://www.altzapovednik.ru/info/publikatcii/altyn-kol/vozrast-ozera.aspx |title = К вопросу о возрасте и происхождении озера |lang = ru |website = Алтайский Государственный Природный Биосферный Заповедник |publisher =  |date =  |accessdate = 2020-10-14 |archive-date = 2020-09-22 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200922145145/http://www.altzapovednik.ru/info/publikatcii/altyn-kol/vozrast-ozera.aspx |deadlink = no }}</ref>.

Күлде төньяҡтан бейек булмаған Торот һырты, ә көнбайыштан һәм көньяҡ-көнбайыштан абсолют бейеклеге 2000—2500 м булған Алтынту, Сумультинский һәм Иолго һырттары сикләй. Көнсығышта Корбу һәм Абакан һырттары ята, көньяҡтан күлгә киң Чулышман ҡалҡыулығы сиге тоташа. Был һырттарҙың бөтәһендә лә киң тәбиғи һыуайырғыс баҫҡыстар бүленгеләнгән пенеплендар бар, улар күлдең киҫелеше өҫтөнән йөҙҙәрсә метр текә, йыш ҡына — текә, һөҙәк, улар буйлап күлгә күп һанлы шарлауыҡтар ҡоя. Алтынкүл (Телецкое) Рәсәйҙә иң тәрән күлдәр араһында алтынсы урынды биләй. Төньяҡ өлөшө киңлек; көньяҡ, 90 градусҡа тиерлек боролоп, — меридиональ йүнәлешендә һуҙылған<ref name="Озеро" />.

Күлгә яҡынса 70 йылға һәм 150 ваҡытлыса һыу ағымы ҡоя, өҫтәүенә бөтә һыуҙың 70%-ын көньяҡтан ҡойоусы Чулышман йылғаһы бирә. Чулышман дельтаһында күлдең иң ҙур утрауы — Камаин урынлашҡан. Үҙ һыуҙарын Бей йылғаһына (98 % һыу ағымы) биреп, күл күпселектә Обь йылғаһын туҡландыра. Алтынкүлдең (Телецкое) ярҙары бөтә ерҙә лә тиерлек текә һәм ҡаялы, тарлауыҡтар менән киҫелгән, матур бухталары бар. Күлдә йәшәгән балыҡтар өсөн тәбиғи ыуылдырыҡ сәсеү урыны булған ике ҙур, Камга һәм Кыга ҡултыҡтары бар; төньяҡта һәм көньяҡта күл киң плёстар менән тамамлана<ref name="Телецкое" />.

=== Климаты ===
Алтынкүл (Телецкое) үҙәнендә климат континенталь; өҫтәүенә, ҡапма-ҡаршы яҡтарҙа климат характеристикалары бер-береһенән ныҡ айырыла. Мәҫәлән, Телецк күленең көньяҡ өлөшөндә уртаса 4-6 градусҡа йылыраҡ<ref>{{cite web |author = |url = https://cyberleninka.ru/article/v/devstvennye-kedrovniki-kyginskogo-refugiuma-perspektivnyy-obekt-dlya-genetiko-selektsionnyh-issledovaniy |title = Девственные кедровники Кыгинского рефугиума — перспективный объект для генетико-селекционных исследований |lang = ru |website = cyberleninka.ru |date = |accessdate = 2019-10-30 |deadlink = no}}</ref>; бынан тыш төньяҡ өлөшөндә, көньяҡҡа ҡарағанда (450—500 мм), ике тапҡырға күберәк яуым-төшөм (1000 мм тиклем) яуа<ref>{{cite web |author = М. А. Лукашева |url = https://www.altzapoved.ru/info/nauka/nauchnie-publikacii/Phenologiya-Lukasheva-2020.aspx |title = Влияние климатических изменений на фенологию растений и животных Алтайского государственного заповедника |lang = ru |website = altzapoved.ru |publisher =  |date =  |accessdate = 2020-10-14 |archive-date = 2021-05-15 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210515015729/https://www.altzapoved.ru/info/nauka/nauchnie-publikacii/Phenologiya-Lukasheva-2020.aspx |deadlink = no }}</ref>.

Ҡышҡыһын Алтынкүлдең киңлек өлөшө (Артыбаштан Ажи моронона тиклем, тар һәм вағыраҡ) боҙ менән ҡаплана, ә меридиональ, тәрән, һирәк, уртаса өс йылға бер тапҡыр, туңа. Алтынкүлдә боҙ бик үтә күренмәле, яр буйында 5-6 метр тәрәнлектә төбө асыҡ күренә<ref>{{cite web |author =  |url = https://www.altzapovednik.ru/info/publikatcii/fenologiya.aspx |title = Фенологические заметки |lang = ru |website = ФГБУ «Алтайский государственный заповедник» |publisher =  |date =  |accessdate = 2020-10-14 |archive-date = 2020-10-24 |archive-url = https://web.archive.org/web/20201024092115/https://www.altzapovednik.ru/info/publikatcii/fenologiya.aspx |deadlink = no }}</ref>.

