Балыҡсы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Халыҡ
| название      = Балыҡсы
| изображение   = Тамги балыкчинцев.png
| ширина        = 160 пкс
| подпись       = Тамғалары
| самоназвание  = 
| численность   = билдәһеҙ
| расселение    = {{Флагификация|Российская Федерация}}<br />
*{{Флагификация|Башҡортостан}}<br /> [[Асҡын районы|Асҡын]] һәм [[Ҡариҙел районы|Ҡариҙел]] райондары<br />
*{{Флагификация|Татарстан}}<br />[[Апас районы]]
| вымер         = 
| архкультура   = 
| язык          = [[башҡорт теле|башҡорт]] ([[төньяҡ-көнбайыш диалект]])
| раса          = 
| религия       = [[ислам]]
| родственные   = 
| входит        = 
| включает =
| происхождение = 
}}
'''Балыҡсы''' (''Балыҡчы'') — [[Башҡорт ҡәбиләләре|башҡорт ҡәбиләһе]].

Телдәре [[башҡорт теле]] [[төньяҡ-көнбайыш диалект]]ының [[ҡариҙел һөйләше]]нә ҡарай{{sfn|История башкирских родов|2014|страницы=27}}.
<!-- 
== Ырыу-ҡәбилә ҡоролошо ==
''аҙналы, ҡалмаҡ, ҡулсыҡай, сысҡан, төлкө, төркәй'' -->

== Этноним ==

Халыҡ этимологияһында балыҡсы — балыҡ тотоу йәки бал йыйыу менән шөғөлләнеп, хандарға балыҡ йәки бал менән яһаҡ түләгәндәр тип аңлатыла. Фольклорсы М. Х. Минһажетдинов әкиәт сюжеттарын анализлағандан һуң, этноним боронғо тотемик табыныуҙарҙан барлыҡҡа килеп, «балыҡтан тыуған» тип аңлата. Әммә [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Р. Ғ. Кузеев]] буйынса, балыҡсылыҡ [[башҡорттар]]ҙың хужалығында мөһим роль уйнамай һәм балыҡ культы менән бәйле тасуирламалар юҡ, шунлыҡтан был гипотезаларҙың дөрөҫлөгө бик шикле<ref name="Кузеев Р. Г." >{{ПБН|страницы = 350—352}}</ref>.

''Baliq, baluq'' һүҙе VIII быуатҡа ҡараған боронғо төрки тексттарҙа «ҡала» мәғәнәһендә, ә ''baluqdagy'' — «ҡалала йәшәүселәр» мәғәнәһендә ҡулланылған. [[Мәхмүт Ҡашғари]] буйынса ''балыҡ'' һүҙе «мәжүсилек осорондағы төркиҙәр һәм уйғырҙар телендә ҡаланы» аңлата. ''Балыксы (балыкчи)'' этнонимы тәү башлап ултыраҡ торамаларҙа йәшәүселәрҙе йәки боронғо ҡала периферияһында йәшәүсе күсмә халыҡ (мәҫ., ''наукерде'' фарсы һүҙе — «яңы ҡалаларҙа йәшәүселәр», ''[[ирәкте]]'' этнонимы — «ҡәлғәлә хеҙмәт итеүселәр» йәғни «ҡәлғәне һаҡларға бурыслылар») тип аңлатылған<ref name="Кузеев Р. Г." />.

«Балыҡсы» этнонимы башҡорттарҙан тыш [[ҡаҙаҡтар]]ҙа, [[ҡырғыҙҙар]]ҙа, [[тывалар]]ҙа, [[төркмәндәр]]ҙә билдәле<ref name="Йәнғужин Р. З." >{{БЭ2013|http://bashenc.online/ba/articles/81955/}}</ref>.

