Антонио Сальери битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Музыкант
 |Имя              = Антонио Сальери
 |Оригинал имени   = Antonio Salieri
 |Изображение      = Joseph_Willibrod_Mähler_001.jpg
 |Ширина           = 250px
 |Описание изображения = 
 |Дата рождения    = 18.08.1750
 |Место рождения   = Леньяго, {{ТУ|Венеция республикаһы|Италияла}}
 |Дата смерти      = 7.05.1825
 |Место смерти     = {{ВБУ|Вена|Венала}}, [[Австрия империяһы]]
 |Страна           = {{Австрийская империя}} [[Австрия империяһы]]
 |Профессии        = [[композитор]], [[дирижёр]], музыкаль педагог
 |Жанры            = [[опера]], дини музыка, камерный музыка
 |Награды          = {{{!}}
{{!}}{{Кавалер ордена Почётного легиона}}
{{!}}}
 |Викисклад        = 
}}
'''Анто́нио Салье́ри''' ({{lang-it|Antonio Salieri}}, [[18 август]] [[1750 йыл]] , [[Леньяго]], [[Венеция республикаһы]] — [[7 май]] [[1825 йыл]], [[Вена]]) — Италия һәм Австрия композиторы, дирижёр һәм педагог.

[[Кристоф Виллибальд Глюк|К. В. Глюктың]] шәкерте, 40-тан ашыу опера, күп һанлы инструменталь һәм вокаль-инструменталь әҫәрҙәр авторы Сальери үҙ заманында иң билдәле һәм танылған композиторҙарҙың береһе, бик абруйлы педагог була: уның уҡыусылары араһында — [[Людвиг ван Бетховен|Л. ван Бетховен]], [[Франц Петер Шуберт|Ф. Шуберт]] һәм [[Ференц Лист|Ф. Лист]]. Сальери Венала 36 йыл буйы (1788—1824) һарай капельмейстеры вазифаһын — Европала музыка өлкәһендәге иң мөһим постарҙың береһен — биләй<ref name="stein">{{статья|автор=Штейнпресс Б. С.|заглавие= Сальери А.|ссылка= |язык= |издание=Музыкальная энциклопедия / под ред. Ю. В. Келдыша|тип= |место=М.|издательство=Советская энциклопедия|год=1978|том=4|страницы=825—827}}</ref><ref name="angem" />.

Антонио Сальериҙың [[Вольфганг Амадей Моцарт|В. А. Моцарт]] үлеменә ҡатнашлығы тураһындағы ғәйбәт уға һалынған ҡара мөһөргә әйләнә, был миф, даими кире ҡағыуҙарға ҡарамаҫтан, ҡайһы бер илдәрҙә нигеҙҙә [[Пушкин Александр Сергеевич|А. С. Пушкиндың]] «[[Моцарт һәм Сальери|Кескәй трагедияһы]]» арҡаһында тарала{{sfn|Корти|2005|с=14|name=}}{{sfn|Нечаев|2014|с=202—206, 210—211|name=}}. 1997 йылда суд уның коллегаһы үлемендә ғәйебе юҡлығын рәсми раҫланы<ref name="sud" />.

== Биографияһы ==

=== Италияла үткән бала сағы ===
[[Файл:Salieri.JPG|thumb|left|180px|Леньягола (Верона) Антонио Сальери донъяға килгән йорт]]
Антонио Сальериҙың бала сағы тураһында мәғлүмәт күп түгел; шуныһы яҡшы билдәле: ул Леньяго тигән бәләкәй генә ҡалала күп балалы хәлле сауҙагәрҙең ғаиләһендә донъяға килә{{sfn|Dietz|1890|с=226|name="bio"}}. Атаһы — шулай уҡ Антонио Сальери — колбаса һәм ветчина менән сауҙа итә, үҙенең музыкаға һис бер һәләте булмаһа ла, өлкән улы Франческоны билдәле виртуоз Джузеппе Тартиниға скрипкаға өйрәнергә ебәрә; Франческо кескәй Антонионың остазы булып китә{{sfn|Rice|1998|с=13|name="ric_ch"}}. Клавесинда уйнау дәрестәрен Сальери урындағы собор органсыһы Джузеппе Симониҙан — бик билдәле падре Мартиниҙың шәкертенән — ала<ref name="ric_ch" />. Йәш Сальери вундеркинд булмағандыр тип фараз итергә кәрәк, һәр хәлдә ундай даны таралмаған, ләкин, замандаштары шаһитлыҡ итеүенә ҡарағанда, яҡшы музыкаль хәтергә, ҙур һәләттәргә һәм, уның йәшенә хас булмағанса уңғанлыҡҡа өҫтәп, матур тауышҡа эйә булған{{sfn|Кириллина|2000|с=57—58|name=kiril}}.

1763 йылдың февралендә Сальери әсәһен юғалта; уңышһыҙ сауҙанан бөлгән атаһы 1764 йылдың ноябрендә мәрхүм була; 14 йәшлек Сальериҙы атаһының дуҫтары — Венециялағы бай аристократ Мочениго ғаиләһе — тәрбиәгә ала<ref name="bio" />. Ғаилә башлығы (уның затынан Алвизе IV Мочениго Венеция республикаһының{{sfn|Нечаев|2014|с=13|name=}} дожы була), музыка яратҡан меценат, Сальериға музыкаль белем биреүҙе хәстәрләй. Ул 1765 йылдан Изге Марк соборының хорында йырлай, билдәле композитор Дж. Б. Пешеттиҙа, тенор Ф. Пачиниҙа уҡый. Йылдар үткәс, «мең канал ҡалаһы» тураһындағы хәтирәләр Сальериҙың ҡайһы бер комик операларында сағылыш таба; ләкин Венеция осоро ҡыҫҡа була: Пачини тәҡдиме буйынса, уға [[Иосиф II|Иосиф II-нең]] һарай композиторы, үҙ эше менән Венецияға килгән [[Флориан Леопольд Гассман]] иғтибар итә. [[1766 йыл]]дың июнендә Гассман, [[Вена]]ға ҡайтышлай, Сальериҙы ла үҙе менән ала{{sfn|Dietz|1890|с=227—228|name="bio1"}}.

=== Веналағы йәшлек осоро ===
Яңы бағыусы Сальери өсөн икенсе атайға әүерелә. Гассман (ул саҡта Италияла танылыу алған бик һирәк сит ил композиторҙарының береһе) уға музыкаль белем биреү — скрипкаға, генерал-бас, [[контрапункт]] менән уйнарға, партитура уҡырға өйрәтеү — менән генә сикләнмәй, уның өсөн немец, француз, латин һәм әҙәби итальян телдәре уҡытыусыларын яллай; киләсәктә кәрәк булырҙай бөтә нәмәгә, шул иҫәптән юғары ҡатлам манераларына ла, өйрәтә<ref name="kiril" />. Гассман Сальериҙы танылған опера либреттоһы оҫтаһы, һарай шағиры [[Пьетро Метастазио]] менән таныштыра, уның йортонда Вена интеллектуалдары һәм артистары йыйылыр була, — күп йылдар үткәс, некрологта, билдәле музыка тәнҡитсеһе Фридрих Рохлиц Сальериҙы иң зыялы австриялы музыканттарҙың береһе тип атай<ref>{{книга|автор= Thayer A. W. |заглавие= Salieri: Rival of Mozart|ссылка= |язык=en|ответственный =  |место= Missouri|издательство= Philarmonia of Greater Kansas City|год = 1989|том=  |страниц= |страницы=170|isbn= }}</ref>.

Австрия баш ҡалаһында Сальери 1767 йылда Гассмандың ассистенты сифатында хеҙмәт юлын башлай, 1769 йылда һарай опера театрының клавесинсы-концертмейстеры вазифаһына тәғәйенләнә<ref name="stein" />. Гассман императорҙың көн дә тиерлек музыка уйнау менән шөғөлләнгән яҡындары даирәһенә инә һәм был даирәгә Антонионы ла йәлеп итә, шул рәүешле уның һарайҙағы бик уңышлы карьераһына юл аса. Замандаштары һүрәтләүенсә, тәпәшерәк буйлы, ҡуңыр йөҙлө, ҡара сәсле, теремек ҡарашлы, баҫалҡы, шул уҡ ваҡытта күңелле, аралашыусан, өҫтәүенә, Гассман тарафынан уҡыусылары араһында иң һәләтлеһе тип тәҡдим ителгән йәш кеше императорҙың ыңғай мөнәсәбәтен тиҙ яулай<ref name="rice3" />.

Ниһайәт, Гассман уны [[Кристоф Виллибальд Глюк]] менән таныштыра, Сальери ғүмеренең һуңына тиклем уның ижадына табыныусы һәм эйәреүсе булып ҡала, ләкин композиторҙарҙың бер-береһенә ныҡлап яҡынайыуы һуңғараҡ була<ref name="braun1" />{{sfn|Rice|1998|с=461|name=}}. Был Глюктың «етди операға» (опера-сериаға) ҡағылышлы реформалары — уның «опера-арияны» музыкаль драмаға әйләндерергә тырышыуы, музыка, шиғри тексҡа буйһоноп, һүҙ көсөн арттырырға, операның драматик бөтөнлөгөн тәьмин итергә һәм уны айырым номерҙарға таралып төшөүҙән һаҡларға (традицион опера-сериаға нәҡ шул хас була) тейеш, тип раҫлауы, ниһайәт, аныҡлыҡҡа һәм ябайлыҡҡа ынтылышы — Вена тамашасыһының аңлауын тапмаған осор була{{sfn|Рыцарев|1987|с=13—17|name=}}<ref name="mark">{{статья|автор=Маркус С. А.|заглавие= Глюк К. В.|ссылка= |язык= |издание=Музыкальная энциклопедия / под ред. Ю. В. Келдыша|тип= |место=М.|издательство=Советская энциклопедия|год=1973|том=1|страницы=1018—1021}}</ref>. «Орфей менән Эвридика» ла (1762), «Альцеста» ла (1767) ни Венала, ни башҡа ҡалаларҙа уңыш ҡаҙанмай, һәм реформатор әҙме-күпме традицион тип иҫәпләнгән стилдә ижад итергә мәжбүр була, 70-се йылдар уртаһында ғына [[Париж]]да үҙен баһалаған тамашасыны таба{{sfn|Рыцарев|1987|с=52—53|name=}}<ref name="mark" />.

Сальери ижадының тәүге осоро тураһында әҙ хәбәрҙарбыҙ; биографтар асыҡлауынса, 20 йәштәргә уның гобой, скрипка һәм виолончель менән оркестр өсөн концерты һәм [[а капелла]] башҡарыу өсөн [[мессаһы]] була{{sfn|Нечаев|2014|с=16—18|name="nech2"}}. [[Мәғрифәтселек дәүере]] музыка мәҙәниәтенең донъяуи жанрҙары араһында опера хакимлыҡ итә; хәйер, берәүҙәр өсөн (иң элек [[Париж]]да) унан да мөһиме юҡ, икенселәр өсөн ул — бары тик мода<ref>{{книга|автор= Конен В. Д.|заглавие= Театр и симфония|ссылка= |язык=|ответственный =  |место=М.|издательство= Музыка|год = 1968|том=  |страниц= 349|страницы=94|isbn= }}</ref>{{sfn|Корти|2005|с=52|name="korti2"}}. Был жанр, күрәһең, Сальери өсөн дә баштан уҡ иң мөһимгә әйләнгәндер: тәүге операһын, «Весталканы» (''La Vestale''), ул 1768-ме, 1769-мы йылда уҡ ижад итә. Ләкин әҫәр һаҡланмаған, шул ғына билдәле: ул дүрт тауыш һәм хор өсөн яҙылған бәләкәй генә итальян операһы була{{sfn|Rice|1998|с=20|name=}}.

Сальери тәүге уңышты 1770 йылда яулай, башҡа заказ менән мәшғүл Гассман урынына уға Раштыуа карнавалы өсөн «Зыялы ҡатындар» (''Le donne letterate'') тигән [[опера-буффа]] ижад итергә тура килә<ref name="nech2" />. Киләһе өс йыл эсендә яҙылған «Венеция йәрминкәһе», «Трактирсы ҡатын» ([[Карло Гольдони|К. Гольдониҙың]] «Ҡунаҡхана хужабикәһе» тигән пьесаһы буйынса) һәм «героик-комик» «Урланған күнәк» опера-буффалары уның Веналағы уңышын нығыта һәм Европа тамашасыһының һөйөүен яулай<ref name="kiril" />. Сальериҙың йәшләй яҙылған опералары араһында [[Торквато Тассо|Т. Тассоның]] «Азат ителгән Иерусалим» поэмаһы буйынса яҙылған «Армида» (1771) айырым урын биләй — ул инде комик опера түгел, ә Сальери үҙе баһалағанса, «трагиклыҡҡа ла ҡағылышы булған» ысын музыкаль драма<ref name="kiril" />. 1774 йылда ул шул саҡтағы һарай капельмейстеры [[Томмазо Траэтта]] тарафынан алыҫ [[Петербург]]та ҡуйыла, — әйткәндәй, һарай капельмейстерҙары ғәҙәттә үҙ әҫәрҙәрен генә ҡуйыусан була; Сальери өсөн был ҡағиҙәне, Траэттанан тыш, [[Джованни Паизиелло]] менән [[Джузеппе Сарти]] ҙа боҙа<ref name="kiril" />.