Күл өсөн яҙғы һәм көҙгө осорҙа көслө тулҡынланыу тыуҙырған ел һәм көслө һыу ағымы хас, был иһә навигацияны һәм ярға йөҙөү сараларынан төшөүе мөмкин булмаҫлыҡ итә. «Аҫҡы ел» («Низовка») — Артыбаш яғынан киңлек йүнәлешендә иҫкән ел. «Үрге ел» («Верховка») — Чулышман тамағы яғынан меридиональ йүнәлештә иҫкән ел. Бынан тыш, төндә күлдең төп акваторияһына сыҡҡан ян—яҡ тарлауыҡтарҙан һәм ҡултыҡтарҙан төнгө тау елдәре — ''тандар'' иҫә. Улар араһында иң билдәлеләре — «Клык» (Яйлю янында), «Камга», «Кокши» («Көпшә»), «Кыга», «Ян-Чили» һәм «Колдор»<ref>{{cite web |author = |url = https://www.activestudy.info/klimat-doliny-teleckogo-ozera/ |title = Климат долины Телецкого озера |lang = |website = www.activestudy.info |date = |accessdate = 2019-10-30 |deadlink = no |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180627144451/https://www.activestudy.info/klimat-doliny-teleckogo-ozera/ |archivedate = 2018-06-27 }}</ref>.

Күлдең меридиональ өлөшө һәм уның төп ҡушылдығы Чулышман үҙәне 40-50 километр дауамында Көньяҡ Себерҙең иң йылы урыны булып тора (көҙгө-ҡышҡы осорҙа уртаса йыллыҡ һәм уртаса айлыҡ һауа температураһы буйынса)<ref>{{cite web|url = https://www.altzapovednik.ru/info/nauka/trudy/%D0%A1%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%B9%20%D0%92_%D0%92_%20%D0%B8%20%D0%B4%D1%80_%20%D0%A4%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%BE-%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%20%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%20%D0%A2%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BE%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B0.aspx|deadlink = no|author = Селегей В. В. и др.|title = Физико-географическая и геологическая характеристика Телецкого озера|access-date = 2020-11-14|archive-date = 2020-11-14|archive-url = https://web.archive.org/web/20201114104507/https://www.altzapovednik.ru/info/nauka/trudy/%D0%A1%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%B9%20%D0%92_%D0%92_%20%D0%B8%20%D0%B4%D1%80_%20%D0%A4%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%BE-%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%20%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%20%D0%A2%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BE%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B0.aspx}}</ref>.

=== Флораһы һәм фаунаһы ===
Алтынкүлдә ун дүрт төр балыҡ йәшәй, улар араһында: таймень, Алтынкүл бәрҙеһе (телецкий хариус), ускуч (ленок), сиг, йылға алабуғаһы, шамбы һ. б.<ref>{{cite web |author =  |url = https://www.altzapovednik.ru/info/nauka/nauchnie-publikacii/%D0%B0.aspx |title = Животный мир |lang = ru |website = ФГБУ «Алтайский государственный заповедник» |publisher =  |date =  |accessdate = 2020-10-14 |archive-date = 2020-01-19 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200119033002/http://www.altzapovednik.ru/info/nauka/nauchnie-publikacii/%D0%B0.aspx |deadlink = no }}</ref>.

Күл буйындағы флора нигеҙен ылыҫ ағастары: себер кедры, себер аҡ шыршыһы, шыршы, ҡарағай, себер ҡарағасы тәшкил итә. Бассейндың көнбайыш яры һәм бөтә киңлек өлөшөндә себер кедры, бер аҙ ҡарағас тоҡомдары ҡушылған шыршы өҫтөнлөк итә — ҡара ылыҫ тайга менән ҡапланған<ref name="Озеро" />.

Алтынкүл ярындағы тораҡ пункттар: Артыбаш, Иогач, Яйлю (Йәйләү)<ref name="Озеро" />.

Күлдең уң яры — Алтай дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы (АГПЗ) территорияһы. Ҡурсаулыҡтың Алтынкүл (Телецкое) ярындағы кордондары: Беле, Чири, Байгазан, Камга, Кокши (Көпшә), Челюш, Колдор, Пижон<ref name="Озеро" />.

== Туризм ==
Алтынкүл (Телецкое) Алтай Республикаһында туристар иң күп йөрөгән урындарҙың береһе. Ял итеүселәрҙе 18 турбаза һәм кемпинг ҡабул итә<ref>{{cite web |author = |url = http://www.altaionline.ru/pg.php?id=841 |title = Сайт Алтай-онлайн: Турбазы на Телецком озере. |lang = ru |website = www.altaionline.ru |date = |accessdate = 2019-10-30 |deadlink = no |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190922032601/http://www.altaionline.ru/pg.php?id=841 |archivedate = 2019-09-22 }}</ref>. Йәйәүлеләр, һыу, велосипед, һауа һәм автомобиль экскурсиялары үткәрелә. Бынан тыш, күп туристар күлгә балыҡ тоторға килә.

