Аралашыу битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:Communication.gif|thumb|Телмәр һәм ым, ишара йәки ҡул хәрәкәте менән аралашыу]]
'''Аралашыу''' — кешеләр һәм уларҙың төркөмдәре араһында бәйләнеш урынлаштырыу һәм уны үҫтереүгә йүнәлтелгән ҡатмарлы һәм күп планлы процесс. Ул берлектәге эшмәкәрлек ихтыяжынан тыуа һәм иң кәмендә өс төрлө процесты үҙ эсенә ала: ''бәйләнеш йәки элемтә'' (мәғлүмәт менән алмашыу); ''интеракция'' (үҙ-ара йоғонто яһау, үҙ-ара килешеп эш итеү йәки бәйләнешле хәрәкәт) һәм ''социаль перцепция'' (партнёрҙы ҡабул итеү һәм аңлау)<ref>{{книга |автор= |часть=Общение |ссылка часть= |заглавие=Психология общения. Энциклопедический словарь |оригинал= |ссылка=http://vocabulary.ru/dictionary/1095/word/obschenie |викитека= |ответственный=Под общ. ред. А. А. Бодалёва |издание= |место=М. |издательство=Изд-во «Когито-Центр» |год=2015 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=672|серия= |isbn=978-5-89353-411-5 |тираж=1000 |ref= }}</ref>. Аралашыуҙан тыш кеше эшмәкәрлеге мөмкин түгел<ref name="laa">{{книга|автор=Леонтьев А. А.|часть=Деятельность общения как объект научного исследования |заглавие=Психология общения|место={{М.}}|издательство=Смысл|год=1999|страниц=365|isbn=5-89357-054-5}}</ref>. Шәхес һәм йәмғиәт араһындағы мөнәсәбәт күҙлегенән ҡаралған аралашыу процесының психологик үҙенсәлектәрен ''аралашыу психологияһы'' өйрәнһә, аралашыуҙы эшмәкәрлек барышында ҡулланыуҙы [[социология]] фәне тикшерә<ref name="laa"/>.

== Аралашыу үҫешен күҙаллау ==

=== Аралашыуҙың филогенетик үҫеше ===
''Филогенез'' — [[организм]]дар төркөмөнөң тарихи формалашыуы<ref>{{книга|часть=Филогенез|ссылка часть=http://psychology.academic.ru/2780/филогенез|ответственный=Под общ. ред. А. В. Петровского, |М. Г. Ярошевского; Ред.-сост. Л. А. Карпенко|заглавие=Краткий психологический словарь|издание=2-е изд., расшир., испр. и доп|место=Ростов н/Д|издательство=Феникс|год=1999|страниц=505|isbn=5-222-00239-X}}</ref>, бындағы осраҡта — кешелек йәмғиәтенең үҫеше.

Кеше аралашыуының [[АҠШ|Америка психологы]], ''коммуникация'' һәм ''кооперация'' төшөнсәләрен өйрәнеүсе белгес Майкл Томаселло ({{lang-en|Michael Tomasello}}) эшләгән ''кооператив'' өлгөһөнә (моделенә, ҡалыбына) ярашлы, күрһәтеү (урыҫса указательный) һәм тасуирлау (изобразительный, иконический) ишаралары (ымдар һәм ҡул хәрәкәттәре) кешеләр араһындағы аралашыуҙың тәүге формалары
булған<ref name=Tomasello0>{{книга |автор=Ахутина Т. В. |часть=Вступительная статья |ссылка часть= |заглавие={{нп3|Томаселло, Майкл|Томаселло М.||Michael Tomasello}} Истоки человеческого общения |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Пер. с англ. М. В. Фаликман, Е. В. Печенковой, М. В. Синицыной, Анны А. Кибрик, А. И. Карпухиной |издание= |место=М. |издательство=Языки славянских культур |год=2011 |том= |страницы=20 |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref= }}</ref>.