== Тарих ==

Балыҡсы башҡорттарының тарихи риүәйәттәренә ярашлы, уларҙың боронғо ата-бабалары Алтайҙан һәм Көньяҡ Себерҙән булғандар. Риүәйәттәрҙә ''Көнгән'' тип аталған хатта урыны ла билдәләнә. Тәүҙә уларҙың ата-бабалары [[Яйыҡ]] буйына килеп урынлаша, артабан «Бәләбәй яҡтарында, ҡатай ерҙәрендә» оҙаҡ көн итеп, [[Тере Танып|Танып]] йылғаһы буйлап төньяҡҡа йүнәлгәндәр һәм [[Төй]] йылғаһы үҙәнендә урынлашҡандар. Риүәйәттәрҙә шулай уҡ «ике сирмеш-мосолмандар» — ''Кеби'' һәм ''Юрмый'' иҫкә алына, улар был төбәктә йәшәп үҙҙәренең исемдәрен [[Ҡубыяҙ]] һәм [[Урмияҙ]] — ике ҙур башҡорт ауылдары атамаларында ҡалдырғандар. [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Р. Ғ. Кузеев]] буйынса, XIII—XIV быуаттарҙа тик [[Мең|ҡобау-мең]] һәм [[юрмый]] ырыуы вәкилдәре «сирмеш-мосолман» була алғандар, улар боронғо башҡорттарҙан айырылып [[ғәйнә]]ләр һәм [[танып]]тар һымаҡ төньяҡҡа күскәндәр<ref name="Кузеев Р. Г." />.

Урал алдына балыҡсы башҡорттары [[ҡатай]] ырыу-ҡәбилә төркөмөнөң дөйөм тулҡынында үтеп ингәндәр. XIII—XIV быуаттарҙа ҡатай ырыуҙары менән [[Ыҡ]] йылғаһының бассейнында йәшәгәндәр. Ҡатайҙар көнбайыш һәм көнсығыш тармаҡтарға бүленгәс, этник яҡтан көнбайыш ҡатайҙарға яҡын булыуҙарына ҡарамаҫтан, балыҡсы ҡәбиләһе башҡорттары төньяҡҡа йүнәлгәндәр. Бында улар [[Ҡариҙел йылғаһы]] уң яры буйлап Сарыс һәм Төй үҙәндәрендә төпләнәләр. Был төбәктә уларҙың биләмәләре [[танып]] һәм [[унлар]] ҡәбиләләре ерҙәренә күрше була<ref name="Йәнғужин Р. З." />. XVI быуатта төньяҡ [[Тарихи Башҡортостан|Башҡортостанға]] күскән [[ирәкте]]ләрҙең ([[Табын|ҡара табындарҙың]]) бер өлөшө балыҡсыларҙың формалышыуында үҙ ролен уйнай{{sfn|История башкирских родов|2014|страницы=22}}.

[[Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуы]]нан һуң, [[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы|ҡәбиләнең аҫаба ерҙәре]] [[Себер даруғаһы]]ның ''Балыҡсы улусын'' тәшкил итә. Балыҡсы башҡорттарының ерҙәре XVIII—XIX быуаттарҙа [[Бөрө өйәҙе]]нә, ә 1798—1854 йылдарҙа, [[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы]] осоронда — 5-се (артабан 10-сы, 11-се) башҡорт кантондарына ҡарай<ref name="Йәнғужин Р. З."/>.

XIX быуат башында Балыҡсы улусы составында 175690 десәтинә ер, шул иҫәптән һөрөлгән ерҙәр — 6443, бесәнлектәр — 7244, урмандар — 156821, уңайһыҙ ерҙәр — 4837 десәтинә тәшкил иткән{{sfn|История сёл и деревень Башкортостана|2009|страницы=295}}.