Совет осоронда 77-се һанлы маршрут бик популяр була. Маршрут составына, йәйәүле өлөшөнән тыш, күл буйлап шлюпкаларҙа өс көнлөк экскурсия ингән. «Алтай птонеры» теплоходы күл буйлап даими рейстар башҡарған.
[[Файл:Вид на залив Кыга. Телецкое озеро.jpg|мини|альт=|Алтынкүл. Ҡыға ҡултығы]]
[[Файл:Поклонная сосна Яйлю.jpg|мини|Яйлю (Йәйләү) ауылы янындағы «Поклонная» ҡарағайы]]

Күлдең төньяҡ осондағы ҡасабаларҙан (Артыбаш, Иогач) навигация миҙгелендә бер нисә урындағы иҫтәлекле урындарға тиклем катерҙар һәм моторлы кәмәләр йөрөй<ref>{{cite web |author = Е. Д. Веселовский |url = https://www.altzapoved.ru/info/nauka/nauchnie-publikacii/sotsialnyy-proekt-teletskaya-krugosvetka-altayskogo-biosfernogo-zapovednika-kak-forma-razvitiya-dets.aspx |title = Социальный проект «Телецкая кругосветка» |lang = ru |website =  |publisher =  |date =  |accessdate = 2020-10-14 |archive-date = 2021-01-27 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210127192320/https://www.altzapoved.ru/info/nauka/nauchnie-publikacii/sotsialnyy-proekt-teletskaya-krugosvetka-altayskogo-biosfernogo-zapovednika-kak-forma-razvitiya-dets.aspx |deadlink = no }}</ref>:

* Корбу шарлауығы (Алтай дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы — АГПЗ — хакимиәте рөхсәте менән килеү. Урында уҡ рәсмиләштерелә.)
* Таш ҡултыҡ. Урындағы легенда буйынса — һул яҡ ярҙа метеорит ҡалдырған түңәрәк соҡор. Ысынбарлыҡта объекттың боҙлоҡтан барлыҡҡа килеүен күрһәткән билдәләр бар (боронғо диңгеҙ валы, ул барлыҡҡа килтергән ҙур булмаған тәрәнлектпе — күлде — сикләй).
* [[Чолышман]] йылғаһы дельтаһы.
* Киште шапрлауығы.
* Яйлюның Поклонная (Табыныу) ҡарағайы<ref>{{cite web |url = http://etosibir.ru/poklonnaya-sosna-yajlyu-teletskoe-ozero-altaj-foto-artem-golovin/#prettyPhoto |title = Поклонная сосна Яйлю. Телецкое озеро, Алтай — «Это Сибирь!» |author = |website = |date = |publisher = |accessdate = 2016-03-25 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160406004130/http://etosibir.ru/poklonnaya-sosna-yajlyu-teletskoe-ozero-altaj-foto-artem-golovin/#prettyPhoto |archivedate = 2016-04-06 |deadlink = no }}</ref> (Был ҡарағай күп йылдар элек йығылған. Уның тамырҙарындағы бөтә ерҙе дауылдар ашаған. Әммә ул һаман тереклек итергә тырыша һәм шул ваҡыттан алып уның ботаҡтары йәш шыршыға оҡшай башлаған)

Күлдәге бер нисә урында йәнле һынлы кәшәнәләрҙе барып күрергә мөмкин<ref name="Озеро" />.

== Күлде өйрәнеү һәм үҙләштереү тарихы ==
XVII быуат башында уҡ күл ярҙарында урыҫ отрядтары барлыҡҡа килә. 1633 һәм 1642 йылдарҙа бояр Сабандский улының отрядтары Алтынкүлгә (Телецкое) барып етә, унда урындағы халыҡ менән бәрелешә<ref>Черлояков И. Г. Освоение Русским государством юга Западной Сибири в XVII — первой четверти XVIII века (на примере Правобережья Бии и Прителецкой черни) // Мир Евразии. — 2014. — № 3 (26). — С. 89</ref>.

XIX быуаттың беренсе яртыһында Алтынкүлгә (Телецкое) тикшеренеүселәр: 1745 йылда — П. И. Шелегин мәғдән эҙләү экспедицияһы составында; ғалим һәм геолог Б. И. Клюгеның эҙләү партияһы; 1834 йылда — геолог Г. П. Гельмерсен һәм башҡалар килә. Тикшеренеүселәрҙең төп маҡсаттарының береһе Алтынкүлде барып күреү була. Гельмерсен 1840 йылда 26 ҡушылдығы булған күл картаһын төҙөй<ref>{{статья |автор = Мукаева Л. Н. |заглавие = Исследование восточной части горного Алтая (Бии и Телецкого озера) Г. П. Фон Гельмерсеном в 1834 г |ссылка = https://cyberleninka.ru/article/n/issledovanie-vostochnoy-chasti-gornogo-altaya-bii-i-teletskogo-ozera-g-p-fon-gelmersenom-v-1834-g |язык = ru |издание = Вестн. Том. гос. ун-та |тип = Журнал |год = 2011 |месяц =  |число =  |том =  |номер = 352 |страницы = 88—93 |doi =  |issn = 1561-803X |archivedate = 2021-02-01 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20210201124846/https://cyberleninka.ru/article/n/issledovanie-vostochnoy-chasti-gornogo-altaya-bii-i-teletskogo-ozera-g-p-fon-gelmersenom-v-1834-g }}</ref>.