=== Европаны яулау ===
[[Файл:Carl von Sales Bildnis Joseph II posthum 1823.jpg|thumb|220px|Иосиф II-нең К. фон Залес төшөргән портреты]]
[[1774 йыл]]дың ғинуарында Гассман мәрхүм була; Венала 1772 йылдың мартынан ул биләгән юғарғы музыкаль вазифаны — һарай капельмейстеры эшен<ref>{{статья|автор= Heussner, Horst|заглавие= Gaßmann, Florian Leopold|ссылка= http://www.deutsche-biographie.de/sfz19966.html|язык= de|автор издания =|издание= Neue Deutsche Biographie|тип=|место= |издательство  = |год= 1964|том= 6|страницы= 82—83}}</ref> — [[Джузеппе Бонно]] ҡабул итә, ә Сальери, был ваҡытҡа инде 10 опера авторы, остазынан мираҫҡа камера музкаһы ижад итеүсе һарай композиторы һәм итальян операһы труппаһы капельмейстеры вазифаларын ала.<ref name="bio1" />. «24 йәшендә, — тип яҙа [[Рудольф Ангермюллер]], — ул Европалағы иң мөһим музыкаль постарҙың береһен биләй»<ref name="angem">{{статья|автор= Angermüller R.|заглавие= Salieri |ссылка = |язык= en|автор издания = Ed. by S.Sadie|издание= The New Grove Dictionary of Music and Musicians|тип=  |место= London|издательство  = |год= 1980 |том= 16 |страницы = 415}}</ref>. Вена ул йылдарҙа уҡ танылған опера баш ҡалаларының береһе иҫәпләнә, ләкин [[Габсбургтар]] һарайында нәҡ Итальян операһы абруйҙа була{{sfn|Кириллина|2000|с=58—59|name="kiril1"}}. Йәш композиторҙың ифрат юғары бейеклеккә күтәрелеүе тамашасы алдындағы уңышы менән аҡланһа ла, императорға яҡынлығына ла — уның камераль музыка уйындарында ҡатнашыуына ла — бәйле. Шуның менән бергә, тип яҙа Д. Райс, [[Иосиф II]]-нең тотороҡһоҙлоғо, дыуамаллығы Сальериға үҙ хәлен ышаныслы тип баһаларға ҡамасаулап торҙо{{sfn|Rice|1998|с=460|name="rice3"}}. Айырыуса Сальери-композитор үҙен ышанысһыҙ тоя: император, дәғүәселекте сәнғәт өсөн отошло тип иҫәпләгәнлектән бер үк сюжетҡа ҡоролған операға композиторҙар (һәм либретто яҙыусылар) араһында юрамал ярыштар ойоштороп тора{{sfn|Rice|1998|с=459|name=}}. Опералар ижад итеү капельмейстер вазифаһына инә, һәм һуғыш хәрәкәттәре арҡаһында бушап ҡалған ҡаҙна Сальери ижадының йүнәлешен билдәләй: комик опералар ҡуйыу [[опера-сериа]] ҡуйғанға ҡарағанда арзаныраҡҡа төшә, етмәһә, Вена тамашасыһына нығыраҡ та оҡшай<ref name="kiril1" />.

1776 йылда Иосиф, итальян музыкаһына булған һөйөүе менән императорлыҡ бурысы араһында өҙгөләнә-өҙгөләнә, немец операһын — [[Зингшпиль|зингшпилде]] үҙ ҡанаты аҫтына ала һәм Итальян операһын яба. [[А.&nbsp;И.&nbsp;Кронеберг]] яҙғанса, «ул бөтә халыҡсанға, немецтыҡына булышлыҡ итеүҙе тейеш һананы, шунлыҡтан үҙендә ситтекенә табыныуҙы баҫырға, һис юғында күрһәтмәҫкә тырышты»<ref>Цит. по: Нечаев С. Ю. Указ. соч., с. 60</ref>. Тәжрибә барып сыҡмай: зингшпиль Венала ҙур уңыш яулай алмай, — һәм алты йылдан Итальян операһы ҡабат тергеҙелә, ә Сальери йәнә уның капельмейстеры булып китә. Ләкин алты йылға нәҡ үҙенең опера эшмәкәрлеген уға Венанан ситкә күсерергә тура килә{{sfn|Rice|1998|с=281—306|name="ric2"}}.

Вена тамашасыһы комик операға өҫтөнлөк биргән бер саҡта, композиторҙың үҙен, Глюк ижадын һөйөүсене, музыкаль драма ылыҡтыра. Опера-сериа талаптарынан баш тартҡан драматик йөкмәткеле «Армида» Глюк реформаһының төп идеяларын тормошҡа ашырған, ләкин Глюк тарафынан яҙылмаған тәүге опера була<ref name="bio1" />. 1778 йылда, йәш композитор йөҙөндә үҙ эйәрсенен күргән реформаторҙың тәҡдиме буйынса, Сальери янғындан һуң ҡабат төҙөлгән «[[Ла Скала]]» театрын асыу өсөн опера-сериаға заказ ала. Был опера тамашасыға 1778 йылдың 3 авгусында тәҡдим ителгән «Танылыу алған Европа» була<ref name="kiril1" />. Бер йылдан Сальериҙың «Венеция йәрминкәһе» операһы менән Миландағы «Каноббиана» театры асыла<ref name="stein" />. 1779 йылда Венеция театры заказы буйынса К.Гольдони сюжетына яҙылған «Көнсөлдәр мәктәбе» (''La scuola de' gelosi'') тигән опера-буффа Сальериҙың иң уңышлы операларының береһе була: Венециялағы премьеранан һуң бөтә Европала, [[Лондон]] һәм [[Париж]]ды ла индереп, уның 40-лаған постановкаһы ҡуйыла{{sfn|Нечаев|2014|с=46|name=}}. Был операның 1783 йылда Вена өсөн эшләнгән яңы редакцияһына ҡарата [[И.&nbsp;В.&nbsp;Гёте]]ның Шарлотта фон Штайнға яҙған хатындағы фекере һаҡланған: «Кисәге опера шәп булды һәм бик яҡшы башҡарылды. Был Сальери музыкаһына „Көнсөлдәр мәктәбе“ ине, тамашасы яратҡан опера, һәм тамашасы хаҡлы. Унда затлылыҡ бар, ғәжәп төрлөлөк, һәм бөтәһе лә бик нескә зауыҡ менән эшләнгән»<ref>Цит. по: Нечаев С. Ю. Указ. соч., с 52</ref>.

Италияла Сальери операларына, [[Милан]] менән Венециянан тыш, [[Рим]] һәм [[Неаполь|Неаполдә]] заказ бирәләр; был йылдарҙа уға [[Мюнхен]]да ла эшләргә тура килә, бында уның 1782 йыл башында курфюрст [[Карл Теодор]] заказы буйынса яҙылған «Семирамида» тигән опера-сериаһы ҡуйыла. Ул арала Иосиф II Сальериҙы немец комик операһы өҫтөндә эшләүгә йәлеп итергә тырыша; ләкин был өлкә уныҡы түгел: моңло Сальери ғүмеренең аҙағынаса немец телен йырлауға яраҡлы телдәр иҫәбенә индермәй<ref name="bio1" /><ref name="kiril1" />. Шулай ҙа император өсөн бер зингшпиль ижад итә — [[Мария Терезия]]ның һарай табибы Леопольд фон Ауэнбруггер либреттоһына яҙылған «Мөрйә таҙартыусы» (''Der Rauchfangkehrer'') әҫәре була ул. 1781 йыл яҙылған «Мөрйә таҙартыусы» уның данын [[Вольфганг Амадей Моцарт|В. А. Моцарттың]] «Сералдән урлау» (1782) тигән зингшпиле ҡаплап киткәнгә тиклем Венала уңышлы бара<ref name="bio1" /><ref name="ric2" />.

=== Глюк эҙҙәренән ===
[[Файл:Joseph Siffred Duplessis - Christoph Willibald Gluck - Google Art Project.jpg|thumb|left|220px|Кристоф Виллибальд Глюктың Ж. Дюплесси төшөргән портреты]]

==== «Данаидалар» ====
Глюк опералары революция алдында торған Францияны форма яңылығына ҡарағанда, йөкмәткеһе менән нығыраҡ ярһыта: Австрия композиторының опералары антик трагедия йә урта быуат риүәйәттәренә хас булған [[эзоп теле]] менән «[[өсөнсө сословие]]» ҡиммәттәрен тарата. 70-се йылдарҙа Глюк яҡлылар менән [[Никколо Пиччинни]] яҡлылар араһында башланған асыҡ бәхәскә, С. Рыцарев һүҙҙәренә ҡарағанда, «аристократик һәм демократик сәнғәттең ҡеүәтле мәҙәни ҡатламдары ҡушыла»{{sfn|Рыцарев|1987|с=6|name=}}. Олоғайып барған реформатор Сальериҙы үҙ идеялары менән арбап ҡына ҡалмай, уның карьера үҫешенә лә йоғонто яһай: 1778 йылда уны «Ла Скала» дирекцияһына тәҡдим итә, бер нисә йылдан уға Король музыка академияһының [[«Данаидалар»]] операһын яҙыуға заказын бирә, сөнки ике [[инсульт]] кисергән Глюк уны үҙе үтәрлек хәлдә булмай{{sfn|Рыцарев|1987|с=84|name="ryz"}}. Сальериҙы Парижда яҡшы беләләр, ләкин — сағыу комик опералар яҙыусы тип; Глюк үҙ урынына рәсми рәүештә Сальериҙы тәҡдим иткәс, Опера дирекцияһы алмашты тиң нисбәттә түгел тип һанай<ref name="fen" />{{sfn|Нечаев|2005|с=70—71|name=}}.

Сальериҙың тәүге француз операһының премьераһы — ул афишала Глюк исеме менән үтә, тик һуңғараҡ, ысын мәғәнәһендә уңышҡа өлгәшелгәс кенә, Глюк ысын авторҙы атай<ref name="ryz" /> — 1784 йылдың апрелендә була һәм уға, Париж театр тамашасыһының таныуынан тыш, [[Иосиф II]]-нең ҡәрендәше [[Мария-Антуанетта]]ның йылы мөнәсәбәтенә сәбәпсе була, Сальери әҫәрҙе уға бағышлай<ref name="fen" />. Иосиф үҙе «Данаидалар»ҙың уңышынан һуң Париждағы Австрия вәкиле граф Ф. Мерси д’Аржантоға былай тип яҙа: «Минең фаразлауымса, уға интригалар ҡамасауламаһа, бер нисә шәп партитура яҙған был йәш кеше — Глюктың шәкерте — мөҙҙәте еткәс, уны алмаштырырлыҡ берҙән-бер дәғүәсе булыр»<ref name="fen" />.

«Данаидалар» [[Гранд-Опера]] репертуарында 1828 йылға тиклем тора һәм, И. Соллертинский яҙғанса, йәш [[Һектор Берлиоз|Г. Берлиозға]] «шаҡ ҡатырғыс тәьҫир» яһай<ref>{{книга|автор= Соллертинский И. И.|заглавие= Исторические этюды |ссылка =  |ответственный =  |место= М. |издательство  =  Государственное музыкальное издательство|год= 1963|том =  |страниц=397|страницы=139}}</ref><ref name="bio2" />. Был опера Глюкка ябай эйәреү генә булмай: классик трагедиялар ижад итеүсе заманында комик опералар ҙа яҙа, ләкин уның трагик менән комикты бер әҫәрҙә ҡатнаштырғаны булмай, ә Сальери инештән үк тап шуны башлай, унда Глюктың «Альцеста»һының увертюраһындағыға оҡшаш фажиғәле ноталар менән буффаға тартым соната аллегроһы<ref name="kiril9" /> йәнәш килә. Ошо рәүешле «юғары» һәм «түбән» жанрҙарҙы бутау Сальери операһын Глюк ныҡлы һаҡлаған [[классицизм]] сиктәренән алып сығып китә. Шәкерттең быға тиклем классик симфонияла осрамай торған контрастарға нигеҙләнгән үҙ музыкаль стиле барлыҡҡа килә, унда ариялар, хорҙар һәм [[речитатив]]тар үҙенсәлекле берләшә<ref name="fen" /><ref name="kiril9" />.

Венаға ҡайтҡас, Сальери яңынан опера-буффа жанрына мөрәжәғәт итә, Глюк кеүек үк ул уны оҡшата, сөнки был жанр күптән «музыкаль драма» йүнәлешендә үҫеш кисерә: асылда, Глюк үҙ реформалары менән «етди операға» — етдилекте күҙҙә тотҡан төҙәтмәләр менән — XVIII быуаттың икенсе яртыһында Италияла һәм Францияла йәш комик опера жанрында ниндәйҙер кимәлдә раҫлана башлаған принциптарҙы индерә{{sfn|Рыцарев|1987|с=12|name=}}. 1785 йылда Сальери [[Джамбаттиста Касти|Дж. Касти]] либреттоһына үҙенең, күпселек фекеренсә, иң яҡшы опера-буффаһын — «Трофоний мәмерйәһен» (''La grotta di Trofonio'') — яҙа, уның музыкаль стиле, тәнҡитсе фекеренсә, үҙендә «итальян опера-буффаһының матур көйлөлөгө менән австрий тылсымлы зингшпиле телен берләштерә»{{sfn|Кириллина|2000|с=68|name="kiril7"}}.

Тикшеренеүселәр бер яҡтан — «Данаидалар» менән «Трофоний мәмерйәһе», икенсе яҡтан — Моцарттың 1787 йылда яҙылған «Дон Жуан»ы араһында байтаҡ оҡшашлыҡтар таба, әйткәндәй, Сальериҙың ике операһы ла 80-се йылдарҙың икенсе яртыһында киң билдәле була{{sfn|Кириллина|2000|с=62—64, 68—69|name=}}{{sfn|Rice|1998|с=307-329|name="rice7"}}. Дж. Райс фаразлауынса, Моцарт Сальери музыкаһынан аңлы рәүештә «илһам ала»<ref name="rice7" />.

«Данаидалар»ҙа һәм Сальериҙың артабанғы операларында тикшеренеүселәр итальян опера-сериаһына ғына түгел, Глюкка ла етмәгән бер сифатты билдәләй: фрагменттарҙан бер бөтөндө, [[Глюк]]са эре-эре күренештәргә берләштереп түгел, ә материалдың тәбиғи үҫешенән хасил итеү мөмкинлеген асҡан симфоник фекерләү. Был йәһәттән дә «Данаидалар» менән «Трофоний мәмерйәһе» Моцарттың һуңғы осор ижадына сығанаҡ ролен үтәй{{sfn|Кириллина|2000|с=62—63|name="kiril9"}}.