=== Аралашыуҙың онтогенетик үҫеше ===
[[Онтогенез]] — организмдың индивидуаль үҫеше, бындағы осраҡта — индивидуумдың (айырым кешенең, шәхестең, заттың) үҫеше.

==Коммуникацион эшмәкәрлек формалары==

Транзакция (транзакция) — кешеләр араһындағы бәйләнеш берәмеге, психологияның ҡайһы бер өлкәләрендә ҡулланылған аралашыу факты. Транзакциялар йүнәлешенә ярашлы элемтәнең өс төрө бүленә:

- Фронталь аралашыу — бер яҡлы аралашыу төрө, транзакциялар һөйләүсенән алып күп тыңлаусыларға бер йүнәлештә бара, «береһе һөйләшә — ҡалғандары өндәшмәй» принцибы буйынса бара. Әгәр ҙә, мәҫәлән, лекция ваҡытында уҡыусы лекторға һорау бирһә, уҡыусы менән лектор араһында һөйләшеү барлыҡҡа килеүе ихтимал, әммә аралашыу төрө фронталь булып ҡала, сөнки уларҙың береһе һөйләшкән мәлдә «береһе һөйләй — ҡалғандары өндәшмәй» тигән принцип һаҡлана.

- Диалог, һөйләшеү — ике яҡлы йәки күп яҡлы аралашыу төрө, унда транзакциялар ике әңгәмәсе араһында ике яҡҡа ла, бер үк ваҡытта бер нисә әңгәмәсе ҡатнашлығында бер нисә йүнәлештә лә бара. Диалог телмәр акттары эҙмә-эҙлелегенән, аралашыуҙың башҡа акттарынан тора.

-Ситләтелгән аралашыу — транзакциялар ниндәй ҙә булһа формала яҙылған мәғлүмәт аша, мәҫәлән, текст, тауыш йәки видеояҙма, һүрәт йәки схема аша ике яҡҡа ла барған аралашыу төрө.

==Оҡшарға тырышыу==
Кемгәлер оҡшарға тырышыу (эйәреү, ҡабатлау) арҡаһында тәртиптең яңы формаларын өйрәнергә мөмкин, шул уҡ ваҡытта оҡшатыу ҡабатланған ғәмәлдәрҙең үҙ кимәлендә лә, был ғәмәлдәрҙең мәғәнәһен аңлау кимәлендә лә алып барылырға мөмкин.

Имитациялы ҡылыҡ аңһыҙ булырға мөмкин — был, мәҫәлән, «йоғошло» йүткереүҙе үҙ эсенә ала. Режиссерлы ла, аңһыҙ ҙа булыуы мөмкин.<ref>[http://slovari.yandex.ru/dict/psychlex4/article/PS4/ps4-0292.htm Подражание — Социальная психология — Яндекс. Словари<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160402002359/http://slovari.yandex.ru/dict/psychlex4/article/PS4/ps4-0292.htm |date=2016-04-02 }}{{мёртвая ссылка|число=14|месяц=06|год=2016}}</ref>.
Кемгәлер оҡшарға тырышыу, эйәреү артында төрлө психологик механизмдар тора<ref>{{книга |автор=[[Подольский, Андрей Ильич|Подольский А. И.]] |часть=Подражание |ссылка часть=http://vocabulary.ru/dictionary/892/word/podrazhanie |заглавие=Психология развития. Словарь |оригинал= |ссылка=http://psy.khspu.ru/wp-content/uploads/2012/03/%D0%92%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80-%D0%90.%D0%9B.-%D1%80%D0%B5%D0%B4.-%D0%9F%D1%81%D0%B8%D1%85%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F.-%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8C-%D0%9F%D0%95%D0%A0-%D0%A1%D0%AD-2005-176%D1%81.pdf |викитека= |ответственный=Под. ред. [[Венгер, Александр Леонидович|А. Л. Венгера]] |издание= |место=М. |издательство=ПЕР СЭ |год=2005 |том= |страницы=65 |столбцы= |страниц=176 |серия= |isbn=5-9292-0145-5, ISBN 5-9268-0340-3 |тираж= |ref= }} {{Cite web |url=http://psy.khspu.ru/wp-content/uploads/2012/03/%D0%92%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80-%D0%90.%D0%9B.-%D1%80%D0%B5%D0%B4.-%D0%9F%D1%81%D0%B8%D1%85%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F.-%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8C-%D0%9F%D0%95%D0%A0-%D0%A1%D0%AD-2005-176%D1%81.pdf |title=Архивированная копия |accessdate=2015-12-08 |archive-date=2015-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151208123718/http://psy.khspu.ru/wp-content/uploads/2012/03/%D0%92%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80-%D0%90.%D0%9B.-%D1%80%D0%B5%D0%B4.-%D0%9F%D1%81%D0%B8%D1%85%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F.-%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8C-%D0%9F%D0%95%D0%A0-%D0%A1%D0%AD-2005-176%D1%81.pdf |dead-url=unfit }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208123718/http://psy.khspu.ru/wp-content/uploads/2012/03/%D0%92%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80-%D0%90.%D0%9B.-%D1%80%D0%B5%D0%B4.-%D0%9F%D1%81%D0%B8%D1%85%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F.-%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8C-%D0%9F%D0%95%D0%A0-%D0%A1%D0%AD-2005-176%D1%81.pdf |date=2015-12-08 }}</ref> :