Күлдең төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә, Бей йылғаһы инешенән яҡынса 6 километр алыҫлыҡта, Артыбаш ауылында, Рәсәй Фәндәр Академияһының Себер бүлексәһенең Хайуандар экологияһы Һәм систематикаһы институтының Алтынкүл (Телецкий) ғилми стационары урынлашҡан. Уның нигеҙендә ваҡ имеҙеүселәрҙе, уларҙың Алтынкүлдәге паразитофауна, ихтиоценоз һәм зоопланктонды тикшереү алып барыла. Яҡында Таулы Алтай дәүләт университетының ғилми-производство спорт-һауыҡтырыу базаһы урынлашҡан. Күлдә 50 йылдан ашыу Томск дәүләт университеты комплекслы тикшеренеүҙәр үткәрә. Бында күп йылдар дауамында Рәсәй Фәндәр Академияһы Себер бүлексәһенең һыу һәм экологик проблемалар институты экологтары, шулай уҡ Рәсәй Фәндәр Академияһы Себер бүлексәһенең геологтары һәм археологтары эшләй. Геоморфологтар Һәм геологтар Алтынкүл (Телецкое) бассейнының геологик төҙөлөшөн, уның палеогеографияһын өйрәнә, уның йәшен һәм килеп сығышын асыҡлай<ref>{{cite web |author =  |url = http://iwep.ru/ru/projects/IVEPSvodnyjotchet_2013.pdf |title = Институт водных и экологических проблем Сибирского отделения РАН |lang = ru |website = iwep.ru |publisher =  |date =  |accessdate = 2020-10-14 |archive-date = 2018-07-13 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180713113229/http://www.iwep.ru/ru/projects/IVEPSvodnyjotchet_2013.pdf |deadlink = no }}</ref>.

Алтайҙа нигеҙ һәм һибелмә алтын ятҡылыҡтары тураһында күптән билдәле. Күптән түгел һибелмә алтынды эҙләү буйынса яңы критерий билдәләү мөмкин булды. Уны асыу өсөн һуңғы йылдарҙағы палеогляциологик тикшеренеүҙәр һәм дилювиаль морфолитогенездың теоретик моделе нигеҙ булып тора. Делювиаль ултырмалар күл балсыҡтарын ышаныслы консервалай, күпселек осраҡта улар аҫтында эзбизташтар буйынса даталанғанса, аҡбур-палеоген осорондағы алтынлы ҡатламдар ята.<ref>{{cite web |author =  |url = https://nazaccent.ru/content/32180-vlasti-altaya-ne-podderzhali-dobychu-zolota.html |title = Власти Алтая не поддержали добычу золота рядом с Телецким озером |lang = ru |website = nazaccent.ru |publisher =  |date =  |accessdate = 2020-10-14 |archive-date = 2020-10-24 |archive-url = https://web.archive.org/web/20201024001650/https://nazaccent.ru/content/32180-vlasti-altaya-ne-podderzhali-dobychu-zolota.html |deadlink = no }}</ref>

Томск геоморфологтарының Алтынкүл (Телецкое) бассейнының үҙ эсенә яланғаслыҡтарҙы тикшереү, шурфтар, канауҙарҙы үтеү, быраулау һәм тәрән булмаған (15 м тиклем) скважиналар быраулауҙы алған төньяҡ һәм көнбайыш өлөшөндәге бөтә йылғаларҙың өҫкө ағымының киң арауыҡтарында ҙур масштаблы эҙләү маршруттары һөҙөмтәләре яңы критерийҙың законлылығы һәм ышаныслылығы тураһында һөйләргә мөмкинлек бирә. Яҫы һыу айырғыстарҙағы (Гранэ буйынса, «тигеҙлек тиерлек») таҫма балсыҡ буйынса радиоуглерод ысулы менән алынған тәүге даталау (яҡынса тигеҙлек, Гранэ буйынса) 15 мең йылдан һәм унан да йәшерәк абсолют геологик йәш бирә. Был мөһим факт Телецк күле уйпатлығының һуңғы (боҙлоҡтан һуңғы) сирек период йәштә боҙлоҡ алды пенепленына «һуңғы һырлау» булыуы тураһында ҡотолғоһоҙ һығымтаға килтерә<ref>{{статья |автор=Рудой А.Н., Микулич И.А., Тюнякина Е.А., Пшеленский Е.Ю. |заглавие=Новая радиоуглеродная датировка на разрезе Беле и новые соображения о возрасте впадины Телецкого озера |ссылка= |язык=ru |издание=Квартер во всём его многообразии. Фундаментальные проблемы, итоги изучения и основные направления дальнейших исследований: Мат-лы VII Всеросс. совещ. по изуч. четвертич. периода, ИГ КНЦ РАН. – Апатиты; СПб |тип= |год= 2011|месяц= |число= |том=2 |номер= |страницы=188–189 |doi= |issn=}}</ref>.