«Бөйөк музыкаль дипломат» Сальери замандаштарының әҫәрҙәре тураһында фекер белдереп бармай — шәкерттәре шаһитлыҡ итеүенсә, ижадын юл күрһәткес йондоҙ итеп һанаған Глюкка ғына был ҡағылмай, — һәм уның [[Моцарт]] опералары тураһында нимә уйлағанын ғәмәлдә бер кем дә белмәй<ref name="rice3" />. Г. Аберт фекеренсә, «юғары музыкаль драма фарватерына эләккән» Сальери Моцарттан һәм уның сәнғәтенән ситкә янтаймай булдыра алмаған, Глюкка ҡарата мөнәсәбәт айырымлығы уларҙың бер-береһенә ниндәй ҙә булһа кимәлдә рухи яҡынайыуына кәртә ҡуйған<ref name="abert1" />. «Сералдән урлау»ға ҡарата көнсөллөк хисе кисергән хәлдә лә (ул саҡта Моцарттың башҡа маҡтаныр уңыштары булмай, Сальери өсөн [[Дж. Сарти]] менән [[Дж. Паизиелло]]<ref>{{книга |автор =Аберт Г. |заглавие= В. А. Моцарт. Часть вторая, книга первая/ Пер. с нем., коммент. К. К. Саквы|ссылка=   |ответственный =  |место= М. |издательство= Музыка|год=1983 |том=|страниц=518|страницы=108}}</ref> ғына дәғүәсе була ала), — 1786 йылдың февралендә инде ул ҡәнәғәтлек кисергәндер — «Тәүҙә музыка, һуңынан һүҙҙәр» тигән бер күренешле операһы Моцарттың «Театр директоры» менән туранан-тура ярышта еңеп сыға{{sfn|Корти|2005|с=86|name=}}.

Сальериҙы Францияла ҙур күңелһеҙлек көтә: уға заказ биреп яҙҙырылған ике операның береһе — 1786 йылдың декабрендә тәүләп ҡуйылған «Горациялар» лирик трагедияһы ([[П. Корнель]] буйынса) — уңыш ҡаҙанмай. [[Боронғо Рим]] сюжетына яңыса стилдә яҙылған был операла күренештәр үҙ-ара грек трагедияһындағыса интермедиялар менән бәйләнә. Ләкин спектаклдәр күрһәтелгән [[Версаль|Версалдә]] һәм [[Фонтенбло]]ла быны көтмәйҙәр: «Француз галантлылығы, — тип яҙа ул көндәрҙә гәзиттәрҙең береһе, — мөхәббәт, спектакль, бейеүҙәр өмөт итә, ә улар батырлыҡ менән һуғарылған тарихи әҫәрҙәргә индерелә алмай»<ref>Цит. по: Нечаев С. Ю. Указ. соч., с. 90</ref>. Композиторҙың бәхетенә күрә, был уңышһыҙлыҡ уның абруйын ҡаҡшатырлыҡ булмай{{sfn|Кириллина|2000|с=65|name=kiril13}}.

==== «Тарар» һәм «Аксур» ====
{{Quote box |quoted=true |bgcolor=#F5F5DC |salign=center |width=220px |align=left
 | quote = Наши споры, как мне кажется, позволили создать очень хорошую поэтику, предназначенную для оперы, ибо Сальери родился поэтом, а я — немного музыкантом.| source = <small>''П. О. Бомарше</small><ref>Цит. по: Нечаев С. Ю. Указ. соч., с. 94</ref>. 
}}
Шул уҡ 1786 йылда Парижда Сальери [[П.&nbsp;О.&nbsp;Бомарше]] менән дуҫлаша; һөҙөмтәлә Сальериҙың һәр йәһәттән, шулай уҡ аҡса яғынан да ҙур уңыш яулаған операһы — «[[Тарар]]» тыуа. Король музыка академияһында премьера 1787 йылдың 8 июнендә була һәм Глюктың «ғауғалы» опералары менән генә сағыштырырлыҡ ығы-зығы тыуҙыра{{sfn|Нечаев|2014|с=93|name=}}.

Опера либреттоһын композиторға бағышлап, Бомарше былай тип яҙа: «Әгәр беҙҙең хеҙмәтебеҙ уңыш ҡаҙанһа, мин тик Һеҙгә генә тиерлек бурыслы булырмын. Һеҙҙең тыйнаҡлығығыҙ Һеҙҙе бөтә ерҙә лә Һеҙҙең тик минең композиторым булыуығыҙ тураһында әйтергә мәжбүр итһә, мин үҙемдең тик Һеҙҙең шағирығыҙ, Һеҙҙең хеҙмәтсегеҙ һәм Һеҙҙең дуҫығыҙ булыуым менән ғорурланам»<ref>Цит. по: Нечаев С. Ю. Указ. соч. С. 93</ref>. Был [[аллюзиялар]] тулы операла ваҡиғалар [[Ормуз]]да бара, халыҡ яуыз һәм игелекһеҙ монархты ҡолата ла үҙ батыры Тарарҙы хаким итеп һайлай<ref name="kiril3" />. Бомарше пьесаһын салондарҙа ҡысҡырып уҡыр булған, уларҙа әҫәр уңыш ҡаҙанған, шулай ҙа, тип иҫәпләй музыка белгесе Л. Кириллина, Сальериҙың һоҡланғыс музыкаһы текстың тәьҫир көсөн бермә-бер арттырған: «…Аллегория ҡабығындағы сәйәси көнүҙәклек, экзотик тамашалылыҡ, модаға яуап биргән төрөк-фарсы Шәреғе, төҫтәр уйыны һәм оркестрҙың хислелеге, көйҙәр сағыулығы, яңғыҙ һәм күмәк сәхнәләрҙең ҡеүәтле контрастары, оҫта тауыш биҙәлеше һ. б. — һәммәһе был әҫәрҙең теләһә ниндәй аудиторияны ла оҙаҡҡа әсир итерлек уңыш ҡаҙаныуына килтерә»{{sfn|Кириллина|2000|с=66|name="kiril3"}}. Ләкин хәҙерге заман тыңлаусыһына ла, тип яҙа Л. Кириллина, «урыны-урыны менән Бетховенды хәтерләткән көслө героик стиль ныҡ тәьҫир итә». I күренеш увертюраһының шаңдауын Бетховендың Икенсе симфонияһында шәйләргә була, ул иһә был операны тыңламай ҡалмағандыр, әлбиттә<ref name="kiril3" />.
[[Файл:Bust Paris.jpg|thumb|220px|Антонио Сальериҙың Париж операһы бинаһындағы бюсы; скульптор Л. Ф. Шабо]]
 
Опера ике редакцияла йәшәй: береһе — ҡайнап торған Париж өсөн, икенсеһе, «Аксур, Ормуз батшаһы» тигәне, [[Л. да Понте]]ның итальян либреттоһына Иосиф II тарафынан яҙҙырылғаны, — консерватив Вена өсөн; әҫәрҙәге революцион пафос бөтәһенә лә аңлашылып етмәй, шуға опера бер нисә тиҫтә йыл эсендә (йышыраҡ «Аксур») [[Лиссабон]]дан Мәскәүгә тиклем бөтә Европаны иңләй, хатта [[Рио-де-Жанейро]]ға барып етә<ref name="fen">{{статья|автор=Fenlon I.|заглавие= How good was he?|ссылка= |язык=en |издание=London Review of Books|тип= |место=|издательство=|год=July 6, 2000|том=22, № 13|страницы=}}</ref>.

1790 йылдың йәйендә Бомарше Сальериға шуны хәбәр итә: [[Бастилияны алыуҙың]] бер йыллығына арналған тантаналарҙа был уңайҙан махсус яҙылған эпилог менән «Тарар»ҙың постановкаһы ҡуйыла{{sfn|Нечаев|2014|с=95—96|name=}}. Моцарт ижадына мөкиббән ғашиҡ [[Э.&nbsp;Т.&nbsp;Гофман]], «Аксур»ҙы тыңлағас, 1795 йылда [[Кёнигсберг]]та былай тип яҙа: «Был операның музыкаһы, Сальериға һәр саҡ хас булғанса, һуш киткес: фекер байлығы һәм декламация камиллығы уны Моцарт әҫәрҙәре менән бер рәткә ҡуя. …Ошондай опера яҙһам, тормошомдо уңышлы тип һанар инем!»<ref name="rice3" />. «Аксур» Иосиф II-нең яратҡан операһына әйләнә һәм монархияның рәсми тип әйтерлек символына әүерелә{{sfn|Dietz|1890|с=229|name="bio2"}}. Шулай итеп, революцион Францияға ҡаршы барған һуғыштар осоронда опера төрлө исем аҫтында фронт һыҙығының ике яғында ла башҡарыла{{sfn|Braunbehrens|1992|с=270|name=}}. Генерал [[Наполеон I|Бонапарт]] Италияла [[Цизальпина Республикаһы]] тигән берәмекте ойошторғас, был тарихи ваҡиға ла «Ла Скалала» — 1797 йылдың 10 июнендә — Сальери операһы постановкаһы менән билдәләнә<ref name="kiril3" />{{ref+|Даже у Пушкина, в его маленькой трагедии по поводу Бомарше Моцарт говорит: «Ты для него „Тарара“ сочинил, вещь славную»<ref>{{статья|автор=[[Пушкин Александр Сергеевич|Пушкин А. С.]]|заглавие= Моцарт и Сальери|ссылка= |язык= |издание=Собрание сочинений в 10 т./ Под общей редакцией Д. Благого и др.|тип= |место=М.|издательство=Художественная литература|год=1960|том=4|страницы=331}}</ref>|К}}. [[Гранд-опера]] репертуарын «Тарар» 1826 йылға тиклем биҙәй; «Аксур» немец сәхнәһендә XIX быуат уртаһына тиклем бара{{sfn|Dietz|1890|с=229|name="bio2"}}.

«Сальериҙың Тарары», — тип яҙа Л. Кириллина, — үткәндәргә лә, XVII һәм XVIII быуат [[барокко]]һына ла, киләһе XIX быуатҡа ла киң күренеш асылған тарихи нөктәлә яралған булып сыға. Әҫәрҙең ике версияһының да — «Тарар»ҙың да, «Аксур»ҙың да — киң халыҡ-ара танылыу алыуы музыканың шөһрәтлелеген генә түгел, был жанр һәм стилистик йүнәлештәрҙең ифрат көнүҙәк һәм перспективалы тип танылыуын да иҫбатлай<ref name="kiril3" />. Дж. Райс «„Аксур“ шаңдауын» Моцарттың «[[Титтың миһырбанлылығы]]» һәм «[[Тылсымлы флейта]]» тигән һуңғы операларында шәйләй{{sfn|Rice|1998|с=486|name=}}.

==== «Тарар»ҙан һуң ====
Сальери, «Тарар»ҙы яҙғанда бер йыл буйы Бомаршеның йортонда йәшәп, 1790 йылда, моғайын, француз дуҫының революцион ялҡынын да уртаҡлашҡандыр; улай ғына ла түгел, Тарар арияларының береһендә һуңынан «[[Марсельеза]]ны» сырамытыусылар ҙа табыла, — ғәмәлдә, киреһенсә, Руже де Лилдең Сальериҙан сәлдереүе ихтимал булғандыр {{sfn|Кириллина|2000|с=67|name="kiril5"}}. Шулай ҙа 1789 йылда тоҡанған [[революция]] уға Париждағы уңышын нығытырға ирек бирмәй. «Һәр кем һеҙгә үҙ поэмаһын күрһәтергә теләй», — тип яҙа уға Бомарше<ref>Цит. по: Нечаев С. Ю. Указ. соч., с.97</ref>; ләкин Габсбургтар империяһы менән революцион Франция араһындағы һуғыш Сальериҙан йә Венаны, йә Парижды һайлауын талап итә. Ул Венаны һайлай һәм сираттағы етди операһын, «Пальмира, фарсы батшабикәһен»,1795 йылда Австрияның баш ҡалаһында ижад итә<ref name="kiril5" />. Уның ике француз операһы кеүек үк «Пальмира»һы ла музыкаль яҡтан да, сәхнә сиселеше йәһәтенән дә әле тыумаған «[[ҙур опера]]ның» барокко һәм ампир стилдәре араһында урын ала<ref name="kiril5" />. Уның тураһында [[И.&nbsp;В.&nbsp;Гёте]] һүҙҙәре һаҡланған — [[Ф. Шиллер]]ға 1799 йылдың 6 мартында яҙған хатында ул былай ти: «Был ҡышҡы көндәрҙә беҙгә кире ҡайтҡан „Пальмира“ оло бүләк булды. Операны тағы ҡуйыуҙарын түҙемһеҙлек менән көтөп алам, һәм күптәр шулай»<ref name="kiril5" />. Был опера, Л. Кириллина фекеренсә, «[[Россини]]ҙың „Семирамида“ йәки [[Верди]]ҙың „Набукко“ кеүек һоҡланғыс партитураларын хәтерләткәндәй: шул уҡ тотоп тыймаҫ йомартлыҡ, контрастар сағыулығы, бөтә тыңлаусыны тулҡынландырырға, һис юғында арбап алырға һәм белгестәрҙе лә бер аҙ шатландырырға ынтылыш»<ref name="kiril5" />.

«Пальмиранан» һуң, И. Соллертинский әйтмешләй, «һөйкөмлө» опера-буффа «Фальстаф, йәки Өс шаяртыу» — [[У. Шекспир]]ҙың «Виндзор көләкәстәре» буйынса ҡуйылған тәүге музыкаль әҫәр, Моцарттың «Фигароның туйы» менән бер рәттән операла «юғары» комедия тип танылған әҫәр — киң танылыу ала{{sfn|Кириллина|2000|с=68—69|name="kiril10"}}<ref>{{книга|автор= Соллертинский И. И.|заглавие= Исторические этюды |ссылка =  |ответственный =  |место= М. |издательство  =  Государственное музыкальное издательство|год= 1963|том =  |страниц=397|страницы=361}}</ref>. «Фальстаф» музыкаһы еңел, ләкин бушаҡ түгел, ул юмор һәм лиризмды ҡауыштыра, Ф. Браунберенс әйтмешләй, «яҡты аҡыллылыҡ» бөркә{{sfn|Braunbehrens|1992|с=236|name=}}<ref name="kiril5" />. Операның Веналағы премьераһы 1799 йылдың 3 ғинуарында була; [[Людвиг ван Бетховен|Л. ван Бетховен]] март айында был операнан дуэт темаһына 10 фортепиано вариацияһы баҫтырып өлгөрә<ref name="kir">
{{статья|автор= Кириллина Л. В.|заглавие = Бетховени и Сальери|ссылка=|язык=  |издание  = Старинная музыка|тип= журнал |год= 2000 |том =  |номер= 2 (8) |страницы = 15—16|doi=  |issn=}}</ref>.

