Башҡорттар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Халыҡ
| название      = ''Башҡорттар''
| изображение   = {{image array|perrow=5|width=60|height=70
| image1  = Salavat memorial.jpg| caption1 = [[Салауат Юлаев]]
| image2  = M G Rakhimov.jpg| caption2 = [[Мортаза Рәхимов]]
| image3  = Валиди.jpg| caption3 = [[Әхмәтзәки Вәлиди]]
| image4  = Ш.Бабич.jpg| caption4 = [[Шәйехзада Бабич]]
| image5  = Rasulev Zaynulla.jpg| caption5 = [[Зәйнулла Рәсүлев]]
| image6  = Загир Исмагилов.jpg| caption6 = [[Заһир Исмәғилев]]
| image7  = Rizaetdin fahretdinov.jpg| caption7 = [[Ризаитдин Фәхретдинов]]
| image8 = Халиков.png| caption8 = [[Муллайән Халиҡов]]
| image9  = Muhametsalim Ishmuhametovich Umetbaev.jpg| caption9 = [[Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев]]
| image10  = Хоҙайбирҙин Шәһит Әхмәт улы.jpg| caption10 = [[Шәһит Хоҙайбирҙин]]
| image11  =| caption11 = [[Мәжит Ғафури]]
| image12 = Mustai Karim 2004.jpg| caption12 = [[Мостай Кәрим]]
| image13 = Портрет Акмуллы.jpg| caption13 = [[Аҡмулла]]
| image14 = Zajnab biisheva.jpg| caption14 = [[Зәйнәб Биишева]]
| image15  = DJultji.jpg| caption15 = [[Дауыт Юлтый]]
| image16 = Ғәлимйән Ғирфан улы Таған.jpg| caption16 = [[Ғәлимйән Таған]]
| image17 = Генерал Шайморатов.jpg| caption17 = [[Миңлеғәле Шайморатов]]
| image18 = Gareev mg.jpg| caption18 = [[Муса Гәрәев]]
| image19 = Тагир Кусимов.jpg| caption19 = [[Таһир Күсимов]]
| image20 = Муса Муртазин.jpg| caption20 = [[Муса Мортазин]]
| image21 = Irek Zaripov.jpg| caption21 = [[Ирек Зарипов]]
| image22 = Denis Shafikov in Espoo.jpg| caption22 = [[Денис Шафиҡов]]
| image23 = Сөләймәнов Хәбир Ғибәҙәт улы.jpg| caption23 = [[Хәбир Сөләймәнов]]
| image24 = Rauil bikbaev.jpg| caption24 = [[Рауил Бикбаев]]
| image25 = Saidi.gif| caption25 = [[Ғабдулла Сәиди]]
| image26 = Венер Зәйнулла улы Ғәлиев.jpg| caption26 = [[Ғәлиев Венер Зәйнулла улы|Венер Ғәлиев]]
}}
| самоназвание  = ''башҡорт''
| численность =  2 млн  тирәһе<ref name="ethnologue">{{cite web|author=Lewis, M. Paul (ed.)|year=2009|url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bak|title=Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition.|lang=en|publisher=Dallas, Tex.: SIL International.|accessdate=2011-04-15|archiveurl=http://www.webcitation.org/61937ez36|archivedate=2011-08-23}}</ref>
| расселение = {{флагификация|Россия}}:1 571 879 (2020 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom5_tab1_VPN-2020.xlsx Том 5. «Национальный состав и владение языками». Таблица 1. Национальный состав населения] </ref>
** {{флагификация|Башкортостан}}: 1 268 806
** {{флагификация|Челябинская область}}: 128 071
** {{флагификация|Оренбургская область}}: 36 181
** {{флагификация|Тюменская область}}: 3 001
** {{Флагификация|Ханты-Мансийский автономный округ — Югра}}: 29 717
** {{флагификация|Ямал-Ненец автономиялы округы}}: 6 111
** {{флагификация|Пермский край}}: 16 105
** {{флагификация|Свердловская область}}: 17 286
** {{флагификация|Татарстан}}: 11 029
** {{флагификация|Курганская область}}: 8 026
** {{флагификация|Самарская область}}: 5 254
** {{флагификация|Москва}}: 5 715
** {{флагификация|Московская область}}: 4 258
** {{флагификация|Саратовская область}}: 2 129
** {{флагификация|Удмуртия}}: 1 982
** {{флагификация|Санкт-Петербург}}: 3 185
** {{флагификация|Ленинградская область}}: 1038
** {{флагификация|Красноярский край}}: 2 595
** {{флагификация|Республика Коми}}: 816
** {{флагификация|Кемеровская область}}: 1 080
** {{флагификация|Краснодарский край}}: 1 778
** {{флагификация|Республика Саха}}: 1 109
** {{флагификация|Томская область}}: 1 125
** {{флагификация|Иркутская область}}: 797
** {{флагификация|Приморский край}}: 606
** {{флагификация|Забайкальский край}}: 534
** {{флагификация|Хабаровский край}}: 502
** {{флагификация|Омская область}}: 490
** {{флагификация|Ростовская область}}: 538
** {{флагификация|Волгоградская область}}: 390
** {{Флагификация|Калининградская область}}: 314
** {{флагификация|Республика Крым}}: 516 
** {{флагификация|Севастополь}}: 152
** {{флагификация|Ставропольский край}}: 468
** {{флагификация|Чечня}}: 157
** {{флагификация|Мурманская область}}: 995
{{KAZ}}: <br />17 263 (2009 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац%20состав.rar Агентство Республики Казахстан по статистике. Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511104653/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |date=2011-05-11 }}</ref> <br />