Бынан тыш, Алтынкүл (Телецкое) бассейнында бай алтын һибелмәләре табыла һәм эшкәртелә. Уның яңы төп сығанаҡтары, шулай уҡ башҡа күп файҙалы ҡаҙылмалары ла барланған.

1913 йылдың 18 майында Артыбашта Телец күле һыуына «Шеф» пар яхтаһы төшөрөлгән<ref>{{cite web |url = http://listock.ru/42-lenta-sobytij/pamyatnye-daty/532-v-1913-godu-v-artybashe-spushchena-na-vody-teletskogo-ozera-parovaya-yakhta-shef |deadlink = yes |title = Листок |author = Листок |publisher = listock.ru |accessdate = 2016-05-18 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160610093404/http://listock.ru/42-lenta-sobytij/pamyatnye-daty/532-v-1913-godu-v-artybashe-spushchena-na-vody-teletskogo-ozera-parovaya-yakhta-shef |archivedate = 2016-06-10 }}</ref>.

== Экологик торошо һәм һаҡлау ==
Күл өлөшләтә Алтай ҡурсаулығы һәм «Алтайҙың алтын тауҙары» атамаһы аҫтында ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мәҙәни һәм тәбиғи мираҫы объекты составына инә. 1996 йылдың 16 февраленән төбәк әһәмиәтендәге комплекслы тәбиғәт ҡомартҡыһы статусына эйә<ref name="oopt" />.

Алтынкүл туристар һаны артыуы, улар ҡалдырған сүп-сар, яғыулыҡтың һыуға эләгеүе арҡаһында антропоген йөкләнеш кисерә<ref>{{cite web |url = http://amic.ru/news/376655/ |title = Бердников гордится поручением Путина сохранить Телецкое озеро |author = ИА Амител |publisher = www.amic.ru |lang = ru |accessdate = 2017-01-20 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20170131195444/http://www.amic.ru/news/376655/ |archivedate = 2017-01-31 |deadlink = no }}</ref>.

Күл һәм уның күп кенә ҡушылдыҡтарының һыу йыйыу бассейны тиҫтә йылдар буйына Байконурҙан осоролған ракета баҫҡыстарының төшөү урындарының береһе булып тора<ref>{{cite web |author =  |url = https://www.interfax.ru/russia/204931 |title = Режим ЧС из-за падения «Прогресса» |lang = ru |website = www.interfax.ru |date =  |accessdate = 2020-10-14 |deadlink = no |archive-date = 2021-01-28 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210128105826/https://www.interfax.ru/russia/204931 }}</ref>.

2016 йылда президент [[Путин Владимир Владимирович|Владимир Путин]] Федераль йыйылышҡа мөрәжәғәтнамәһендә Рәсәйҙең тәбиғәт символдарының береһе булараҡ Алтынкүлде (Телецкое) һаҡлау буйынса программа әҙерләргә саҡырҙы<ref>{{cite web |title = Путин потребовал сохранить Телецкое озеро на Алтае |url = https://altapress.ru/story/putin-potreboval-sohranit-teletskoe-ozero-na-altae-191863 |website = altapress.ru |accessdate = 2017-01-20 |lang = ru |archiveurl = https://web.archive.org/web/20170202002014/https://altapress.ru/story/putin-potreboval-sohranit-teletskoe-ozero-na-altae-191863 |archivedate = 2017-02-02 |deadlink = no }}</ref>.

== Викикеләттән өҫтәмә фотоматериалдар ==
<gallery class="center">
Файл:Вид на залив Кыга. Телецкое озеро..jpg|Алтынкүлдең көньяҡ яры. Ҡыға ҡултығы
Файл:Мыс Кырсай.jpg|Ҡырсай мороно - Алтынкүлдең (Телецкое) көньяҡ яры
Файл:Южный берег Телецкого озера. Залив Кыга.jpg| Алтынкүлдең (Телецкое) көньяҡ яры. Ҡыға ҡултығы 
Файл:Вид Телецкое озеро.jpg|Алтынкүл - урта өлөш
Файл:Южная коса Телецкого озера.jpg|Мыс Кырсай - место впадения реки Чулышман в Телецкое озеро
Файл:Южная коса Телецкое озеро.jpg|Ҡырсай мороно - Алтынкүлдең көньяҡ ҡомло ҡойроғо
Файл:Впадение Большая Чили.jpg|Ҙур Чили йылғаһының Алтынкүлгә ҡойған урыны
Файл:Река Большой Эстюбе.jpg|Ҙур Өстүбә йылғаһы
Файл:Смотровая площадка Тилан Ту.jpg|Тилан Тууҙан күҙәтеү майҙансығы. Артыбаш ауылы
Файл:Северный берег Телецкого озера.jpg|Артыбаш ауылы янында Алтынкүл яры
File:Aurora super Lacum Teletskoye.jpg|Артыбашта Алтынкүл өҫтөндә ҡалҡҡан таң
File:Teletskoye lake. The northern shore in the area of Cape Yangyskoch.jpg|Янгыҙҡош (Янгыскочь) мороно районындағы төньяҡ яр 
File:Teletskoye lake. View from Cape Kuvan in the north direction.jpg|Куван морононан төньяҡ йүнәлешкә табан күренеш
File:Teletskoye lake. Taiga massif on the northern shore.jpg|Төньяҡ ярҙағы тайга массивы
File:Исток Бии из Телецкого озера.jpg|Алтынкүлдән [[Бей]] йылғаһы сығанағы
File:Пионер Алтая на Телецком озере.jpg|«Алтай пионеры» - Алтынкүл туризмы ветераны
File:The Korbu Waterfall.jpg|Корбу шарлауығы
</gallery>

