Антанта битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
[[Файл:Triple_Entente.jpg|справа|мини|410x410пкс|[[1914 йыл]]ғы Рәсәй плакаты]]
[[Файл:UncleSamshakinghandswithrussian.jpg|мини|284x284пкс|[[1917 йыл]]ғы Рәсәй плакаты ]]
'''Антанта''' ({{lang-fr|entente}} — ''килешеү'') —  [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]], [[Бөйөк Британия]] һәм [[Франция]] төҙөгән хәрби-сәйәси блок, «Өсәү берлеге»нә  (''A-Entente'' — Германия, Австро-Венгрия һәм Италияға) яуап итеп төҙөлә. 1904—1907 йылдарҙа ойоша башлай, Беренсе донъя һуғышы башланыр алдынан формалашып бөтә. 

== Тарихы ==
[[Файл:Map_Europe_alliances_1914-ru.svg|справа|мини|250x250пкс|Беренсе донъя һуғышы башланыр алдынан Европала хәрби-сәйәси берлектәр]]

Антанта менән «Өсәү берлеге»нең   бер-береһенә ҡаршы тороуы Беренсе донъя һуғышы башланыуға сәбәпсе була.  Һуғышта Антантаға һәм уның союздаштарына  Үҙәк державалар блогы ҡаршы тора. Германия был блокта төп урынды биләй. 

=== Төп даталары ===

* [[1891 йыл]] — [[Рәсәй  империяһы]]  менән Француз  республикаһы араһында Франция-Рәсәй берлеге булдырыу тураһында килешеү төҙөлә.
* [[1892 йыл]]дың 5 (17) авгусы —  Рәсәй менән Франция араһында йәшерен хәрби конвенцияға ҡул ҡуйыла.
* [[1893 йыл]] — Рәсәй менән Франция  оборона берлеге төҙөй.
* [[1904 йыл]] — Англия менән Франция араһында килешеү төҙөлә.
* [[1907 йыл]] — Рәсәй менән Англия араһында килешеү төҙөлә.

=== Германияға ҡаршы коалицияның тулы составы ===
{| class="wikitable" style="margin-bottom: 10px;"
!Ил
!Һуғышҡа инеү датаһы
!Иҫкәрмәләр
|-
|{{Флаг|Сербия|1882}}
|Сербия
|1914 йылдың 28 июле  
|Һуғыштан һуң Югославияның нигеҙе булып тора.
|-
|{{Флаг|Россия}}
|[[Рәсәй империяһы|Рәсәй]] 
|1914 йылдың 1 авгусы  
|1918 йылдың 3 мартында Германия менән сепарат килешеү төҙөй.  
|-
|{{Флаг|Франция}}
|Франция
|1914 йылдың 3 авгусы  
|-
|{{Флаг|Бельгия}}
|Бельгия
|1914 йылдың 4 авгусы
|Нейтраль ил булараҡ, Германия ғәскәрҙәрен үткәреүҙән баш тарта, был һуғышта уның  Антанта яғында сығыш яһауына сәбәп була.
|-
|{{Флаг|Великобритания}}
|[[Британия империяһы|Бөйөк Британия]]
|1914 йылдың 4 авгусы
|-
|{{Флаг|Черногория|1876}}
|Черногория
|1914 йылдың 5 авгусы
|Һуғыштан һуң Югославия составына инә.
|-
|{{Флаг|Японская империя}}
|Япония
|1914 йылдың 23 авгусы
|-
|{{Флаг|Египет|1882}}
|Мысыр
|1914 йылдың 18 декабре
|-
|{{Флаг|Италия|1861}}
|Италия
|1915 йылдың 23 майы
|«Өсәү берлеге»нең ағзаһы булараҡ, тәүҙә Германияға ярҙам итеүҙән баш тарта, шунан уның дошмандары яғына сыға.  
|-
|{{Флаг|Португалия}}
|Португалия
|1916 йылдың 9 марты
|-
|{{Флаг|Хиджаз}}
|Хижаз
|1916 йылдың 30 майы
|Ғосман  империяһының ғәрәптәр йәшәгән һәм һуғыш барғанда бойондороҡһоҙлоҡ иғлан иткән өлөшө.
|-
|{{Флаг|Румыния}}
|Румыния
|1916 йылдың 27 авгусы
|1918 йылдың 7 майында  сепарат солох төҙөй, әммә шул уҡ йылдың  10 ноябрендә ҡабат һуғышҡа ҡушыла.   
|-
|{{Флаг|США|1912}}
|США
|1917 йылдың 6 апреле
|Антантала ағза булып тормай, бары тик уның  союздашы ғына була.
|-
|{{Флаг|Панама}}
|Панама
|1917 йылдың 7 апреле
|-
|{{Флаг|Куба}}
|Куба
|1917 йылдың 7 апреле
|-
|{{Флаг|Греция|1828}}
|Греция
|1917 йылдың 29 июне
|-
|{{Флаг|Сиам}}
|Сиам
|1917 йылдың 22 июле
|-
|{{Флаг|Либерия}}
|Либерия
|1917 йылдың 4 авгусы
|-
|{{Флаг|Китайская Республика}}
|Ҡытай
|1917 йылдың 14 авгусы
|Китай рәсми рәүештә Антанта яғында була, ләкин формаль рәүештә генә; Ҡытайҙың ҡораллы көстәре хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашмай <ref>[http://wunderwaffe.narod.ru/Magazine/MK/1999_05/11.htm Китай в Первой мировой войне]</ref>.
|-
|{{Флаг|Бразилия}}
|Бразилия
|1917 йылдың 26 октябре
|-
|{{Флаг|Гватемала}}
|Гватемала
|1918 йылдың 30 апреле
|-
|{{Флаг|Никарагуа}}
|Никарагуа
|1918 йылдың 8 майы
|-
|{{Флаг|Коста-Рика}}
|Коста-Рика
|1918 йылдың 23 майы
|-
|{{Флаг|Гаити}}
|Гаити
|1918 йылдың 12 июле
|-
|Шаблон &#x7B;{[[Ҡалып:Флаг|флаг]]<nowiki>}} не знает варианта</nowiki><span id="cxmwAR8" tabindex="0"> </span>'''1898'''<span id="cxmwAR8" tabindex="0">.</span>&#x20;
[[Категория:Википедия:флагификация дөрөҫ ҡулланылмаған биттәр]]
[[Категория:Хәрби-сәйәси блоктар]]
<span class="flagicon" id="cxmwAR8" tabindex="0"></span>
|Гондурас
|1918 йылдың 19 июле
|-
|{{Флаг|Боливия}}
|Боливия
|-
|{{Флаг|Доминиканская республика}}
|Доминикан  республикаһы
|-
|{{Флаг|Перу|1825}}
|Перу
|-
|{{Флаг|Уругвай}}
|Уругвай
|-
|{{Флаг|Эквадор}}
|Эквадор
|-
|{{Флаг|Сан-Марино}}
|Сан-Марино
|}
Ҡайһы бер дәүләттәр Үҙәк  державаларға һуғыш иғлан итмәй,  дипломатик мөнәсәбәттәрҙе өҙөү менән сикләнә.