=== Өс император ===
[[1788 йыл]]дың февралендә император [[Иосиф II]] олоғайған [[капельмейстер]] ([[Һарай капеллаһы]] етәксеһе) [[Джузеппе Бонно]]ны отставкаға ебәргәс, был урынға 37 йәшлек Сальериҙы тәғәйенләү берәүҙе лә ғәжәпләндермәгәндер: императорҙың уға айырым мөнәсәбәте Венала яҡшы билдәле була{{sfn|Rice|1998|с=422—423|name="rice2"}}. Иосиф яғынан был тәғәйенләү композиторҙың Европалағы данын таныу ғына булмай: Сальериҙың һарайҙағы карьераһына уның дирижёрлыҡ һәләте лә берҙәй йоғонто яһағандыр — Европала ул үҙ заманының иң яҡшы дирижёры тип баһалана, — уның ойоштороу һәләте лә, әүҙем ижтимағи эшмәкәрлеге лә, өҫтәүенә, һарай дипломатияһы нескәлектәрен белеүе лә һуңғы урында тормағандыр<ref name="rice3" /><ref name="kiril1" />. Габсбургтар баш ҡалаһындағы иң юғары музыкаль пост Сальериҙы ғәмәлдә Венаның бөтөн музыкаль тормошоноң хужаһы итә<ref name="rice2" />.

Ләкин 1790 йылдың февралендә мәғрифәтсе монарх вафат була, тәхеткә уның ҡустыһы [[Леопольд II (Изге Рим империяһы императоры)|Леопольд]] ултыра, ул үҙенә тиклемге тәхет эйәһенең эшмәкәрлеген хупламаған була һәм уның яҡындарына ла шикләнеп ҡарай; музыканттарға яңы император янына юл ябыла. 1791 йылдың ғинуарында Леопольд II Һарай театры директоры граф Розенберг-Орсиниҙы отставкаға ебәрә, Сальери ҙа, шундай яҙмышты көтөпмөлөр, отставка тураһында ғариза бирә{{sfn|Аберт|1990|с=225—226|name=}}{{sfn|Нечаев|2014|с=124—125|name="nech4"}}. Ләкин император, Иосифтың күп фавориттарынан ҡотолһа ла, Сальериҙың отставкаһын ҡабул итмәй, — уны тик Һарай операһы капельмейстеры вазифаһынан ғына бушата (был посты уның уҡыусыһы [[Йозеф Вайгль]] биләй)<ref name="nech4" />. Леопольдты [[Изге Рим империяһы]] императоры итеп иғлан итеү айҡанлы [[Франкфурт]]та ҡуйылған опералар араһында элекке хаким яратҡан «Аксур» ҙа була{{sfn|Rice|1998|с=493—495|name=}}.

1792 йылдың 1 мартында көтмәгәндә Леопольд мәрхүм була; уның улы, император [[Франц II]], үҙе идара иткән 43 йылдың тәүге 23-өн Франция менән һуғышып үткәрә һәм музыка менән атаһына ҡарағанда ла әҙерәк ҡыҙыҡһына; әммә Сальери уға ла кәрәк булып сыға — тантаналар һәм байрамдар, шул иҫәптән [[Вена конгресы]] сараларын, ойоштороусы, [[Габсбургтар империяһы]]н һәм уның еңеүҙәрен данлаусы кантаталар һәм гимндар яҙыусы<ref name="bio2" /><ref name="kiril12" /> булараҡ кәрәк ул. Сальери 1824 йылға тиклем, һаулығы арҡаһында отставкаға сыҡҡансы, һарай капельмейстеры була<ref name="bio2" />.

=== Һуңғы йылдары ===
Йәш сағында әүҙем эшләгән башҡа замандаштары кеүек үк, композитор Сальериҙы ла иртә һүнеү көтә. Тамашасы һәм тәнҡитселәр яғынан хуплау тапмаған һуңғы операһын, «Негрҙар» зингшпилен, ул 1804 йылда яҙа<ref name="stein" />. Вазифаһы буйынса рәсми байрамдар һәм тантаналар өсөн музыканы йыш яҙырға тура килһә лә, Сальериҙың үҙен, бала саҡтан бик диндар кешене, дини музыка торған һайын нығыраҡ йәлеп итә, ғәҙәттә ул уны «үҙе өсөн дә Алла өсөн» ижад итә<ref name="bio2" />.
[[Файл:Salieri by Reberg.jpg|thumb|right|Антонио Сальериҙың Ф. Реберг төшөргән портреты, 1821 йыл]]

Хәҙер ул бөтә ваҡытын һәм көсөн педагогик һәм ижтимағи эшмәкәрлеккә бирә ала. Бер нисә тиҫтә йыл буйына, 1777 йылдан 1819 йылға тиклем, Сальери Вена музыка йәмғиәтенең (Tonkünstlersocietät) даими дирижёры, ә 1788 йылдан етәксеһе лә була, йәмғиәт Вена музыканттарының тол ҡатындары һәм етем балаларына ярҙам итеү маҡсатында ойошторған пенсия фондын тулыландырыу өсөн йыл һайын 4-әр хәйриә концерты ҡуя<ref name="stein" /><ref name="kir" />. 1771 йылда [[Ф.&nbsp;Л.&nbsp;Гассман]] нигеҙләгән был йәмғиәт, халыҡҡа күрһәтелә торған концерттарға башланғыс һалып, Вена ғына түгел, тотош Европаның музыкаль тормошонда иҫ киткес мөһим роль уйнай. Пенсия фондына байтаҡ аҡса йыйып, йәмғиәттең симфоник оркестр, хор капеллаһы һәм солистар ҡатнашҡан концерттары бер үк ваҡытта тамашасыны яңы әҫәрҙәр менән таныштыра, иҫке шедеврҙарҙы ла иҫтәренә төшөрөп тора: концерттарҙа [[Г.&nbsp;Ф.&nbsp;Гендель]], [[К. Диттерсдорф]], [[Й. Гайдн]], [[Моцарт]], [[Бетховен]] һәм башҡа композиторҙарҙың әҫәрҙәре яңғырай{{sfn|Штейнпресс. Антонио Сальери|1979|с=137|name=}}. Йыш ҡына улар һәләтле йәш башҡарыусылар өсөн старт майҙансығы була<ref>{{статья|автор= Pohl C. F.|заглавие= Gaßmann, Florian Leopold|ссылка=http://www.deutsche-biographie.de/sfz19966.html|язык= de|автор издания =|издание= Allgemeine Deutsche Biographie|тип=|место= |издательство  = |год= 1878|том=|страницы=403-404|ref=}}</ref>. Ошо йәмғиәт арҡаһында Сальери 1808 йылдың декабрендә хатта үҙенең авторлыҡ концертын («академияһын») ошо уҡ көнгә тәғәйенләгән һәм йәмғиәт оркестрының иң яҡшы музыканттарын шунда алып барырға иткән Бетховен менән ғауғалашып китә<ref>{{статья|автор= Кириллина Л. В.|заглавие = Бетховени и Сальери|ссылка=|язык=  |издание  = Старинная музыка|тип= журнал |год= 2000 |том =  |номер= 2 (8) |страницы = 17|doi=  |issn=}}</ref>. Вена музыканттарының тол ҡатындары һәм етемдәре фондына Сальери мөлкәтенең бер өлөшөн мираҫ итеп ҡалдыра{{sfn|Штейнпресс. Антонио Сальери|1979|с=116|name=}}.

1813 йылдан [[Вена консерваторияһы]]н ойоштороу буйынса комитетҡа инә, 1817 йылдан ул саҡта Йырсылар мәктәбе тип аталған был ойошмаға етәкселек итә<ref>{{cite web|url=http://www.mdw.ac.at/ID/35|title=Organisation & Geschichte|author=Heller L.|work=|publisher=Cite: Universität für Musik und darstellende Kunst Wien (Официальный сайт Венской консерватории)|date=|accessdate=2014-10-25}}</ref>.

Өлгөрөү йылдарында ғәмәли статский советник Антонио Сальери төрлө яҡтан дан-шөһрәткә күмелә: Швед Фәндәр академияһы ағзаһы, Милан консерваторияһының почетлы ағзаһы була, Наполеон уны Француз Академияһына ҡабул итә (сит ил ағзаһы сифатында), ә бөтөнләйгә кире ҡайтҡан [[Бурбондар]] 1815 йылда уны Почётлы легион ордены менән бүләкләй{{sfn|Нечаев|2014|с=137—138|name=}}.

Композитор ғүмеренең һуңғы йылдары уның [[Моцарт]] үлеменә ҡағылышлы булыуы тураһындағы ғәйбәт менән һөрөмләнә. [[Альфред Эйнштейн]] яҙғанса, Вена «нахаҡ һүҙ һәм ғәйбәт таратыуға ҡағылышлы бөтә нәмәлә ул саҡта ла, һуңынан да провинциаль ҡаласыҡ булып ҡала»<ref>{{книга |автор = Эйнштейн А.|заглавие= Моцарт. Личность. Творчество/ Пер. с нем.|оригинал=Mozart. Sein Charakter. Sein Werk|ссылка=|ответственный =  |место= М. |издательство= Музыка|год=1977 |том=|страниц=454|страницы=79|isbn=}}</ref>. Айыҡ аҡылында һәм ныҡлы хәтерле сағында Сальери бындай нахаҡ ғәйептән киҫкен баш тарта һәм уҡыусыһы [[Игнац Мошелес]]тан уны бөтә донъя алдында яҡлап сығыуын һорай; ләкин һуңғараҡ, психик ауырыуҙар клиникаһына эләккәс, — раҫлауҙарынса, үҙ-үҙенә уңышһыҙ ҡул һалыуҙан һуң, — Сальери Моцартты ағыулауын үҙе таныған тигән хәбәр тарала<ref name="kir1" />. Был хәбәр [[Бетховен]]дың 1823—1824 йылғы «әңгәмә дәфтәрҙәрендә»<ref name="stein2">{{статья|автор= Штейнпресс Б.|заглавие= Миф об исповеди Сальери|ссылка= |издание= Советская литература|тип= журнал|место= М.|издательство = |год= 1963|том=  |номер= 7 |страницы= }}</ref> теркәлгән һәм һуңғары Моцарт ижадына табыныусылар өсөн етди дәлилгә әүерелгән, ә Бетховен үҙе, дәфтәрҙәрендәге репликаларға ҡарағанда, Сальери тураһындағы бөтә ғәйбәтте кире ҡаҡҡан<ref name="kir1">{{статья|автор= Кириллина Л. В.|заглавие = Бетховени и Сальери|ссылка=|язык=  |издание  = Старинная музыка|тип= журнал |год= 2000 |том =  |номер= 2 (8) |страницы = 18—19|doi=  |issn=}}</ref>{{ref+|В 70-х годах XX века было установлено, что секретарь Бетховена, тот самый Антон Шиндлер, который с особенной настойчивостью заводил разговоры об «исповеди» Сальери, многие тетради уничтожил или исказил — «беседами», сочинёнными уже после смерти Бетховена<ref>{{статья|автор= Brück M.|заглавие= Schindler, Anton Felix|ссылка=http://www.deutsche-biographie.de/sfz78360.html|язык= de|автор издания =|издание= Neue Deutsche Biographie|тип=|место= Berlin |издательство  = Duncker & Humblot|год= 2005|том=22|страницы=788—789}}</ref>|К}}. Ул йылдарҙа ла, һуңынан да Сальериға дошманлыҡ хисе кисермәгән, ләкин хәбәрҙе ысынға алған кешеләр уның әйткәнен психик ауырыуына бәйләй. Мәҫәлән, Ф. Рохлиц некрологта былай тип яҙа: «Уның фекере бутала барҙы; ул өнөндәге төштәренә торған һайын нығыраҡ батты. Ул үҙен хатта дошмандарының башына килмәҫлек енәйәттәрҙә ғәйепләне»<ref>Цит. по: Кушнер Б. Указ соч., [http://www.vestnik.com/issues/1999/0803/koi/kushner.htm часть 3] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150630065615/http://www.vestnik.com/issues/1999/0803/koi/kushner.htm |date=2015-06-30 }}</ref>{{ref+|«Просвещённый лейпцигский болтун», как, без обиняков, охарактеризовал Рохлица А. Эйнштейн, вообще не имел склонности проверять информацию, публикуемую в его издании, и способствовал распространению многих недостоверных слухов и анекдотов, в том числе и о Моцарте<ref>{{книга |автор = Эйнштейн А.|заглавие= Моцарт. Личность. Творчество/ Пер. с нем.|оригинал=Mozart. Sein Charakter. Sein Werk|ссылка=|ответственный =  |место= М. |издательство= Музыка|год=1977 |том=|страниц=454|страницы=33|isbn=}}</ref>.|К}}.