XVII—XVIII быуаттарҙа балыҡсылар [[башҡорт ихтилалдары]]нда әүҙем ҡатнашҡандар. 1662—1664 йылдарҙағы [[Башҡорт ихтилалы (1662—1664)|башҡорт ихтилалы]] осоронда, Өфө воеводаһы Д. А. Волконский Балыҡсы һәм [[Әйле]] улусы баш күтәреүселәренә ҡаршы каратель акциялары уҙғарған. Бының тураһында 1664 йылда икенсе Волконский А. М. башҡорттарҙы батша властары буйһонорға саҡырып былай итеп яҙған:{{начало цитаты}}«Вас, Айских волостей и Балыкчинских, за ваши неправды повоевал, побил и в полон поймал многих и разорил, и то вам разоренья от себя учинилось, от вашего воровского (то есть повстанческого) заводу и умыслу»{{конец цитаты|источник=МИБ, часть 1. — с. 185}}

Балыҡсы башҡорттары шулай уҡ 1735—1740 йылдарҙағы [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|ихтилалдарҙа]] әүҙем ҡатнашҡандар. 1736 йылдың 19 ғинуарында А. И. Тевкелев етәкселегендәге каратель отрядтары балыҡсыларҙың [[Һөйәнтүҙ]] ауылына килеп, унда йәшәгән халыҡты ҡаты язалап үлтерәләр. Бының тураһында [[Рычков Пётр Иванович|П. И. Рычков]] үҙ күҙе менән күргәндәрен артабанғыса яҙып ҡалдырған{{sfn|История башкирских родов|2014|страницы=24}}:<blockquote>«...близ тысячи человек с женами и детьми их во оной деревне перестреляно и от драгун штыками, а от верных башкирцев и мещеряков копьями переколото; сверх того сто пять человек собраны были в один амбар и тут огнем сожжены... при чем всего удивительнее, что многие из тех воров, будучи в огне, имевшиеся в амбаре копья со многими хульными и бранными словами на стоящих тут драгун выбрасывали и нескольких там по ранили... И таким образом вся оная деревня Сеянтусы и жители с их женами и детьми от мала до велика через одну ночь огнем и оружием погублены, а жилища их в пепел обращены»</blockquote>
Тевкелевҡа «[[Тәфтиләү]]» башҡорт халыҡ йырында хурлыҡ тамғаһы ҡуйылған. Балыҡсылар, башҡа башҡорттар кеүек Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуының шарттарын үтәп, Рәсәйҙең барлыҡ һуғыштарында ҡатнашҡандар{{sfn|История сёл и деревень Башкортостана|2009|страницы=297}}.

== Урынлашыуы ==
{| class="wikitable"
!colspan="3" |Балыҡсы башҡорттарының тораҡ пункттары{{sfn|История башкирских родов|2014|страницы=48—66}}<ref>{{китап| автор = [[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Асфандияров А. 3.]]| заглавие =История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий| ссылка = | ответственный = | издание = | место = Уфа| издательство  = Китап| год = 2009| страницы =| страниц = 744| isbn = 978-5-295-04683-4| ref =}}</ref><ref>{{китап| автор = [[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Асфандияров А. 3.]]| заглавие = Аулы мензелинских башкир| ссылка = | ответственный = | издание = | место = Уфа| издательство  = Китап| год = 2009| страницы =| страниц = 600| isbn = 978-5-295-04952-1| ref =}}</ref>
|-
! РФ субъекты !! Район !! Тораҡ пункттар
|-
|rowspan="2" | [[Башҡортостан]] || [[Асҡын районы]] || [[Билгеш]], [[Гөмбә]], [[Иҫке Күскилде]], [[Көнгәкбаш]], [[Ҡамашиҙе]], [[Ҡашҡа (Асҡын районы)|Ҡашҡа]], [[Ҡубыяҙ]], [[Солтанбәк (Асҡын районы)|Солтанбәк]], [[Сураш (Асҡын районы)|Сураш]], [[Табаҫҡытамаҡ]], [[Ташлыкүл (Асҡын районы)|Ташлыкүл]], [[Урмияҙ]], [[Үршиҙе]], [[Үтәш]], [[Әмир (Асҡын районы)|Әмир]], [[Әүәҙәй]], [[Яңы Бағаҙы]], [[Яңы Күскилде]], [[Яңы Сөйөш]] һ. б.
|-
| [[Ҡариҙел районы]] || [[Муллаҡай (Ҡариҙел районы)|Муллаҡай]], [[Түбәнге Балмаҙы]], [[Ураҙбахты (Ҡариҙел районы)|Ураҙбахты]], [[Яңы Муллаҡай]]
|-
| [[Татарстан]] || [[Апас районы]] || Шәмбалыҡсы
|}