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Алтынкүл (Телецкое) өҫтөндә Robinson R66-ҙың һәләкәте (2017 й.)
* [[Рәсәййҙең иң тәрән күлдәре исемлеге]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3|refs=
<ref name="Teleckoe ozero">В энциклопедических и многих других изданиях в качестве заголовка энциклопедической статьи и для названия озера используется словосочетание '''Телецкое озеро''', например:
* {{книга
 |автор         = [[Лепнева, Софья Григорьевна|Лепнева С. Г.]]
 |заглавие      = Термика, прозрачность, цвет и химизм воды Телецкого озера // Исследования озёр СССР. Выпуск 9.
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = {{Л.}}; {{М.}}
 |издательство  = 
 |год           = 1937
 |страниц       = 
 |страницы      = 
 |isbn          = 
 |язык = ru}}
* {{книга
 |автор         = Селегей В. В., Селегей Т. С.
 |заглавие      = Телецкое озеро
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Л.
 |издательство  = 
 |год           = 1974
 |страниц       = 
 |страницы      = 
 |isbn          = 
 |язык = ru}}
* {{БСЭ3|статья=Телецкое озеро}}
* {{книга |автор = Горская М. В. |заглавие = Англо-русский и русско-английский словарь географических названий |место = М.|издательство=  Русский язык|год=  1993}}
* {{книга:Географические названия мира}}
* {{книга
 |автор         = 
 |заглавие      = Российский энциклопедический словарь: в 2-х кн.
 |ссылка        = 
 |ответственный = гл. ред. А. М. Прохоров
 |место         = М.
 |издательство  = Большая российская энциклопедия
 |год           = 2001
 |страниц       = 
 |страницы      = 
 |isbn          = 
 |язык = ru}}
* {{книга |заглавие = География: современная иллюстрированная энциклопедия |язык = ru |ответственный = под ред. проф. А. П. Горкина |место = М.|издательство= Росмэн|год= 2006}}
* {{ССГН}}
* {{книга |ссылка = https://books.google.ru/books?id=nOGOlUY5ybIC&pg=PA111&dq=телецкое+озеро&hl=ru&sa=X&ei=xYghVev7BsuUsgHj34CICQ&ved=0CDsQ6AEwBA#v=onepage&q=телецкое%20озеро&f=false |заглавие = Универсальный энциклопедический справочник |язык = ru |место = М. |издательство = ОЛМА Медиа Групп |год = 2012 |страниц = 800 |ISBN = 978-5-373-0-3002-1 }} {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=nOGOlUY5ybIC&pg=PA111&dq=%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%BE&hl=ru&sa=X&ei=xYghVev7BsuUsgHj34CICQ&ved=0CDsQ6AEwBA#v=onepage&q=телецкое%20озеро&f=false |date=20160410160801 }}
* {{БРЭ|статья=ТЕЛЕЦКОЕ ОЗЕРО|id=4186396}}
* {{ИпРПГН|Алтай|14|IV. Традиционные названия}}</ref>

<ref name="Teleckoe ozero karty">В ряде картографических изданий для названия озера также используется словосочетание '''Телецкое озеро''', например:
* [[Атлас мира]] — 2-е изд. — {{М.}}: ГУГК, 1967. — С. 32.
* {{книга |автор = |часть = |ссылка часть = |заглавие = По Телецкому озеру и алтайской тайге |ссылка = |ответственный = сост. и подгот. к печати фабрикой № 4 ГУГК; ред. Л. М. Бобкова; текст М. М. Маркина |издание = |место = М.|издательство=Главное управление геодезии и картографии при Совете министров СССР|год=1977|том=|страницы=|страниц=|столбцы=|серия=|isbn=|тираж = 40000}}
* Алтайский край, Республика Алтай. — Омск: Омская картогр. ф-ка [[Федеральное агентство геодезии и картографии|Роскартографии]], 2008. — Доп. карты: Телецкое озеро [и др.]. — ISBN 978-5-9523-0220-4.</ref>