Ләкин етди тикшеренеүселәр шуға иғтибар итә: Сальериҙың әйткәндәре бер кем һәм бер ни менән раҫланмай, уның был һүҙҙәрен ишеткән кешеләр ҙә асыҡланмай<ref name="stein2" />. Сальериға клиникала беркетелгән ике санитар, Дж. Розенберг менән А. Порше, 1824 йылдың 25 июнендә яҙма ғариза бирә, унда улар «Алла алдында һәм бөтә кешелек алдында» Сальериҙан ундай һүҙҙәрҙе бер ҡасан да ишеткәндәре булмағаны һәм «һаулығы насар булыу арҡаһында уның янына берәүгә лә, хатта ғаиләһе ағзаларына ла килеп йөрөргә рөхсәт ителмәүе» тураһында ант итә. Санитарҙарҙың шаһитнамәһен Сальериҙы дауалаған доктор Рерих та раҫлай{{sfn|Корти|2005|с=19|name=}}{{sfn|Штейнпресс. Антонио Сальери|1979|с=110|name=}}. Сальериҙың үҙен-үҙе фашлауы тураһындағы хәбәр башта немец, шунан француз матбуғатына ла барып еткәс, 1824 йылдың апрелендә Берлин музыка гәзитендә һәм француз «Journal des Débats» баҫмаһында Моцарт ғаиләһенә яҡын композитор һәм музыка тәнҡитсеһе [[Сигизмунд фон Нейком|Сигизмунд Нейком]] тарафынан яҙылған кире ҡағыу донъя күрә: «Күп гәзиттәр ҡабатлауынса, Сальери үлем түшәгендә ятҡанда ҡот осҡос енәйәт ҡылыуы тураһында әйткән, — йәнәһе, ул Моцарттың иртә вафатында ғәйепле булған, ләкин был гәзиттәрҙең береһе лә 58 йыл буйы Вена халҡының тәрән хөрмәте менән файҙаланған кешенең иҫтәлеген күрә алмаҫ хәлгә еткерерлек был ҡот осҡос ғәйепләүҙең сығанағын атамаған. Һәр кем үҙенә билдәле булғанды әйтергә бурыслы, сөнки һүҙ мәшһүр кешенең иҫтәлегенә ҡара күләгә төшөрөрлөк нахаҡты кире ҡағыу тураһында бара»<ref>Цит. по: Алексеев М. П. «Моцарт и Сальери». Комментарии // ''Пушкин А. С. Полное собрание сочинений в 16 томах'' — Л.: Издательство АН СССР, 1935. — Т. 7. — С. 528</ref>. Моцарттың вафаты тураһында 1824 йылда Венаның баш табипы доктор Э. Гульднер фон Лобес шаһитлыҡ ҡыла: «Ул көҙ аҙағында ревматик һәм шешле биҙгәк менән ауырый башланы.. Ул саҡта был ауырыуҙар киң таралғайны һәм күптәрҙе алып китте. Уның үлеме бөтә иғтибарҙы йәлеп итте, ләкин ағыуланыу тураһында шик берәүҙең дә башына ла инеп сыҡманы. Сир үҙенә хас булғанса дауам итте һәм ҡәҙимге мөҙҙәтендә үтте. Был сир ул ваҡытта Венала йәшәүселәр араһынан күптәргә һөжүм итте һәм күптәрҙе яҡты донъянан алып китте һәм симптомдары Моцарттағы кеүек үк булды. Мәйетте рәсми тикшереү ваҡытында ғәҙәттән тыш бер ни ҙә табылманы»<ref>Цит. по: Нечаев С. Ю. Указ. соч., с. 196—197. Шулай уҡ ҡарағыҙ: Stafford W. The Mozart Myths: A Critical Reassessment. — Stanford, 1993. — P. 58—59</ref>{{sfn|Штейнпресс. Последние страницы|1979|с=48—49|name=}}{{ref+|Впоследствии многие учёные-медики, опираясь на клиничскую картину, описанную современниками, уточняли диагноз, поставленный лечащими врачами Моцарта, и всё более склонялись к тому, что причиной смерти композитора стала хроническая болезнь (суставный ревматизм, почечная недостаточность, болезнь Шёнлейна—Геноха), осложнённая острым инфекционным заболеванием ([[стрептококк]]овой инфекцией, «ревматической воспалительной лихорадкой», эпидемия которой наблюдалась в Вене осенью 1791 года, или инфекцией верхних дыхательных путей){{sfn|Штейнпресс. Последние страницы|1979|с=41—57|name=}}{{{sfn|Нечаев|2014|с=245—253|name=}}. Некоторые врачи считают, что смерть Моцарта ускорило неудачное лечение (холодные компрессы, чрезмерное кровопускание) или побочные действия применявшихся врачами лекарств — сурьмы или ртути{{sfn|Нечаев|2014|с=251—252|name=}}.|К}}.

Сальери [[1825 йыл]]дың [[7 май]]ында вафат була һәм Венала Үҙәк зыяратта ерләнә. «Табут артынан, — тип яҙа [[Игнац фон Мозель]], — император капеллаһының директор граф Мориц фон Дитрихштейн етәкселегендә бөтә персоналы, шулай уҡ Венала булған бөтә капельмейстерҙар һәм композиторҙар, музыканттар һәм абруйлы музыка һөйөүселәр эйәрҙе»<ref>Цит. по: Корти М. Указ. соч., с. 126—127</ref>.

=== Шәхси тормошо ===
1775 йылдың 10 октябрендә Антонио Сальери отставкалағы Вена чиновнигының 19 йәшлек ҡыҙы Терезия фон Хельферсторфер менән никахҡа инә, уны йәшәүенең һуңғы йылдарына тиклем ғүмерлек мөхәббәте тип атай. Терезия менә Антонионың һигеҙ балаһы була: ете ҡыҙ һәм бер ир бала; ләкин өс ҡыҙы — бала саҡта уҡ, ә улдары Алоиз Энгельберт 1805 йылда 23 йәшендә мәрхүм була. 1807 йылда Терезия вафат була{{sfn|Кириллина|2000|с=61|name=}}.

== Музыкаль мираҫы ==
{{Quote box |quoted=true |bgcolor=#F5F5DC |salign=center |width=240px |align=right
 | quote = Музыка Сальери... явно выделяется на фоне обычных добротных композиций той эпохи своей неординарностью и поиском свежих решений. У Сальери органично соединились итальянская мелодичность, глюковский пафос, умение оперировать сценическими контрастами и присущее венским классикам владение формой, контрапунктом и оркестровкой. Его партитуры стоили того, чтобы их изучать...| source = <small>''Л. Кириллина''</small><ref name="kiril3" />. 
}}

Антонио Сальери 40-тан ашыу опера{{ref+|[[Ангермюллер, Рудольф|Р. Ангермюллер]] насчитал 44 оперы<ref name="anger" />.|К}} ижад итә, уның «[[Данаидалар]]», «[[Тарар]]» һәм «[[Аксур]]», «Трофоний мәмерйәһе», «Фальстаф», «Тәүҙә музыка, шунан һүҙҙәр» тигән әҫәрҙәре әле лә сәхнәлә ҡуйыла һәм концерт башҡарыуында яңғырай<ref name="stein" />. «Танылыу алған Европа», «[[Ла Скала]]» театрының асылыуына бағышлап яҙылған опера, 2004 йылда [[Риккардо Мути]] тарафынан Милан театрының оҙайлы ремонттан һуң асылыуы уңайынан ҡабат ҡуйыла<ref>{{cite web|url=http://www.operanews.ru/la-scala.html|title=Ла Скала накануне обновления|author=Веселаго К.|work=Новости|publisher=OperaNews.Ru|accessdate=2014-10-25|archiveurl= }}</ref>. Итальян операһы примадоннаһы [[Чечилия Бартоли]] башҡарыуында Сальери операларынан ариялар альбомы ла ҙур уңыш менән файҙалана<ref>{{cite web|url=http://www.operanews.ru/10092603.html|title=Чечилия Бартоли принимает эстафету|author=Корябин И.|work=Зальцбург как миф и его оперные мифы |publisher=OperaNews.Ru|date=26 сентября 2010|accessdate=2014-10-25|archiveurl= }}</ref>{{sfn|Нечаев|2014|с=266—267|name=}}.

Сальериҙың йәшерәк сағындағы опералары, «Армиданан» башҡалары, классик итальян традицияларына тоғро, артабан, Ф. Браунберенс яҙыуынса, Глюктың йоғонтоһо уны «проитальян» йүнәлештән бөйөк реформаторға эйәреүсе Вена композиторына әйләндерә{{sfn|Braunbehrens|1992|с=32|name="braun1"}}. Ниһайәт, остаз шәкертен таный: опера-сериа реформаторы булараҡ тарихҡа ингән композитор ғәмәлдә музыкаль театрҙың яңырыуын оҙайлы процесс итеп, унда күп музыканттар ҡатнашырға тейеш тип күҙаллай; ул «композиторҙарҙа үҙгәрештәр көҫәү уятырға»{{sfn|Рыцарев|1987|с=7|name=}} тырыша, ләкин ғүмеренең һуңында Глюк «сит ил кешеһе Сальери ғына» уның манераларын ҡабул итеүен танып әсенә, «сөнки бер немец та уларҙы өйрәнергә теләмәй»<ref>{{книга|автор= Браудо Е.М. |заглавие= Всеобщая история музыки|ссылка= |ответственный =  |место= М.|издательство=|год =1930|том=2. От начала 17 до середины 19 столетия|страниц=|страницы=108|isbn= }}</ref>. Үлер алдынан Глюк «De profundis» тигән әҫәрен үҙен ерләгәндә башҡарырға тип Сальериға тапшыра{{sfn|Рыцарев|1987|с=84|name=}}.

Музыка белгестәре, Сальериҙың жанр үҫеше тарихындағы ролен ҡайтанан ҡарап, был Вена итальянының (хәйер, Глюктың да) «Данаидалар» һәм «Тарар»{{sfn|Dietz|1890|с=230—231|name="bio8"}} тигән француз опералары уңышлыраҡ булғанын билдәләй<ref>{{книга|автор=Angermüller R.|заглавие= Antonio Salieri. Sein Leben und seine Welt unter besonderer Berücksichtigung seiner großen Opern|ссылка=|язык=de|ответственный = |место= Katzbichler, München |издательство  =  |год= 1971—1974 |том = |страниц=|страницы|isbn}}</ref>{{sfn|Rice|1998|с=307—329, 385-420|name=}}{{sfn|Кириллина|2000|с=62—67|name=}}. Ниндәйҙер кимәлдә быға француз декламацияһы булышлыҡ итә: Сальери үҙе әйтмешләй, Венала ул «актёрлыҡ итеүсе йырсылар менән», Парижда «йырлаусы актёрҙар менән» эш итә; Глюкса музыкаль драма нәҡ йырлаусы актёрҙарҙы талап итә<ref name="kiril13" />. Ләкин XIX быуат аҙағында Макс Диц (Сальериҙың иң яҡшы операларына «Горациялар»ҙы ла индерә) билдәләүенсә, революция алдында торған Франциялағы шарттар остазға ла, шәкерткә лә бөтә һәләттәрен — традицион итальян стиленә өҫтөнлөк биргән консерватив Венала талап ителмәгәндәрен дә — ҡулланыу мөмкинлеген бирә<ref name="bio8" />. Сальериҙың итальян опералары, ти Диц, «Армида» менән «Трофоний мәмерйәһенән» башҡалары, үҙҙәре хеҙмәтләндергән зауыҡтар менән бергә үткәндәрҙә тороп ҡалды; тик уларҙы ғына тыңлаған кешеләр Сальериҙың ысын һәләттәре тураһында бөтөнләй белмәй<ref name="bio8" />.

Хәҙерге заман музыка белгестәре итальян операларына ҡарата ул тиклем үк киҫкен ҡарашта түгел{{ref+|Так, например, Л. Кириллина среди лучших опер Сальери, на примере которых было чему научиться Бетховену, помимо «Данаид», «Тарара» и его италоязычной версии, называет «Пальмиру» и несколько итальянских опер-буффа: «Венецианская ярмарка», «Школа ревнивых», «Пещера Трофония» и «Фальстаф»<ref name="kir" />.|К}}. [[Романтизм]] дәүере тарафынан күпселек замандаштары ише кире ҡағылған Сальери (был [[П. И. Чайковский]]ға «Пики дамаһы» өҫтөндә эшләгәндә уның партитураларын өйрәнергә ҡамасауламай{{sfn|Штейнпресс. Антонио Сальери|1979|с=119|name=}}), XVIII быуаттың күпселек композиторҙары кеүек үк, «кире ҡайтты», — уның ижадына ҡыҙыҡһыныу XX быуат уртаһында яңырҙы<ref name="stein" />{{sfn|Кириллина|2000|с=67—70|name=}}<ref name="opera">{{cite web|url=http://www.operanews.ru/news.html|title=Российская премьера оперы А. Сальери в Москве|author=|work=Коротко о разном|publisher=OperaNews.Ru|date=26 августа 2000|accessdate=2014-10-25|archiveurl=}}</ref>. Ләкин бөтәһенән элек «Данаидалар»ҙа һәм «Тарар»ҙа Сальери Глюктың эйәрсене булып күҙ алдына баҫа; {{нп5|Бюккен Эрнст|Эрнст Бюккен|de|Ernst Bücken}} унда «реаллекте көсәйтеүгә ынтылышты» билдәләй<ref>Цит. по: Штейнпресс Б. С. Антонио Сальери в легенде и действительности, с. 125</ref>. Был операларҙа, тип яҙа Л. Кириллина, артабан ифрат емешле булып сыҡҡан тенденция билдәләнә: «ул, бер яҡтан, „[[ҡотолоу операһы]]“ жанры барлыҡҡа килеүгә (А. Э. М. Гретри, [[Л. Керубини]], [[А. Бертон]], [[Г.&nbsp;Л.&nbsp;Спонтини]]; П. фон Винтер; Л. Бетховен), — ә икенсе яҡтан, „[[ҙур опера]]“ жанрына, геройҙарҙың сағыу кисерештәре алыҫ тарихи дәүерҙе йә экзотик илде кәүҙәләндергән күп һынлы һәм төҫтәргә бай фреска ерлегендә һүрәтләнә торған жанрға, алып бара („Вильгельм Телль“, [[Дж. Россини]]; „Пуритандар“, [[В. Беллини]]; „Гугеноттар“, „Африканка“ һ. б., [[Дж. Мейербер]]…)»<ref name="kiril3" />.

Операларҙан тыш, Сальери тауыш менән оркестр өсөн 100-ләгән ария, шул иҫәптән башҡаларҙың опералары — [[Б. Галуппи]], [[Дж. Паизиелло]], [[Д. Чимароза]] опералары, өсөн дә ижад иткән.
[[Файл:Teatro Salieri.JPG|thumb|left|280px|Леньягола, композиторҙың тыуған ҡалаһында, Сальери театры, унда элек-электән йыл һайын уға арналған фестивалдәр үткәрелә]]

Был жанрҙар уның өсөн һәр ваҡыт артҡы планда торһа ла, Сальериҙың камера һәм оркестр музыкаһы ла байтаҡ, ул уларҙы нигеҙҙә һарай камера музыкаһы композиторы булып хеҙмәт иткәндә яҙған, йәнә 3 симфонияһы, Концерт симфонияһы (1774), төрлө инструменттар өсөн 5 концерты бар, уларҙан иң билдәлеләре — до-мажор (1773) һәм си-бемоль мажор (1773) фортепиано концерттары менән Скрипка, гобой һәм виолончель өсөн ре-мажор өслө концерты (1770)<ref name="stein" />. Сальериҙың инструменталь музыка өлкәһендәге иң билдәле әҫәрҙәренең береһе — «Испан фолияһы темаһына 26 вариация» (''Variazioni sull’aria La Follia di Spagna''), ул барокколы йәшлеген һағынғандай 1815 йылда яҙылған. Концерттарҙа йыш башҡарыла торған был музыкаға Екатеринбург опера һәм балет театры 2014 йылда «Сальери вариациялары» тигән бер күренешле балет ҡуйҙы<ref>{{cite web|url=http://www.goldenmask.ru/spect.php?id=1040|title=Вариации Сальери|author=|work=Золотая маска|publisher=Официальный сайт СТД РФ|accessdate=2014-10-24|archiveurl= }}</ref>.