{{UKR}}: <br />4 253 (2001 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="un.org">[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V2_table4.xls Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: each census, 1985—2003] {{ref-en}}</ref> <br />
{{Флагификация|Туркменистан}}: <br />3 820 (1995 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160310001057/http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html |date=2016-03-10 }}</ref> <br />
{{UZB}}: <br />53 000 (2016 й. баһалама)<ref>http://joshuaproject.net/countries/UZ</ref><br />
{{KGZ}}: <br />1 111 (2009 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года</ref> <br />
{{Флагификация|Молдова}}: 610 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=9 Демоскоп. МССР. 1989]</ref> йәки 600 <ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/MD]</ref><br>
{{Флагификация|Грузия}}: 379 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=6 Демоскоп. Груз. ССР 1989]</ref><br>
{{Флагификация|Азербайджан}}: 533 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 Демоскоп. Аз. ССР 1989]</ref><br>
{{Флагификация|Армения}}: 145 (1989)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=13]</ref><br>
{{BLR}}: <br /> 339 (2019 й. халыҡ иҫәбен алыу) <ref>[https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/df5/df5842f32b1b8a711043f8f54856f5c8.pdf| Национальный состав Республики Беларусь.Статистический бюллететень Национальный Статистический комитет Республики Беларусь., Минск 2020]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> <br />
{{LAT}}: <br />232 (2019 й. баһалама)<ref>https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/backup/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190217201111/https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/backup/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf |date=2019-02-17 }} {{ref-lv}}]</ref> <br />
{{TJK}}: <br />143 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://www.stat.tj/ru/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355501132.pdf Перепись населения и жилищного фонда Республики Таджикистан 2010 года. Национальный состав, владение языками и гражданство населения Республики Таджикистан. Том III] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014054442/http://www.stat.tj/ru/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355501132.pdf |date=2013-10-14 }}</ref> йәки 8400<ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/TI]</ref>
{{EST}}: <br />112 (2011 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PCE04&lang=1 PCE04: ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011] {{ref-en}}</ref> <br />
{{LIT}}: <br />84 (2011 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://web.stat.gov.lt/uploads/docs/gyv_kalba_tikyba.pdf GYVENTOJAI PAGAL TAUTYBĘ, GIMTĄJĄ KALBĄ IR TIKYBĄ (Национальный, языковой и религиозный состав Литвы)]</ref>
| вымер =
| архкультура =
| язык = [[башҡорт теле|башҡорт]], [[урыҫ теле|рус]], [[татар теле|татар]]<ref name="perepis2002.ru">[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». 5. Владение языками (кроме русского) населением наиболее многочисленных национальностей (с численностью 400 тысяч человек и более)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120126074108/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 |date=2012-01-26 }}</ref>.