[[1919 йыл]]да Германияны еңгәндән һуң Антантаның Юғары  советы  ғәмәлдә  «донъя хөкүмәте» функцияларын башҡара,   һуғыштан һуң яңы тәртипте урынлаштырыу менән шөғөлләнә, ләкин Антантаның  Рәсәйгә һәм  [[Төркиә]]гә ҡағылышлы сәйәсәтенең уңышһыҙлыҡҡа тарыуы уның ҡөҙрәтенең сикләнгәнлеген күрһәтә. Ойошманы еңеүсе дәүләттәрҙең байтаҡ мәсьәләләр буйынса бер-береһе менән уртаҡ фекергә килә алмауы  эстән ашай.  «Донъя хөкүмәте» сифатында эшмәкәрлек йәйелдергән Антанта Милләттәр Лигаһын ойошторғас та юҡҡа сыға. 

== Антантаның Рәсәйгә интервенцияһы ==
Рәсәйҙәге [[Октябрь  революцияһы]] уның Антанта буйынса берлектәштәре тарафынан һәләкәт тип ҡабул ителә.  Бөйөк Британия, Франция һәм Италия, Рәсәйҙәге власты Германия яҡлы партия ҡулына төшөргән тип һанап, яңы режимдың дошманы булған көстәрҙе яҡларға һүҙ ҡуйыша. 

22 декабрҙә [[Париж]]да Антанта илдәре вәкилдәренең конференцияһы  Украинаның, казак өлкәләренең, Себерҙең, Кавказдың һәм Финляндияның большевиктарға ҡаршы  хөкүмәттәре менән бәйләнеш булдырырға һәм  уларға кредиттар бирергә кәрәк тип таба. 1917 йылдың  [[23 декабрь|23 декабрендә]] Рәсәйҙә яуаплылыҡ өлкәләрен бүлешеү тураһында Англия  менән Франция араһында килешеү төҙөлә:  Бөйөк Британия зонаһына — Кавказ һәм казак өлкәләре, Франция зонаһына  Бессарабия, Украина һәм Ҡырым инә; Себер менән Алыҫ Көнсығыш  [[АҠШ]] һәм [[Япония]]ның яуаплылыҡ зонаһына тапшырыла.