Сальери ижадында мөһим урынды, айырыуса һуңғы йылдарҙа, [[дини музыка]] биләй: ул 5 [[месса]], (айырыуса билдәлеһе — Ре-мажор мессаһы (''Hofkapellmeistermesse''), 1788), ораториялар, шул иҫәптән Париждан килгән заказ буйынса Глюк тарафынан яҙыла башлаған «Ҡиәмәт» (1788) һәм «Иисус арафтаны» (1803), ижад итә<ref name="stein" />. Сальериҙың сиркәү йырҙары, гимндары, шул иҫәптән 3 Te Deum, уларҙың береһе 1790 йылда [[Леопольд II (Изге Рим империяһы императоры)|Леопольд II]]-нең таж кейеү тантанаһына яҙыла, шулай уҡ [[псалом]]дары, улар араһында — 1815 йылда яҙылған 2 «De profundis»<ref name="stein" />, бар. 1804 йылда үҙе өсөн «Бәләкәй [[реквием]]» до-минорҙы ижад итә, ул, васыятына ярашлы, тәү тапҡыр үҙен ерләгәндә күп һанлы уҡыусылары тарафынан башҡарыла<ref name="dietz5" />. Композиторҙың был жанрҙағы иң яҡшы әҫәре булған «Раббыбыҙ Иисус Христос ғазаптары» (''La Passione Di Nostro Signore Gesù Cristo'') 1776 йылда Метастазио либреттоһына яҙыла. Глюктың опера реформаһы элементтарын Сальери дини музыкала ла ҡуллана; Австрия музыка белгесе Леопольд Кантнер билдәләүенсә, ул «ябай һәм моңло өр-яңы сиркәү музыкаһы стилен» сығарған; был стилде, тип иҫәпләй Л. Кантнер, Моцарт үҙенең Ave Verum әҫәрендә ҡуллана һәм был әҫәр уның башҡа әҫәрҙәренә оҡшаш түгеллеге менән айырылып тора{{sfn|Корти|2005|с=87|name=}}.

Рәсәйҙә һәм, ғөмүмән, Рәсәйҙә генә лә түгел, билдәле легенда арҡаһында оҙайлы ваҡыт буйы Сальери-композитор (өҫтәүенә, әҫәрҙәре күпселеккә билдәһеҙ булһа ла) мотлаҡ Моцарт менән сағыштырыла һәм икенсе сортлы Моцарт рәүешендә тәҡдим ителә. Әйткәндәй, СССР-ҙа XX быуаттың 70-се йылдарында итальян композиторын яҡлап сыҡҡан энтузиастар табыла, уның музыкаһы концерттарҙа башҡарыла һәм и радиола тапшырыла{{sfn|Штейнпресс|1980|с=121—122|name=}}. Театрҙарға һәм концерт залдарына Сальериҙың яңынан-яңы әҫәрҙәре әйләнеп ҡайтыу менән, уларҙың Глюк йәки [[Керубини]] әҫәрҙәре кеүек үк Моцарт менән сағыштырыуға һис мохтаж түгеллеге лә аңлашыла бара: бөтөнләй башҡа йүнәлеш, башҡа принциптар, ләкин нәҡ ошо йүнәлеш опера сәнғәте үҫеше өсөн оло юл булып ҡала<ref name="braun" />{{sfn|Кириллина|2000|с=70—71|name=}}<ref name="dietz5" />. Ләкин Моцарт та, һуңғы йылдар тикшеренеүҙәре күрһәтеүенсә, нәҡ Сальериҙан күпте өйрәнгән{{sfn|Braunbehrens|1992|с=5. Kapitel: Salieri und Mozart|name=}}{{sfn|Корти|2005|с=58—70|name=}}<ref name="kant">{{книга|автор=Kantner L.|заглавие= Antonio Salieri rivale o modello di Mozart? // W. A. Mozart e i musicisti italiani del suo tempo|ссылка=|язык=it|ответственный = |место= Lucca |издательство  =  |год= 1994 |том = |страниц=|страницы = 9-19|isbn}}</ref>{{sfn|Кириллина|2000|с=63—65|name=}}.

== Педагогик эшмәкәрлеге ==
[[Файл:Beethoven Riedel 1801.jpg|thumb|right|Людвиг ван Бетховендың К. Т. Ридель төшөргән портреты]]
Антонио Сальери Европалағы иң танылған, мәшһүр музыкаль педагог та булған; вокаль композиция, яңғыҙ һәм хор йыры, партитура уҡыу (бында уға тиңдәр булмаған) һәм музыка теорияһы буйынса дәрестәр биргән<ref name="kiril1" />. Оҙаҡ ваҡыт Сальери Веналағы иң яҡшы [[контрапункт]] белгесе [[И.&nbsp;Г.&nbsp;Альбрехтсбергер]] менән бер парҙа эшләй; уның вафатынан һуң 1809 контрапунктты ла үҙе уҡыта башлай<ref name="kir" />. Ул 60-тан ашыу композитор һәм вокалсы тәрбиәләгән, мохтажлыҡта йәшәгән һәләтле музыканттарға дәрестәрҙе бушлай биргән, быны үҙенә изгелек иткән Гассманға бурысын ҡайтарған кеүек күргәндер, моғайын<ref name="kiril" />.

Йәш [[Бетховен]] [[Моцарт]] менән [[Й. Гайдн]] ижадына баш эйгән, ләкин беренсеһенең педагоглыҡ һәләте бөтөнләй булмаған, икенсеһендә бер аҙ уҡыһа ла, тиҙ ялҡҡан{{sfn|Штейнпресс. Антонио Сальери|1979|с=131|name=}}. Бетховен ысын педагогты Сальери йөҙөндә тапҡан, уға 3 скрипка Сонатаһын бағышлаған, был әҫәрҙәр Венала 1799 йылда баҫылып сыҡҡан<ref name="kir" />. Яңы остаз Бетховенды итальян вокал техникаһына ғына өйрәтеп ҡалмаған, уны үҙ инаныуҙарына ла ышандырған, иғтибарын «Вена классикаһына» йәнәш үҫкән йүнәлешкә ылыҡтырған: Глюктан — уның итальян эйәрсене Луиджи Керубиниға һәм Сальериҙың үҙенә. Бетховен өлгөрөү осоронда ла Глюкты һәм Керубиниҙы юғары баһалаған; һуңғыһын 1818 йылда заманының композиторҙары араһында иң бөйөгө тип атаған<ref>{{cite web|url=http://www.belcanto.ru/cherubini.html|title=Луиджи Керубини|author=Рыцарев С.|work=|publisher=Belcanto.ru|date=|accessdate=2014-10-25|archiveurl= }}</ref>. Остаз менән шәкерт мөнәсәбәттәре уҡыу тамамланғас та дауам итә, — 1806 йылда Сальери, танылған композитор булып етешһә лә, опера жанрында тәжрибәһе булмаған Бетховенға «Фиделионы» эшләп бөтөргә ярҙамлаша; вокал яҙмаһы өлкәһендә Сальери Бетховенға, күрәһең, 1809 йылға тиклем үк консультация бирә, — һәр хәлдә,1808 йылдан Сальериҙа композицияға уҡып йөрөгән [[Игнац Мошелес]] һуңынан иҫтәлектәрендә остазының өҫтәлендә «Бетховен ҡулы менән эре итеп яҙылған „Уҡыусы Бетховен бында булды!“ тигән ҡағыҙ битен»<ref name="kir" /><ref>{{книга|автор= Thayer A. W. |заглавие= Life of Beethoven|ссылка= |ответственный =  |место= Princeton, New Jersey|издательство=Princeton University Press|год =1970|том=|страниц=|страницы=399|isbn= }}</ref>.

[[Франц Шуберт]] та Сальери шәкерте була, тәжрибәле педагог уның талантын малай ғына сағында Һарай капеллаһында йырлағанында уҡ күрә һәм үҙенә бушлай уҡыуға ҡабул итә. 1816 йылда, Венала Сальериҙың Австрия баш ҡалаһында йәшәүенең 50 йыллығы киң итеп билдәләнгәндә, Шуберт остазына, тексын да үҙе яҙып, бәләкәй генә кантатаһын бағышлай:
[[Файл:Franz Schubert by Wilhelm August Rieder 1875.jpg|thumb|left|190px|Франц Шуберттың В. А. Ридер төшөргән портреты]]
{{Цитата|<poem>
Лучший, добрейший!
Славный, мудрейший!
Пока во мне есть чувство,
Пока люблю искусство,
Тебе с любовью принесу
И вдохновенье, и слезу.
Подобен богу ты во всем,
Велик и сердцем, и умом.
Ты в ангелы мне дан судьбой.
Тревожу бога я мольбой,
Чтоб жил на свете сотни лет
На радость всем наш общий дед!{{ref+|Поэтический перевод Л.Гинзбурга<ref>{{книга |автор =|заглавие= Жизнь Франца Шуберта в документах|ссылка=   |ответственный =  |место= М. |издательство= |год= 1963|том=  |страниц= |страницы=135—136}}</ref>.|К}}
</poem>}}
Сальериҙың яратҡан шәкерте Шуберт остазына Фортепиано өсөн ун вариацияһын, И. В. Гёте шиғырҙарына йырҙар циклын һәм өс ҡыллы квартетын бағышлай{{sfn|Штейнпресс. Антонио Сальери|1979|с=129|name=}}. Көндәлегендә ул Сальериҙы «беҙҙең замандың тәбиғи булмаған мөхите солғауына ҡарамаҫтан, Глюк етәкселегендә тәбиғәтте аңлаған һәм тәбиғилеген һаҡлаған рәссам» тип һүрәтләй{{sfn|Штейнпресс. Антонио Сальери|1979|с=133|name=}}.

Бер нисә быуын композиторы Сальериҙың уҡыусыһы була: [[Ференц Лист]], ул Шуберт кеүек үк түләүһеҙ уҡыған{{sfn|Штейнпресс. Антонио Сальери|1979|с=130|name=}} {{ref+|Венгерскому магнату Николаю (Миклошу) Эстерхази Сальери 25 августа 1822 года писал: «После того как я случайно услышал мальчика Франческо Листа, прелюдирующего и играющего с листа на фортепиано, я был так поражен, что мне казалось, будто все это я вижу во сне»{{sfn|Штейнпресс. Антонио Сальери|1979|с=136|name=}}.|К}}, [[Джакомо Мейербер]], [[Ян Непомук Гуммель]], ул осорҙоң популяр опера композиторҙары [[Йозеф Вайгль]], Петер фон Винтер, [[Карл Блум]], [[Игнац Умлауф]] һәм айырыуса Гайдн һәм Моцарт тарафынан юғары баһаланған [[Йозеф Эйблер]]; [[Игнац Мошелес]] менән остазының тәүге биографы булып киткән [[Игнац Мозель]]. Элек Бетховенда уҡыған [[Карл Черни]] менән [[Фердинанд Рис]]; [[Антон Брукнерҙың]] буласаҡ уҡытыусыһы [[Симон Зехтер]] һәм башҡа бик күптәр Сальериҙа белем алған<ref name="stein" /><ref name="kir" />. Уға [[Констанция Моцарт]] улы Франц Ксавер Вольфгангты уҡытырға бирә<ref name="stein" /><ref name="kir" />. Ул дәүерҙең бик күп мәшһүр йырсылары, шул иҫәптән Катарина Кавальери, Моцарттың «Сералдән урлау» операһындағы тәүге Констанца, {{нп5|Мильдер-Хауптман, Анна Паулина|Анна Мильдер-Хауптман|en|Pauline Anna Milder-Hauptmann}}, Бетховендың «Фиделио» һындағы беренсе Леонора, һәм киләсәктә Бетховендың Туғыҙынсы симфонияһында альт партияһын беренсе булып башҡарған [[Каролина Унгер]], Сальериҙа йыр сәнғәтен өйрәнгән<ref name="kir" />. Гассмандың ике ҡыҙы ла унда уҡып, йырсы булып китә, — остазы мәрхүм булғандан һуң улар тураһында хәстәрлек күреүҙе Сальери үҙ өҫтөнә ала<ref name="kiril1" />.

== Сальери һәм Моцарт ==
{{also|Моцарт һәм Сальери}}
{{Quote box |quoted=true |bgcolor=#F5F5DC |salign=center |width=250px |align=left
 | quote = Восемнадцатого августа 1750 года в Италии родились одновременно два персонажа: один из реальной истории музыки, а другой — из маленькой трагедии Александра Пушкина. По роковому стечению обстоятельств они до сих пор носят одно и то же имя: Антонио Сальери. | source = <small>''А. Волков''</small> <ref>{{статья|автор= Волков А.|заглавие = Семь смертных грехов Антонио Сальери|ссылка= http://www.ng.ru/culture/2000-08-17/6_salieri.html|язык=  |издание  = Независимая газета|тип= журнал |год= 17 августа 2000 |том =  |номер=|страницы =|doi=  |issn=}}</ref>. 
}}
Композитор ғүмеренең һуңғы йылдарын ағыулаған ғәйбәт әле лә Сальери исемен [[Моцарт]] исеме менән уның фараз ителгән үлтереүсеһе тип бәйләй. Рәсәйҙә был ғәйбәт [[А.&nbsp;С.&nbsp;Пушкин]]дың [[Н. А. Римский-Корсаков]] (1898) тарафынан музыкаға һалынған «[[Моцарт һәм Сальери]]» (1831) тигән бәләкәй трагедияһы арҡаһында легендаға әйләнә: Сальериҙың исеме — көнсөл һәм мәкерле урта ҡул ижадсыны, ә үҙе, [[Б. Штейнпресс]] яҙғанса, Пушкиндың еңел ҡулынан бер кемгә билдәле булмаған, ләкин ләстит уртаһында ҡайнаған музыкантты кәүҙәләндерә башлай{{sfn|Штейнпресс. Антонио Сальери|1979|с=90, 101|name=}}.