<ref name="Teleckoe karty">В ряде картографических источников озеро подписано как '''озеро Телецкое''':
* Атлас мира. Карта «РСФСР. Юг Западной Сибири». — 1:6 000 000. — ГУГК, 1989. — С. 36.
* {{карта|M-45-IV}}
* {{карта|M-42-2}}
* {{Национальный атлас России|1||[https://xn--80aaaa1bhnclcci1cl5c4ep.xn--p1ai/cd1/names_t.html Телецкое (Указатель географических названий)]}}
* {{Атлас мира|2010}}</ref>

<ref name="ГКГН">{{ГКГН|Республика Алтай|25.02.2014|||}}</ref>
<ref name="instrukcija">{{ИпРПГН|Алтай|14|IV. Традиционные названия}}</ref>
<ref name="udarenie1">{{ССИРЯ|и=Телецкое озеро}}</ref>
<ref name="udarenie2">{{СНГОСНГ|369}}</ref>
<ref name="oopt">{{ООПТ|Телецкое-озеро|Телецкое озеро|2021-01-05}}</ref>
<ref name="gvr">{{ГВР|187185|Телецкое}}</ref>
<ref name="СГНСССР">{{Словарь географических названий СССР|статья=Телецкое|с=244}}</ref>

<ref name="Телецкое">{{cite web |author =  |url = https://altai-republic.ru/photo-gallery/72/ |title = Телецкое озеро |lang = ru |website = Официальный сайт Правительства Республики Алтай |publisher =  |date =  |accessdate = 2020-10-14 |archive-date = 2021-01-28 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210128074813/https://altai-republic.ru/photo-gallery/72/ |deadlink = no }}</ref>