[[1918 йыл]]дың 3 мартында  Брест солохо төҙөлә. Антанта был килешеүҙе танымауы тураһында белдерә, әммә Совет власына ҡаршы һуғышҡа инергә ашыҡмай, уның менән һөйләшеүҙәр алып барырға тырыша.  6 мартта бәләкәй генә инглиз десанты, ике рота морпех,  Рәсәйгә союздаштары ебәргән бик ҙур хәрби йөктө немецтарҙан һаҡлау өсөн Мурманскиға төшә, әммә  Совет  власына ҡаршы бер ниндәй дошмансыл хәрәкәттәр  эшләмәй  (30 июнгә тиклем<ref>[http://www.navy.su/navybook/kozlov_shlomin/03.html Глава третья. За власть Советов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090605031315/http://www.navy.su/navybook/kozlov_shlomin/03.html |date=2009-06-05 }} // [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%B7%D0%BB%D0%BE%D0%B2,_%D0%98%D0%B2%D0%B0%D0%BD_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Козлов И. А.], [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D0%BD,_%D0%92%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80_%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D1%91%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Шломин В. С.] Краснознаменный Северный флот. — 3-е изд., доп. — М.: [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82 Воениздат], 1983. — 295 с.</ref>). Ике япон  гражданынынң үлтерелеүенә яуап итеп, [[5 апрель|5 апрелдә]] япондарҙың ике ротаһы һәм британдарҙың ярты ротаһы  Владивостокҡа төшә, ике аҙнанан улар караптарына ҡайтарыла.   

Антанта илдәре менән большевиктар араһындағы мөнәсәбәттәр  1918 йылдың майында киҫкенләшә. Германия Совет  Рәсәйенән  Брест солохо шарттарын теүәл үтәүҙе, атап әйткәндә,  Антанта илдәренең һәм уның союздаштарының совет территорияһында булған бөтә хәрбиҙәрен ҡоралһыҙландырыуҙы һәм концлагерҙарға ябыуҙы талап итә. Был  чехословак корпусының баш күтәреүенә,  1918 йылдың авгусында Архангельскиға инглиздәрҙең 2 меңлек десанты төшөрөлөүгә һәм   япондарҙың Приморьеға һәм Забайкальеға йүнәлеүенә сәбәп була.

1918 йылдың ноябрендә Германия еңелгәндән һуң,  Антанта Ҡара диңгеҙ буйындағы рус ҡалаларын — [[Одесса]]ны, [[Севастополь|Севастополде]], [[Николаев]]ты, шулай уҡ Кавказ аръяғын алырға тырышып ҡарай. Әммә Антанта ғәскәрҙәренең күпселек өлөшө Һуғышҡа инеп тә тормайынса  [[1919 йыл]]дың  апрелендә   Одессанан һәм [[Ҡырым]]дан эвакуациялана.   

Алыҫ Көнсығышта   [[Япония]], үҙ мәнфәғәттәрен күҙәтеп, әүҙем эш итә, әммә америкалылар тарафынан тотҡарлана. Англия  1919 йылдың яҙында  Грузия, Әрмәнстан һәм Әзербайжан хөкүмәттәре саҡырыуы буйынса ғәскәрҙәрен Кавказ аръяғына төшөрә.

Аҡтар хәрәкәтенә матди  ярҙам  Германияның еңелеүен рәсмиләштергән  [[Версаль тыныслыҡ килешеүе|Версаль солохон]] төҙөгәнгә тиклем дауам итә. Шунан һуң көнбайыш союздаштарҙың аҡтар хәрәкәтенә ярҙамы  яйлап туҡтатыла.  

Совет тарих фәнендә Антантаның Рәсәйгә интервенцияһы   [[Совет Рәсәйе]]нә ҡаршы йүнәлтелгән һөжүм тип ҡарала.   

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* [[Балҡан  Антантаһы]]
* [[Балтик Антантаһы]]
* [[Яҡын Көнсығыш Антантаһы]]
* [[Кесе  Антанта]]
* [[Урта диңгеҙ Антантаһы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==

; рус телендә

* [[Манфред, Альберт Захарович|Манфред А. З.]] Образование французско-русского союза. — М.: [[Наука (издательство)|Наука]], 1975. — 376 с.
* {{БРЭ|Антанта|id=695645|автор=О. В. Серова|том=2|страницы=23|ref=Серова}}
* [[Тарле Евгений Викторович|Тарле Е. В.]] Европа в эпоху империализма. 1871–1919 гг. // Тарле Е. В. Сочинения. — М., 1958. Т. 5; 
* [[Тейлор, Алан Джон Персиваль|Тэйлор А. Дж.]] П. Борьба за господство в Европе. 1848–1918. — М.: [[Издательство иностранной литературы]], 1958. — 644 с.
* ''[[Шамбаров, Валерий Евгеньевич|Шамбаров В. Е.]]'' [http://militera.lib.ru/research/shambarov3/index.html За Веру, Царя и Отечество]. — М.: [[Алгоритм (издательство)|Алгоритм]], 2003. — 655 с.

; башҡа телдәрҙә

* Girault R. Diplomatie européenne et imperialisme (1871–1914). — P., 1997.
* Schmitt B. E. Triple entente and triple alliance. — N. Y., 1934

== Һылтанмалар ==

* [http://www.volk59.narod.ru/interpost.htm Почему Запад не стал воевать против большевиков?]
* [http://www.volk59.narod.ru/inter14.htm «Интервенция 14 держав» в Советскую Россию]
* Густерин П. [http://ricolor.org/europe/britania/vr/history/22_07_2014/ Советская Россия и Антанта в 1918 году]