Рәсәйҙә Пушкиндың версияһы уның бәләкәй трагедияһы баҫылып сыҡҡандан алып даими кире ҡағыла килә, — XIX быуаттың 30-сы йылдарында хатта Сальери Моцартты ағыулағанмы тип түгел, ә Пушкин Сальериға яла яғырға хоҡуҡлымы, ысынлап та, сәнғәт, [[П.&nbsp;В.&nbsp;Анненков]] әйткәнсә, «йәмғиәттән айырылып торған моралгә эйәме?»<ref>{{статья|автор= Кушнер Б. |заглавие = В защиту Антонио Сальери |ссылка= http://www.vestnik.com/issues/1999/0817/koi/kushner.htm|язык= |издание= Вестник|тип= журнал |год= 1999 |том =  |номер=17 (224)|страницы =|doi=  |issn=}}</ref> тип бәхәсләшкәндәр. Билдәле музыка тәнҡитсеһе А.&nbsp;Д.&nbsp;Улыбышев 1843 йылда баҫылған «Моцарттың яңы биографияһында» былай тип яҙа: «Әгәр шаңдауы тарала торған имеш-мимештәргә бик тә ышанырға кәрәк булһа, уларҙың береһе шомло ғәмәлгә әйләнде лә инде — Сальери Моцартты ағыулаған. Итальяндың иҫтәлегенең бәхетенә, был әкиәт нигеҙһеҙ һәм ялған, ул башҡа һыйғыһыҙ һәм ҡот осҡос»<ref>Цит. по: Нечаев С. Ю. Указ соч., с. 228</ref>. Шуға ҡарамаҫтан, Пушкиндың «бәләкәй трагедияһы» төрлө осорҙа башҡа әҙәбиәтселәрҙе лә илһамландыра, шул иҫәптән «Амадей» (1979) тигән пьесаның авторы [[П. Шеффер]]ҙы ла, был әҫәр буйынса [[М. Форман]] шул уҡ исемдәге фильмды төшөрә<ref name="kush">{{статья|автор= Кушнер Б. |заглавие = В защиту Антонио Сальери |ссылка= http://www.vestnik.com/issues/1999/0706/koi/kushner.htm|язык= |издание= Вестник|тип= журнал |год= 1999 |том =  |номер=14 (221)|страницы =|doi=  |issn=}}</ref>.

Ә композиторҙың тыуған илендә{{ref+|Из многочисленных мифов о насильственной смерти Моцарта в России, благодаря Пушкину, известность приобрёл именно этот, в Европе в разное время распространение получали версии, в которых фигурировали масоны, «жидомасоны» (версия Матильды Людендорф), ревнивый муж, а также любовник коварной Констанции{{sfn|Корти|2005|с=111—125|name=}}.|К}}, инглиз театры Шеффер пьесаһы менән Италияға гастролгә килгәнсе, бындай легенданың барлығын да белмәйҙәр. Тап ошо пьеса Италияла ғәйәт көслө ризаһыҙлыҡ тыуҙыра һәм [[Милан консерваторияһы]]н композитор өҫтөнән Моцартты үлтереүҙә ғәйепләү эшен ҡуҙғатырға мәжбүр итә. [[1997 йыл]]дың майында Милан Юстиция һарайының ҙур залында үткән суд, ғәйепләүсе яҡтың һәм яҡлаусы яҡтың шаһиттарын (Моцарт менән Сальери{{ref+|В роли защитника Сальери на этом процессе выступал, в частности, крупнейший современный моцартовед Рудольф Ангермюллер<ref>{{cite web|url=http://www.literra.info/buecher/portrait.php?id=874&PHPSESSID=ce188e6484256f99149b24e2f029c8fc|title=Portrait: Rudolph Angermüller|author=|work=Autoren und ihre Werke|publisher=LITERRA|accessdate=2014-11-19|archiveurl= }}</ref>.|К}} тормошон һәм ижадын өйрәнеүселәрҙе, шулай уҡ табиптарҙы) тыңлап, «енәйәт составы булмау» сәбәпле композиторҙы аҡлай<ref name="sud">{{cite web|url=http://archiviostorico.corriere.it/1997/maggio/18/Salieri_assolto_Non_avveleno_rivale_co_0_97051812061.shtml |title=Salieri assolto «Non avveleno' il rivale Mozart|author=Foschini Paolo|publisher=Corriere della Sera, 18 maggio 1997, p. 18|accessdate=2014-10-12}}</ref>.

Дөрөҫ, Шефферҙың пьесаһында Сальери Моцартты ағыу менән түгел, ә интригалар һәм ҡәбәхәтлектәр эшләп ҡәбергә тыға — Австрия менән Германияла ошо версия нығыраҡ таралған. Был ғәйбәттең йоғонтоһон 1890 йылда нәшер ителгән «Дөйөм немец биографияһы» (''Allgemeine Deutsche Biographie'') тигән энциклопедияның Сальери тураһындағы ҙур мәҡәләһендә лә шәйләргә була: «Сальери өҫтөндә ауыр ғәйепләү, шөкәтһеҙ шик оҙаҡ эленеп торҙо, йәнәһе, ул Моцартҡа опера композиторы булараҡ үҫергә бөтә саралар менән ҡамасаулаған, немец генийын ваҡытынан алда ҡәбергә тыҡҡан иблес булған. Ошондай илтифатлы, изгелекле һәм тыйнаҡ кешегә үлтереү тураһында уй йәбештереүҙән дә туҡтамағандар, хатта, ул көнсөллөктән Моцартты ағыулаған тип, әҙәм ышанмаҫты раҫлауға барып еткәндәр»{{sfn|Dietz|1890|с=229—230|name="dietz5"}}.

Әгәр Австрия музыка белгесе Макс Диц «бөтөн был етди ғәйепләүҙәрҙе» иҫбат ителмәгән тип һанаһа<ref name="dietz5" />, уның рус коллегаһы [[Е. Браудо]] 40 йылдан һис бер икеләнеүһеҙ былай тип яҙа: «Сальери — Бетховендың уҡытыусыһы — Моцартҡа ҡаршы йәмһеҙ интригалары менән күңелһеҙ билдәлелек яулай, шул нигеҙҙә ул „Дон-Жуан“ авторын ағыулаған тигән легендаға сәбәпсе була»<ref>{{книга|автор=Браудо Е. М. |часть=|заглавие=Всеобщая история музыки|ссылка=|место=М.|год=1930|том=2. От начала 17 до середины 19 столетия|страницы=108}}</ref>. Тикшеренеүселәр күптән инде был ғәйепләүҙәрҙе инҡар итә, сөнки барлыҡ «интригалар» һәм «ҡәбәхәтлектәрҙең» документаль сығанағы берәү генә — Моцарт менән [[Леопольд Моцарт|уның атаһының]] хаттары. Шулай, {{нп5|Райс, Джон|Дж. Райс|en|John A. Rice (musicologist)}} үҙенең «Антонио Сальери һәм Вена операһы» тигән китабында, Моцарттың ялыуҙарын — Сальери (ул саҡта итальян опера труппаһының капельмейстеры) өҫтөнән генә түгел, бөтөн Вена итальяндары өҫтөнән яҙғандарын — тикшереп, уларҙы күпселектә нигеҙһеҙ тик таба; ул осорҙа операла хеҙмәттәштәрҙе интригаларҙа ғәйепләү иң таралған күренеш була (Иосиф II, киреһенсә, капельмейстер үҙе интригалар ҡорбаны булып ҡуймаһын тип хәүефләнә){{sfn|Rice|1998|с=462—465|name="rice6"}}. Сальериға хас дипломатик һәләткә эйә булмаған Моцарт үҙенең ҡыҙыу холҡо менән йыш ҡына итальян труппаһына уны «немец» интригалары ҡороуҙа шикләнергә һылтау булғылай {{sfn|Rice|1998|с=464|name=}}. Ә ғөмүмән, тип яҙа Диц, ул саҡтағы тамашасы ҡаршыһында Моцартты үтеп китер өсөн әллә ни көс түгеүҙең дә, нескә интригаларҙың да кәрәге теймәҫ ине<ref name="dietz5" />.

Нисек кенә булмаһын, аҙаҡҡы йылдарҙа Моцарт менән Сальери дошманға оҡшамай. Билдәле булыуынса, Сальери 80-се йылдарҙың икенсе яртыһында Моцарттың бер нисә әҫәренә дирижёрлыҡ итә, 1791 йылда [[40-сы симфония]]ның беренсе башҡарыусыһы була{{sfn|Аберт|1990|с=447|name=}}, ә һарай капельмейстеры итеп тәғәйенләнгәс, 1788 йылда иң элек Моцарттың «[[Фигароның туйы]]» операһын репертуарға ҡайтара, был әҫәрҙе уның иң яҡшы операһы тип иҫәпләй{{sfn|Штейнпресс. Последние страницы|1979|с=70|name=}}{{sfn|Rice|1998|с=460, 464|name=}}{{ref+|Известно также, что в 1814 году Сальери дирижировал [[Реквием (Моцарт)|Реквиемом]] Моцарта{{sfn|Штейнпресс. Антонио Сальери|1979|с=138|name=}}.|К}}. Үҙ сиратында, Моцарт Сальериҙы (уҡыусыһы К. Кавальери менән бергә) «[[Тылсымлы флейта]]» спектакленә саҡыра һәм 1791 йылдың 14 октябрендә ҡатынына былай тип яҙа: «Һин күҙ алдына ла килтерә алмаҫһың, икеһе лә шул тиклем яғымлы булдылар, уларға минең музыка ғына түгел, либретто ла, бөтәһе лә ныҡ оҡшаны. Икеһе лә шулай тине: Опера бөйөк тантаналарҙа бөйөк монархтар алдында башҡарыуға лайыҡ, һәм улар уны бик йыш ҡарарҙар ине, сөнки был тиклем матур һәм һәйбәт спектаклде быға тиклем күргәндәре лә юҡ ине. Ул (Сальери) диҡҡәт менән ҡараны һәм тыңланы, симфониянан башлап һуңғы хорға тиклем унда [һоҡланыу] bravo йәки bello (шәп) тыуҙырмаған бер пьеса ла булманы»<ref>Цит. по: Аберт Г. Указ. соч., с. 228—229</ref>{{ref+|В разное время Сальери приписывали негативные высказывания о Моцарте-композиторе, но все они, как пишет Р. Ангермюллер, остаются недоказанными<ref name="anger" />.|К}}.

=== Көнләшеү мәсьәләһенә ҡарата ===
Сальериға ҡаршы бөтә ғәйепләүҙәр бер үк мотивты — көнләшеүҙе — күҙҙә тотҡанға күрә, тикшеренеүселәр алдына бер һорау килеп баҫа: Сальери ысынлап та Моцарттан көнләшә алғанмы?{{sfn|Braunbehrens|1992|с=12—13|name="braun"}}<ref name="kant" />{{sfn|Корти|2005|с=89—94|name="korti1"}}{{sfn|Кириллина|2000|с=59—60|name="kiril12"}}. Вафатынан һүң данға күмеләсәген алдан күргән тигән нигеҙеһеҙ фараздан башҡа көнләшерлек сәбәп табыуы ла ауыр: Моцарттың иҫән сағындағы данын уның тәүге биографтары үтә ныҡ арттырып күрһәтә, — опера жанрында Сальери нәҡ шул йылдарҙа иң уңышлы композитор була (Моцартҡа, [[А. Эйнштейн]] яҙыуынса, опера — бөтөн сәнғәттәрҙең иң үрҙәгеһе тип йәштән һеңдерелһә лә)<ref name="ein">{{книга |автор = Эйнштейн А.|заглавие= Моцарт. Личность. Творчество/ Пер. с нем.|оригинал=Mozart. Sein Charakter. Sein Werk|ссылка=|ответственный =  |место= М. |издательство= Музыка|год=1977 |том=|страниц=454|страницы=68—69, 72|isbn=}}</ref>. Моцарттың «Дон Жуанын» һалҡын ҡаршылауҙы Макс Дитц «Венаның [[Висенте Мартин-и-Солер|Мартин]] һәм Сальери мелодиялары менән үтә иркәләтеп ебәрелгәнлеге» менән аңлата{{sfn|Dietz|1890|с=228|name="bio6"}}. Венаға килгән мәленән үк тиерлек Сальери императорҙың яҡшы мөнәсәбәтенә лайыҡ була,1788 йылдан Венаның һәр бер музыканты хыяллана ғына алырлыҡ вазифаны биләй: музыка яҙыусы һөнәре Венала әллә ни абрйлы булмай — императрица [[Мария Терезия]] композиторҙарҙы «файҙаһыҙ кешеләр»<ref>{{книга |автор = Эйнштейн А.|заглавие= Моцарт. Личность. Творчество/ Пер. с нем.|оригинал=Mozart. SeinCharakter. Sein Werk|ссылка=   |ответственный =  |место= М. |издательство= Музыка|год=1977 |том=|страниц=454|страницы=49|isbn=}}</ref> тип атай, — ә һарай капельмейстеры булыу, юғары эш хаҡы менән даими заказдарҙан тыш, йәмғиәттә билдәле бер дәрәжәне лә тәьмин итә.<ref name="korti2" />. Ул осор композиторҙары, тип раҫлай Австрия музыка белгесе Л. Кантнер, беренсе сиратта йәмғиәттә биләп торған урыны өсөн көрәшә{{sfn|Корти|2005|с=93|name=}}. Хәҙерге замандың билдәле Моцарт белгесе [[Рудольф Ангермюллер]] фекеренсә, уларҙың социаль хәле лә, музыка донъяһындағы хәле лә бик ныҡ айырыла: Сальериҙың Моцарттан көнләшеүе генә түгел, хатта уларҙы бер-береһе менән ябай сағыштырыу ҙа мөмкин булмаған эш<ref name="anger">{{статья|автор= Angermüller R. |заглавие= Salieri|ссылка=http://www.biographien.ac.at/oebl?frames=yes |язык= de |автор издания = |издание= Österreichisches Biographisches Lexikon ab 1815 (2. überarbeitete Auflage) |тип= |место= Wien|издательство  = |год= 2003–2014|том= |страницы= 387|isbn=978-3-7001-3213-4 }}</ref>.