| раса =  [[европеоид раса|европеоид]], [[көньяҡ себер расаһы|көньяҡ себер]], [[понтий расаһы|понтий]], [[урал расаһы|урал]]<ref name=autogenerated3>''[[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Юсупов Р. М.]]'' Антропологические типы //Башкирская энциклопедия. В 7 т.: Т.1. A-Б. — Уфа: Башкирская энициклопедия, 2005, С.169.</ref><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/7280-antropologicheskie-tipy|Антропологические типы|автор=[[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Юсупов Р. М]]}}</ref>
| религия = [[Сөнниҙәр|Сөнни Ислам]]
| родственные = [[төрки халыҡтар]]<ref>[http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF ''Лобов А. С.'' Структура генофонда субпопуляций башкир. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата биологических наук . Уфа, 2009.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110816193639/http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF |date=2011-08-16 }}</ref><ref>Татары. - М.: Наука, 2001, С.42-43.</ref>, [[мадьярҙар]]<ref>[http://soraman.livejournal.com/5160.html Nemeth G. Ungarische Stammesnamen bei den Baschkiren. Hungary, Budapest, 1966.]</ref><ref>[http://soraman.livejournal.com/5576.html Немет Д. Венгерские племенные названия у башкир. Будапешт, 1966.]</ref>
| входит = [[Алтай ғаиләһе]]<br />
&nbsp;&nbsp;[[Төрки халыҡтар|Төрки тармағы]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Ҡыпсаҡтар|Ҡыпсаҡ төркөмө]]<br /> 
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Волга буйы ҡыпсаҡ телдәре|Иҙел буйы төркөмсәһе]]<br /> 
| включает =
| происхождение = [[Башҡорттарҙың этногенезы|ҡатнаш]]: төрки, фин-уғыр, [[Башҡорттарҙың һинд-иран сығышы тураһында гипотеза|иран]]
}}
{{БМ}}
'''Башҡорттар''' — [[Төрки телле халыҡтар|төрки телле]] милләт, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның һәм [[Тарихи Башҡортостан|шул уҡ исемдәге тарихи-география өлкәнең]] төп халҡы. Республиканан тыш башҡорттар үҙҙәренең тарихи йәшәйеш төбәктәре булған [[Силәбе өлкәһе|Силәбе]], [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур]], [[Свердловск өлкәһе|Свердловск]], [[Ҡурған өлкәһе|Ҡурған]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]] өлкәләрендә, шулай уҡ [[Татарстан Республикаһы]]нда һәм [[Пермь крайы]]нда күпләп көн итә. Бынан тыш башҡорттар [[Рәсәй Федерацияһы]]ның бөтә биләмәләрендә лә, Яҡын һәм Алыҫ сит илдәрҙә лә бар.

Башҡорттарҙың Рәсәй Федерацияһындағы һан иҫәбе (2002) — 1 673 389 кеше, шул иҫәптән Башҡортостан Республикаһында — 1 221 302. [[Башҡорт теле]] Алтай ғаиләһе [[Төрки телдәре|төрки төркөмөнөң]] көнбайыш тармағына инә, тармаҡланған [[Башҡорт теленең диалекттары|диалект структураһы]] бар. [[Ислам|Дин]] тотҡан башҡорттар — [[мосолман]]-[[сөнниҙәр]].

== Этноним ==
Этноним ғәрәп һәм фарсы сәйәхәтселәре һәм географтары [[Сәлләм Тәржемән]], [[Балхи]] («башджард», «башджар», «басхарт»), [[Истахри]], [[Мәсүди]] («баджгард»), [[Ибн Фаҙлан]], [[Гардизи]] («башджурт»), [[Мәхмүт Ҡашғари]] («башгырт»), [[Иҙриси]] («басджирт»), [[Яҡут әл-Хәмәүи]] («баш джирд», «баш кирд»), Европа сәйәхәтселәре [[Плано Карпини]] («баскарт»), [[Гильом де Рубрук]] («паскатир») һәм башҡалар хеҙмәттәрендә телгә алына<ref>{{БЭ|1782|Башҡорт, этноним|автор=[[Бикбулатов Наил Вәли улы|Бикбулатов Н. В.]]}}</ref>.