- сабый сағында — хәрәкәттәрҙе һәм өндәрҙе оҡшатыу — бәйләнеш булдырырға тырышыу;

- бала саҡта — уйында моделләштереү юлы менән кеше эшмәкәрлегенең мәғәнәһенә үтеп инеү;

- йәштәрҙә — төркөмгә ҡараған кумир менән идентификациялау;

- олоғайғас — һөнәри эшмәкәрлектә белем алыу.

== Аралашыу функциялары==

Аралашыу маҡсаттары буйынса функциялары:

контакт — бәйләнеш булдырыу, йәғни мәғлүмәт алырға һәм тапшырырға һәм аралашыуҙы алып барырға әҙер булыу;

мәғлүмәт — үтенескә яуап итеп мәғлүмәт алыу һәм тапшырыу;

дәртләндереү — эшмәкәрлекте маҡсатлы дәртләндереү;

үҙ-ара килешеп эш итеү һәм берлектәге эшмәкәрлектә килешеп эш итеү;

аңлау функцияһы — мәғәнәһен адекват аңлау, дөйөм алғанда үҙ-ара аңлашыу;

эмоциональ — хис-тойғолар менән алмашыу;

мөнәсәбәттәр урынлаштырыу функцияһы — йәмғиәттә үҙ урыныңды нығытыу;

йоғонто яһау функцияһы — партнёрҙың хәл-торошон, тәртибен, шәхси-мәғәнәле  торошон үҙгәртеү.

== Аралашыу саралары==

-'''Һүҙ (телмәр)'''

-'''Паравербаль''' 

Паралингвистика (грек. pará — «о») — лингвистиканың һүҙмә-һүҙ (лингвистик булмаған) өйрәнеүсе тармағы, һүҙмә-һүҙ һөйләү менән бергә телмәр хәбәре составындағы семантик мәғлүмәтте, шулай уҡ бындай саралар йыйылмаһын тапшырыуҙы аңлата[9]. 

Паралингвистик саралар тел системаһына инмәй һәм телмәр берәмеге түгел[9], ләкин телмәрҙе оҙатып барған һәр телмәр берәмегендә күберәк йәки аҙыраҡ күрһәтелгән.[10] 

Паралингвистик агенттарҙың өс төрө бар[9]:

фонация — темп, тембр, телмәр күләме, пауза тултырыусылар (мәҫәлән, e-e, m-m), телмәр клоды, диалекталь, өндәр артикуляцияһының социаль йәки идиолекталь үҙенсәлектәре;

кинетик — ым-ишара, поэтика, һөйләүсенең мимикалары;

график — ҡулъяҙма үҙенсәлектәре, хәрефтәргә график өҫтәмәләр, хәрефтәрҙе алмаштырыу (&, § һәм башҡалар).