== Ҡәбиләгә ҡағылышлы саралар ==
* [[2021 йыл]]дың [[5 февраль|5 февралендә]] Асҡын районының Урмияҙ ауылында Балыҡсы ырыуы вакилдәренең йыйыны булды. Унда Ҡәбилә советына ағзалар һайланды, ырыуҙың гербы һәм гимны раҫланды. Сара «Ырыуҙар ағасы» Бөтә Рәсәй фольклор фестивале һәм Башҡорт тарихы йылына ярашлы [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]]ның «Башҡорт ырыуҙары йыйындары» проекты буйынса ойошторолдо<ref>[https://www.bashinform.ru/news/1555332-v-askinskom-rayone-bashkortostana-sostoyalsya-sezd-roda-balyksy/?sphrase_id=16344522 В Аскинском районе Башкортостана состоялся съезд рода Балыксы. ИА «Башинформ», 5 февраля 2021 года]{{ref-ru}}{{V|10|02|2021}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{китап| автор = [[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Асфандияров А. 3.]]| заглавие = Аулы мензелинских башкир| ссылка = | ответственный = | издание = | место = Уфа| издательство  = Китап| год = 2009| страницы =| страниц = 600| isbn = 978-5-295-04952-1| ref =}}{{ref-ru}}
* {{китап| автор = Асфандияров А. 3.| заглавие =История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий| ссылка = | ответственный = | издание = | место = Уфа| издательство  = Китап| год = 2009| страницы =| страниц = 744| isbn = 978-5-295-04683-4| ref =История сёл и деревень Башкортостана}}{{ref-ru}}
* {{китап| автор = | заглавие = Башкирские родословные = Башҡорт шәжәрәләре / Рос. акад. наук. Уфим. науч. центр. Центр этнол. исслед., Акад. наук Респ. Башкортостан. Отд-ние гуманитар. наук; Сост., предисл., поясн. к пер. на рус. яз., послесл. и указ. Р. М. Булгакова, [[Нәҙерғолов Миңлеғәли Хөсәйен улы|М. Х. Надергулова]]; науч. рук. [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Р. Г. Кузеев]]. Вып. 1| ссылка = | ответственный = | издание = | место = Уфа| издательство  = Китап| год = 2002|выпуск=1| страницы =383—384| страниц = 478| isbn =  5-295-03089-X| ref =}}
* {{китап| автор=| заглавие= История башкирских родов. Балыксы. / С. И. Хамидуллин, Ю. М. Юсупов, Р. Р. Асылгужин, Р. Р. Шайхеев, И. Р. Саитбатталов, Ф. X. Гайсина, Р. М. Рыскулов, А. Я. Гумерова, Г. Ю. Галеева, Г. Д. Султанова| ссылка = https://vk.com/doc704697_360436270?hash=0011b808abf604cbf9&dl=77f1146980b02a4332| ответственный = | место= Уфа| издательство= ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат| год= 2014| том= 3| страниц= 236| страницы= | isbn=978-5-85051-615-4| ref=История башкирских родов}}{{ref-ru}}
* {{Китап:Башҡорт ҡәбиләләре тарихынан}}
* {{ПБН}}{{ref-ru}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|81955}}{{V|10|02|2021}}   
* http://www.ye02.ru/tarih/print:page,1,776-baly1185sylar-tarixyna-ber-1185arash.html

== Видеояҙмалар ==
* {{YouTube|xvlUTWeeUjk|logo=1|Башкирское родословие: Балыксы}} Сценарий авторы [[Хәмиҙуллин Салауат Ишмөхәмәт улы|С. Хәмиҙуллин]], реж. А. Өмөтбаев. «Историческая среда», «Башҡортостан» ДУП ТРК, 2010 йыл.

{{Башҡорт ҡәбиләләре}}

[[Категория:Татарстан тарихы]]