}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга
 |автор         = [[Иоганзен, Бодо Германович|Иоганзен Б. Г.]], [[Гундризер, Алексей Николаевич|Гундризер А. Н.]], [[Кафанова, Валентина Васильевна|Кафанова В. В.]], Кривощеков Г. М.
 |заглавие      = Телецкое озеро
 |ссылка        = 
 |ответственный = Худож. А. Щебланов
 |издание       = 
 |место         = Барнаул
 |издательство  = [[Алтайское книжное издательство|Алт. кн. изд-во]]
 |год           = 1963
 |страниц       = 104
 |тираж         = 10000
 |язык = ru}}
* {{книга
 |автор         = [[Иоганзен, Бодо Германович|Иоганзен Б. Г.]], [[Гундризер, Алексей Николаевич|Гундризер А. Н.]], [[Кафанова, Валентина Васильевна|Кафанова В. В.]], Кривощеков Г. М.
 |заглавие      = Телецкое озеро
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 2-е изд., доп
 |место         = Барнаул
 |издательство  = [[Алтайское книжное издательство|Алт. кн. изд-во]]
 |год           = 1966
 |страниц       = 112
 |тираж         = 
 |язык = ru}}
* {{книга
 |автор         = [[Гундризер, Алексей Николаевич|Гундризер А. Н.]], [[Иоганзен, Бодо Германович|Иоганзен Б. Г.]], [[Кафанова, Валентина Васильевна|Кафанова В. В.]], Кривощеков Г. М.
 |заглавие      = Рыбы Телецкого озера
 |ссылка        = 
 |ответственный = Отв. ред. [[Егоров, Александр Георгиевич|А. Г. Егоров]]; АН СССР. Сиб. отд-ние. Биол. ин-т
 |издание       = 
 |место         = Новосибирск
 |издательство  = [[Наука (издательство)|Наука]]. Сиб. отд-ние
 |год           = 1981
 |страниц       = 160
 |тираж         = 
 |язык = ru}}
* ''Малолетко А. М.'' Телецкое озеро по исследованиям 1973—1975 гг. / Изд. 2, перераб. — Томск, 2009. — 234 с.
* ''Николаева Н. А.'' Эхо песен Алтын-Кёля. Сказка. — Барнаул: ООО «Принт-инфо», 2005. — 128 с.; 1000 экз. ISBN 5-88449-130-1
* {{книга
 |автор         = [[Дулькейт, Тигрий Георгиевич|Дулькейт Т. Г.]]
 |заглавие      = По Восточному Алтаю
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Физкультура и спорт
 |год           = 1971
 |страниц       = 80
 |серия         = [[По родным просторам]]
 |тираж         = 30000
 |язык = ru}}
* {{книга
|автор         = Шевченко Г. А.
|заглавие      = Геоэкологическое состояние акватории и прибрежной зоны Телецкого озера (Горный Алтай): автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата геолого-минералогических наук: спец. 25.00.36
|ссылка        = http://earchive.tpu.ru/handle/11683/6598
|место         = Томск
|год           = 2010
|страниц       = 22
 |язык = ru}}
* {{Книга|ref=Дулькейт|автор=Дулькейт Тигрий Георгиевич|заглавие=Телецкое озеро в легендах и былях|год=1999|издание=2. изд., испр. и доп.|место=Бийск|издательство=НИЦ БиГПИ|страниц=160|isbn=5-85127-167-1}}
* {{cite web |author = Безматерных Д. М., Архипов И. А., Бурмистрова О. С., Ведухина В. Г., Котовщиков А. В., Крылова Е. Н., Соколова М. И. |url = http://bezmater.narod.ru/tel.pdf |title = Биологические индикаторы как интегральные показатели состояния экосистемы Телецкого озера // Матер. V конф. молодых учёных, посвящённой М. А. Лаврентьеву. Ч. 2. — Новосибирск, 2007. — С. 117—119. |lang = ru |website = bezmater.narod.ru |date = |accessdate = 2019-10-30 |deadlink = no}}
* ''Будников А. Л., [[Рудой, Алексей Николаевич|Рудой А. Н.]]'' [[Дилювий]] Северо-Восточного Алтая: Новые данные // «Научные чтения памяти [[Селивёрстов, Юрий Петрович|Ю. П. Селивёрстова]] (Селиверстовские чтения)». — СПб, 2009. — С. 399—405.
* ''Будников А. Л., [[Рудой, Алексей Николаевич|Рудой А. Н.]]'' Новые находки ленточных глин на территории Северо-Восточного Алтая // Материалы Всероссийского совещания по изучению [[четвертичный период|четвертичного периода]] — Новосибирск, 2009. 19-23 окт. 2009. — С. 94-100.
* ''Будников А. Л., Рудой А. Н.'' Дилювиально-аккумулятивные образования Северо-Восточного Алтая: новые данные.
* {{книга |автор = [[Селегей, Валентин Васильевич|Селегей В. В.]] |заглавие = «Телецкое озеро. Очерки истории» в 3-х кн |место = Новосибирск |издательство = Новосиб. кн. изд-во |год = 2009 |страницы = |страниц = |язык = ru}}
* Пузанов А. В., Безматерных Д. М., Винокуров Ю. И., Кириллов В. В., Зиновьев А. Т. [https://www.researchgate.net/publication/319911443_SOVREMENNOE_SOSTOANIE_EKOLOGICESKIE_PROBLEMY_I_PERSPEKTIVY_IZUCENIA_TELECKOGO_OZERA_RESPUBLIKA_ALTAJ_CURRENT_STATE_ENVIRONMENTAL_PROBLEMS_AND_PROSPECTS_FOR_STUDYING_LAKE_TELETSKOYE_REPUBLIC_OF_ALTAI Современное состояние, экологические проблемы и перспективы изучения Телецкого озера (Республика Алтай)] // Озера Евразии: проблемы и пути их решения. Матер. 1-й Междунар. конф. (11-15 сентября 2017 г.). — Петрозаводск: Карельский научный центр РАН, 2017. — С. 137—144.
* Пузанов А. В., Безматерных Д. М., Зиновьев А. Т., Кириллов В. В., Дьяченко А. В., Митрофанова Е. Ю., Рождественская Т. А., Горбачев И. В. Комплексные экологические исследования Телецкого озера в 2018 г. // Полевые исследования в Алтайском биосферном заповеднике. Вып. 1 / Под ред. Т. А. Акимовой. — Горно-Алтайск: ФГБУ «Алтайский государственный заповедник», 2019. — С. 68-75.

== Һылтанмалар ==
* {{cite web |author = |url = http://www.altzapovednik.ru/ |title = Официальный сайт Алтайского государственного природного заповедника (АГПЗ)}}
* {{cite web |author = |url = http://www.altaj.ru/teleckoe_ozero |title = Телецкое озеро |lang = ru |website = www.altaj.ru |date = |accessdate = 2019-10-30 |deadlink = yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190519131911/http://www.altaj.ru/teleckoe_ozero |archivedate = 2019-05-19 }}
* {{cite web |author = |url = http://ice.tsu.ru/index.php?view=category&catid=23&option=com_joomgallery&Itemid=40 |title = «Климат, лёд, вода, ландшафты». Фотогалерея (более 100 фотографий) экспедиций Томского государственного университета в бассейн Телецкого озера 2008—2010 годов. |lang = ru |website = ice.tsu.ru |date = |accessdate = 2019-10-30 |deadlink = no}}
* {{cite web |author = [[Селегей, Валентин Васильевич|Селегей В. В.]] |url = http://oopt.info/index.php?page=88 |title = Очерки истории Телецкого озера |lang = |website = oopt.info |date = |accessdate = 2019-10-30 |deadlink = no}}

[[Категория:Бей бассейны]]
[[Категория:Турочак районының күлдәре]]
[[Категория:Улаган районының күлдәре]]
[[Категория:Таулы Алтайҙың иҫтәлекле урындары]]
[[Категория:Алтай Республикаһының тәбиғәт ҡомартҡылары]]
[[Категория:Геоморфологик тәбиғәт ҡомартҡылары]]
[[Категория:Геологик тәбиғәт ҡомартҡылары]]
[[Категория:Категория МСОП III]]