-'''Телмәргә нигеҙләнмәгән (невербальные)'''

== Телмәр ==

Телмәр — билдәле бер ҡағиҙәләр нигеҙендә булдырылған тел төҙөлөшө аша кешеләр араһында аралашыуҙың мөһим формаһы. Тел — концептуаль йөкмәткеһен һәм типик тауышты (орфографияны) берләштергән символик-символик система. Телмәр процесы бер яҡтан фекерҙәрҙе лингвистик (телмәр) ысулы менән формалаштырыуҙы һәм формалаштырыуҙы, икенсе яҡтан тел төҙөлөшөн ҡабул итеүҙе һәм уларҙы аңлауҙы күҙ уңында тота.
 
Телмәр — билдәләр системаһы:

- мәғәнәләре менән һүҙҙәр,
- синтакс — һөйләмдәр төҙөү ҡағиҙәләре йыйылмаһы.

[[Һүҙ]] — билдәнең бер төрө. Билдә һүҙенең теоретик эшмәкәрлекте билдәләүсе объектив үҙсәнлеге булып һүҙҙең мәғәнәһе тора, ул билдәнең (был осраҡтағы һүҙҙәрҙең) индивидуаль аңда нисек сағылышына ҡарамаҫтан реаль ысынбарлыҡта билдәләнгән объектҡа нисбәте булып тора.

Телмәр кешелек йәмғиәтендә берлектәге хеҙмәт эшмәкәрлеген координациялау маҡсатында барлыҡҡа килгән һәм барлыҡҡа килгән аңды сағылдырыу формаларының береһе булған.

Шул уҡ ваҡытта телмәр ваҡыт үтеү менән «тәбиғилеген» юғалтҡан һәм яһалма сигналдар системаһына әйләнгән тигәнде аңлата. Телмәрҙең физиологик нигеҙе булып төрлө функциональ системаларҙың ҡатмарлы, күп кимәлле һәм күп кимәлле ойошторолоуы тора. Телмәр аралашыу өсөн генә түгел, башҡа эшмәкәрлектә лә ҡулланылғанлыҡтан, ысын «тышҡы» телмәрҙе айырырға мөмкин, ул башҡа кешеләрҙең аңына йоғонто яһау, социаль үҙ-ара эш итеүҙә әүҙемлек, эске телмәр — кешенең үҙе менән тормош проблемаларын хәл итерлек аралашыуын аңлауға йүнәлтелгән.

Телмәрҙең тәбиғәте һәм функцияһы тураһында ҡапма-ҡаршылыҡлы ҡараштар бар<ref>{{БСЭ3|статья=Речь |автор=[[Леонтьев, Алексей Алексеевич (лингвист)|Леонтьев А. А.]]|том=22 |страницы= |ref= }}</ref>:

Б. Кроче — эмоциональ сағылыш сараһы;

О. Дитрих, К. Джаберг, К. Восслер — фекерләү һәм аралашыу сараһы.

А. Марты, П. Вегенер — йоғонто яһау сараһы ғына.

К. Бюлер — һүҙ, мөрәжәғәт һәм хәбәр функциялары.