Ә Моцартҡа Сальериҙан көнләшерлек сәбәптәр етерлек була: үҙенең «үлемһеҙ даһилығы» тураһында белгәнмелер ул, юҡмы, әммә бөгөнгөһөн уйлауҙан бушамаған — күп йылдар буйына Европаның төрлө һарайҙарында вазифалар эҙләп тә, таба алмай<ref>{{книга |автор = Эйнштейн А.|заглавие= Моцарт. Личность. Творчество/ Пер. с нем.|оригинал=Mozart. Sein Charakter. Sein Werk|ссылка=|ответственный =  |место= М. |издательство= Музыка|год=1977 |том=|страниц=454|страницы=49—57, 60—61, 72-73|isbn=}}</ref>, Венанан атаһына яҙған хаттарында гел императорҙың иғтибары булмауға зарлана; хәйер, Дж. Райс раҫлауынса, Моцарт бүтән теләһә ҡайһы музыкантҡа ҡарағанда ла — Сальериҙан башҡа, әлбиттә, — бына тигән музыкаль белемле [[Иосиф II]]-нең ҙур иғтибары менән файҙаланған<ref name="rice3" /><ref name="korti1" />. 1790 йылда, Иосиф вафат булып, уның урынына тәхетте [[Леопольд II]] биләгәс, Моцарт үҙ хәлен яҡшыртырға ынтылып ҡарай; императорҙың улына, эрцгерцог [[Франц II|Францҡа]], ул былай тип яҙа: «Дан көҫәү, хеҙмәт һөйөү һәм белемлелегемә ҙур ышанысым миңә икенсе капельмейстер урынын һорап ҡарарға ҡыйыулыҡ бирә, бигерәк тә — оҫта капельмейстер Сальери сиркәү стиле менән бер ҡасан да шөғөлләнмәгәнгә, ә мин йәштән үк был стилде камил үҙләштерҙем»<ref>Цит. по: ''[[Альберт Эйнштейн|Эйнштейн А.]]'' Моцарт. Личность. Творчество. М.: Музыка, 1977. — С. 73</ref>{{ref+|Утверждение Моцарта, будто Сальери не писал церковную музыку, не соответствует действительности<ref name="stein" />.|К}}. Ләкин Моцарт Сальериҙың урынбаҫары ла була алмай (был вазифаны 1789 йылдан [[Игнац Умлауф]] биләй); Леопольд осоронда уның хәле ҡатмарлаша ғына{{sfn|Аберт|1990|с=227—228|name=}}. Моцартҡа педагогикала ла уңыш килмәй: вафатына бер йыл ҡалғанда уның ике генә шәкерте була — ул дуҫы Пухбергтан мөмкин булған тиклем бөтәһенә лә Моцарттың уҡыусылар йыйыуы тураһында хәбәр таратыуын һорай<ref name="ein" />.

[[Файл:Mogila Salieri.jpg|thumb|200px|Антонио Сальериҙың Венала Үҙәк зыяраттағы ҡәбере]]
«Моцарттың биографтары, — тип яҙа XX быуат башында [[Герман Аберт]], — был итальянға ҡарата күп гонаһтар эшләй, ялған милли патриотизм арҡаһында уны яуыз интриган һәм һәләтһеҙ музыкант тип күрһәтә»<ref name="abert1">{{книга |автор = Аберт Г.|заглавие= В. А. Моцарт / Пер. с нем.|оригинал=|ссылка=   |ответственный =  |место= М. |издательство= Музыка|год=1988 |том=Часть первая, книга 2|страниц=608|страницы=369|isbn=}}</ref>. Вена һарайы борондан итальян музыканттарына яҡшы ҡараған, һарай капельмейстеры вазифаһын, ҡағиҙә булараҡ (бер нисә осраҡтан тыш), итальяндар биләгән, Сальериға тиклем был урында 14 йыл [[Джузеппе Бонно]] булған. Опера сәхнәһендә лә — һәм Венала ғына түгел — итальян композиторҙары, итальян йырсылары мода сығарған һәм зауыҡ тәрбиәләгән<ref name="bio6" />. Леопольд Моцарт итальяндар «баҫып алыуына», мотлаҡ «оятһыҙ» булыуҙарына зарланыуҙан бушамаған, уға һәм уның башҡа коллегаларына Сальериҙың 16 йәштән Венала йәшәүе лә, Гассман менән Глюкта уҡыуы ла һәм итальян булғанға ҡарағанда күпкә күберәк австрий композиторы булыуы ла әһәмиәткә эйә булмаған<ref name="rice6" />. Берлиндың «Музыкаль аҙналыҡ» (''Musikalische Wochenblatt'') баҫмаһынан шул уҡ Г. Сиверс, 1791 йылдың декабрендә матбуғатта Моцарттың үлтерелеүе тураһындағы ғәйбәтте таратҡан кеше (табиптар уның үҙ үлеме менән донъя ҡуйыуы тураһында әйтеп тороуға ҡарамаҫтан{{sfn|Штейнпресс. Последние страницы|1979|с=42—43, 46—49|name=}}){{ref+|Сиверс был в то время пражским корреспондентом газеты; в своей заметке он писал: «Моцарт мертв. Он возвратился из Праги больным, и его состояние неуклонно ухудшалось. Полагали, что у него была водянка. […] Поскольку его тело опухло после смерти, некоторые даже полагали, что он был отравлен»{{sfn|Нечаев|2014|с=224|name="nechayev"}}{{sfn|Braunbehrens. Mozart in Vienna|1990|с=407|name=}}. Кто полагал, автор предпочёл не уточнять<ref name="nechayev" />.|К}}, 28 йылдан асыҡлыҡ индерә — йәнәһе, Моцарт, ишетелеүенсә, ниндәйҙер «итальяндарҙың» ҡорбаны булған, — аныҡ исемдәргә ҡарағанда милләт мөһимерәк булып сыға{{sfn|Нечаев|2014|с=225|name=}}. Музыка тәнҡитсеһе фараз иткәнсә {{нп5|Бускароли Пьеро|П. Бускароли|it|Piero Buscaroli}}, Сальериҙың Моцарт үлеменә ҡатнашлығы тураһындағы имеш-мимештәрҙә символик рәүештә «немец музыканттарының үҙҙәрен ике быуат буйы буйһондороп тотҡан итальян музыканттарынан үс алыуы сағыла»<ref>{{cite web|url=http://mozart.belcanto.ru/buscaroli18.html|title=Тень Марии Магдалены|author=Бускароли П.|work= // Смерть Моцарта|publisher=Belcanto.ru|accessdate=2014-10-21}}</ref>.

Сальериҙың күп һанлы австрий уҡыусыларының береһе [[Йозеф Вайгль]]{{sfn|Нечаев|2014|с=201|name=}} уның ҡәберенә шулай тип яҙып ҡуя:

{{цитата|Упокойся с миром! Очищенному от праха|Пусть вечность воссияет тебе|Упокойся с миром! В вечной гармонии|Твой дух отныне раскрепощён.|Он выразил себя в волшебных звуках,|Теперь витает в вечной красоте|{{oq|de|Ruh sanft! Vom Staub entblößt,<br />Wird Dir die Ewigkeit erblühen.<br />Ruh sanft! In ew’gen Harmonien<br />Ist nun Dein Geist gelöst.<br />Er sprach sich aus in zaubervollen Tönen,<br />Jetzt schwebt er hin zum unvergänglich Schönen.}}|}}

== Комментарийҙар ==
{{reflist+|group=К}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор = Нечаев С. Ю. |заглавие= Сальери|ссылка=   |ответственный =  научный редактор Ражева В. И.|место= М. |издательство= Молодая гвардия (ЖЗЛ)|год= 2014 |том=  |страниц= 313 |страницы=  |isbn=978-5-235-03654-3|ref=Нечаев}}
* {{книга|автор= Корти М.|заглавие= Сальери и Моцарт |ссылка =  |ответственный =  |место= СПб. |издательство  = Композитор |год= 2005 |том =  |страниц=160|страницы=  |isbn= 5-7379-0280-3|ref=Корти}}
* {{статья|автор= Кириллина Л. В.|заглавие = Пасынок истории (К 250-летию со дня рождения Антонио Сальери)|ссылка= http://www.litsovet.ru/index.php/material.read?material_id=188196|язык=  |издание  = Музыкальная академия |тип= журнал |год= 2000 |том =  |номер= 3 |страницы = 57—73|doi=  |issn=|ref=Кириллина}}
* {{статья|автор= Порфирьева А. Л. |заглавие = Сальери |ссылка= |язык= |издание= Музыкальный Петербург. Энциклопедический словарь. XVIII век|тип=|год= 1999|том= Кн. 3 |номер=  |страницы =  |doi =  |issn = }}
* {{статья|автор= Штейнпресс Б. С. |заглавие = Антонио Сальери в легенде и действительности|ссылка=|язык=  |издание  = Очерки и этюды|тип= |место= М. |издательство=Советский композитор |год= 1979|том =  |страниц= 352|страницы= 90—138 |issn=|ref=Штейнпресс. Антонио Сальери}}
* {{статья|автор= Штейнпресс Б. С. |заглавие = Последние страницы биографии Моцарта|ссылка=|язык=  |издание  = Очерки и этюды|тип= |место= М. |издательство=Советский композитор |год= 1979|том =  |страниц= 352|страницы= 41—89|issn=|ref=Штейнпресс. Последние страницы}}
* {{статья|автор= Кушнер Б. |заглавие = В защиту Антонио Сальери |ссылка= http://www.vestnik.com/issues/1999/0706/koi/kushner.htm|язык= |издание= Вестник|тип= журнал |год= 1999 |том =  |номер= № 14—19 (221—226)|страницы =  |doi=  |issn=|ref=Кушнер}}
* {{книга|автор= Рыцарев С. А. |заглавие= Кристоф Виллибальд Глюк |ссылка= |ответственный =  |место= М.|издательство= Музыка|год = 1987|том=  |страниц=  181|страницы=|isbn=|ref=Рыцарев}}
* {{книга |автор = Аберт Г. |заглавие= В. А. Моцарт. Часть вторая, книга вторая / Пер. с нем., коммент. К. К. Саквы|ссылка=   |ответственный =  |место= М. |издательство= Музыка|год=1990 |том=|страниц=560|страницы=|isbn=5-7140-0215-6|ref=Аберт}}
* {{книга|автор= Angermüller R.|заглавие= Antonio Salieri und seine “Scuola di canto” |ссылка=|язык=de |ответственный = |место= Wien|издательство= Beethoven Studien. Hrsg. von E.Schenk |год= 1970 |том= |страниц= |страницы= |isbn= }}
* {{книга|автор = Angermüller R.|заглавие= Antonio Salieri. Sein Leben und seine weltliche Werke unter besonderen Berücksichtigung seiner “grossen” Opern |ссылка=   |язык=de |ответственный =  |место= München|издательство  = |год= 1971—1974|том= T. 1 — 3|страниц= |страницы= |isbn= }}
* {{статья|автор= Angermüller R. |заглавие= Salieri|ссылка= |язык= en |автор издания = Ed. by S.Sadie |издание= The New Grove Dictionary of Music and Musicians|тип= |место= London|издательство  = |год= 1980|том= 16|страницы= 415—420|isbn= |issn= }}
* {{книга|автор = Angermüller R.|заглавие= Mozart muss sterben. Ein Prozess|ссылка=|язык=de |ответственный =  |место= Salzburg |издательство  = Ecowin Verlag der Topakademie|год=2005|том=|страниц= 253|страницы= |isbn=3-902404-17-5}}
* {{книга |автор= Braunbehrens V. |заглавие= Salieri. Ein Musiker im Schatten Mozarts? |nodot=1  |ссылка=   |язык=de |ответственный =  |место= München — Mainz |издательство  =  |год= 1992 |том= |страниц= |страницы= |isbn=|ref=Braunbehrens}}
* {{книга |автор= Braunbehrens V. |заглавие= Mozart in Vienna, 1781—1791|nodot=1  |ссылка=   |язык=en |ответственный =  |место= New York|издательство  =  Grove Weidenfeld|год= 1990|том= |страниц= |страницы= |isbn=978-0802110091|ref=Braunbehrens. Mozart in Vienna}}
* {{статья|автор= Dietz M.|заглавие= Salieri, Antonio|ссылка=http://www.deutsche-biographie.de/sfz77609.html|язык= de|автор издания =|издание= Allgemeine Deutsche Biographie|тип=|место= |издательство  = |год= 1890|том=30|страницы=226—231|ref=Dietz}}
* {{книга |автор= Rice J. A. |заглавие= Antonio Salieri and viennese opera|ссылка=   |язык=en |ответственный =  |место=Chicago |издательство  =  University of Chicago Press |год= 1998 |том= |страниц=650 |isbn=0-226-71125-0|ref=Rice}}
* {{статья|автор=Michael Lorenz (Musikwissenschaftler)|заглавие=Antonio Salieri's Early Years in Vienna|ссылка=http://michaelorenz.blogspot.co.at/2013/03/antonio-salieris-early-years-in-vienna.html |язык=en|автор издания=Michael Lorenz|издание=Musicological Trifles and Biographical Paralipomena|год=2013}}

== Ноталар ==
* [http://www2.cpdl.org/wiki/index.php/Antonio_Salieri Salieri: ] Әҫәрҙәренең ноталары ошонда: Choral Public Domain Library (ChoralWiki)
* {{IMSLP|id=Salieri%2C_Antonio|cname=Salieri}}

{{Һайланған мәҡәлә|Музыкант}}

[[Категория:Италия композиторҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса композиторҙар]]
[[Категория:Италия дирижёрҙары]]
[[Категория:Австрия композиторҙары]]
[[Категория:Австрияның музыка педагогтары]]
[[Категория:Австрия дирижёрҙары]]
[[Категория:Һарай капельмейстерҙары]]
[[Категория:Вена классик мәктәбе]]
[[Категория:Классицизм дәүере композиторҙары]]
[[Категория:Опера композиторҙары]]