Һөҙөмтәлә телмәрҙең түбәндәге төп функцияларын айыра алабыҙ:

социаль-тарихи тәжрибәне таратыу, тапшырыу һәм ассимиляциялау сараһы

аралашыу саралары (аралашыу), шул иҫәптән экспрессия, йоғонто, күрһәтеү функцияларын да индереп

интеллектуаль эшмәкәрлек ҡоралы (ҡабул итеү, хәтер, фекерләү, күҙаллау)

''Телмәр сифаттары:''

- Телмәр йөкмәткеһе — унда әйтелгән фекерҙәр, хис-тойғолар һәм ынтылыштар һаны, уларҙың әһәмиәте һәм ысынбарлыҡҡа тап килеүе;

- Телмәрҙең нескәлеге — һөйләмдәрҙең синтаксис яғынан дөрөҫ төҙөлөүе, шулай уҡ тейешле урындарҙа логик баҫым ярҙамында паузалар ҡулланыу йәки һүҙҙәрҙе айырып күрһәтеү;

- Экспрессив телмәр — уның эмоциональ, хисле , тел саралар бай, улар төрлө. Сағыу, дәртле һәм, киреһенсә, һүлпән, ярлы булыуы мөмкин;

- Телмәр һөҙөмтәлелеге — телмәрҙең үҙсәнлеге, уның башҡа кешеләрҙең уй-кисерештәренә, хис-тойғоларына һәм ихтыярына, уларҙың инаныуҙарына һәм ҡылыҡтарына йоғонтоһонан тора.

Аралашыу формаһына ҡарап телмәр эшмәкәрлеге ауыҙ-тел (һөйләүҙе һәм тыңлауҙы күҙҙә тота) һәм яҙыуға (яҙыуға һәм уҡыуға) бүленә.

''Телмәр акты'' — айырым телмәр акты, ғәҙәти осраҡтарҙа — тексты эшләүҙең ике яҡлы процесы, ул һөйләүҙе һәм параллель һәм бер үк ваҡытта [[ишетеү һәләте]]н һәм ишетеү һәләтен үҙ эсенә ала. Яҙма аралашыуҙа телмәр акты яҙылғандарҙы яҙыуҙы һәм уҡыуҙы (күреү һәләтен һәм аңлауын) үҙ эсенә ала, аралашыуҙа ҡатнашыусылар ваҡыт һәм арауыҡта бер-береһенән алыҫ тора ала. Телмәр акты — телмәр эшмәкәрлегенең сағылышы. Һүҙ, фекерҙе әйтеү (высказывание)— аныҡ телмәр акты барышында булдырылған телмәр әҫәре, телмәр ярҙамында ике кеше араһындағы аралашыу берәмеге. Был телмәр акты контексында дискурстың (текст) бер өлөшө булараҡ ҡарала.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Литература ==

* ''Выготский Л. С.'' Мышление и речь.
* ''Жинкин Н. И.'' Речь как проводник информации.
* {{книга |автор= Куницына В. Н., Казаринова Н. В., Погольша В. М.|часть= |ссылка часть= |заглавие= Межличностное общение. Учебник для вузов|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= СПб.|издательство= Питер|год= 2001|том= |страницы= |столбцы= |страниц= 544|серия= Учебник нового века|isbn= 5-8046-0173-3|тираж= 7000|ref= Куницына, Казаринова, Погольша}}
* ''Леви В. Л.'' Искусство быть другим — СПб. : издательство Питер, 1993. — 191 с. : ил. — (Искусство быть; кн. 1). — ISBN 5-7190-0006-2.
* {{статья
| автор         = Лунева О. В. 
| заглавие      = Общение
| оригинал      = 
| ссылка        = http://www.zpu-journal.ru/zpu/2005_4/Luneva/32.pdf
| автор издания = 
| издание       = Знание. Понимание. Умение
| тип           = 
| место         = 
| год           = 2005
| том           = 
| номер         = 4
| страницы      = 157-159
}}
* ''Смирнов И.'' [http://ec-dejavu.ru/i/Intimacy.html Motherfucker, или об экстремальных техниках сближения/дистанцирования в коммуникативном акте] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071218185232/http://ec-dejavu.ru/i/Intimacy.html |date=2007-12-18 }} // ''Смирнов И. П.'' Генезис. Философские очерки по социокультурной начинательности. СПб., 2006. С. 87-108.

[[Категория:Психология]]
[[Категория:Психология төшөнсәләре]]