Әлеге ваҡытта башҡо́рт этнонимының 50-нән ашыу төрө барлыҡҡа килеү варианты бар.
* XVIII быуат тикшеренеүселәре [[Татищев Василий Никитич|В. Н. Татищев]], [[Рычков Пётр Иванович|П. И. Рычков]], [[Иоганн Готлиб Георги|И. Г. Готлиб]] буйынса, башҡорт һүҙе «баш ҡорт», йәғни «баш бүре» тигәнде аңлата<ref>''[[Татищев Василий Никитич|Татищев В. Н.]]'' История Российская". Т. 1. — М.-Л., 1962. — С. 252.</ref><ref>''[[Рычков Пётр Иванович|Рычков П. И.]]'' История Оренбургская. — СПб., 1759. — С. 10.</ref><ref>''[[Иоганн Готлиб Георги|Готлиб И. Г.]]'' Описание всех обитающих в Российском государстве народов и их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, вероисповеданий и прочих достопамятностей. — СПб., 1799. — С. 85.</ref>.
* Тарихсы һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе [[Юматов Василий Степанович|В. С. Юматов]] буйынса, башҡорт — «баш ҡорт». Бында «ҡорт» һүҙе [[бал ҡорто]] мәғәнәһендә<ref>''[[Юматов Василий Степанович|Юматов В. С.]]'' О названии башкирцев // Оренбургские губернские ведомости. — № 24. — С. 297.</ref>.
* Рәсәй тарихсыһы һәм этнограф [[Алекторов Александр Ефимович|А. Е. Алекторов]] 1885 йылда яҙғанса, башҡорт — «айырым бер халыҡ»<ref>''[[Алекторов Александр Ефимович|Алекторов А. Е.]]'' // Оренбургский листок. — № 46.</ref>.
* Этнограф-ғалим [[Бикбулатов Наил Вәли улы|Н. В. Бикбулатов]] буйынса, этноним, [[Гардизи]]ҙың (XI б.) тарихи яҙмаларында телгә алынған, [[Яйыҡ]] йылғаһы бассейнында хазарҙар һәм [[ҡыпсаҡтар]] араһында йәшәгән, 2000 яугиры булған легендар сардар ''[[Башҡорт хан|Башгирд (Башҡорт хан)]]'' исеменән килеп сыҡҡан тигән фекер тәҡдим итә<ref>''[[Бикбулатов Наил Вәли улы|Бикбулатов Н. В.]]'' Этноним «башҡорт» / Башкирская этнонимия</ref>.
* Мадьяр төркиәтселәре [[Бернат Мункачи|Б. Мункачи]], [[Дьюла Немет|Ю. Ф. Немет]], [[АҠШ]] ғалимы Д. М. Данлоп буйынса ''башҡорт'' этнонимы «биш ҡәбилә, биш [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|уғыр (оғур)]]» тип аңлатылған ''beshgur, bashgur'' формаларынан барлыҡҡа килгән<ref>''Németh Gy.'' A honfoglalo magyarság kialakulása. — Budapest, 1930.</ref>. Шулай уҡ Мункачи һәм Данлоп фекеренсә, хәҙерге телдәге ''Sh'' өнөнөң болғар телендәге ''L'' өнөнә тура килеүе нигеҙендә, ''башҡорт (bashgur)'' һәм ''булгар (bulgar)'' этнонимдары эквивалентлы булып тора<ref>''Munkachi B.'' Etnographia, VI, Budapest 1895, 380—381</ref><ref>''Danlop D. M.'' The History of Jewish khazars. — New Gersey, 1954. — P. 34.</ref>. Был фекерҙәр менән [[Зәки Вәлиди|Ә. Ә. Вәлидов]] та килешә<ref>{{статья|автор =[[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]].|заглавие =«Башғурт» һәм «Булғар» һүҙҙәренең этимологияһы / Ибн Фаҙландын юлъяҙмаһы|ссылка = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|год = 1997|номер = 7|страницы=108—109|issn = 1683-3554}}</ref>.
* Танылған төрки этнонимдар тикшереүсеһе [[Баскаков Николай Александрович|Н. А. Баскаков]] буйынса, башҡорт һүҙе 2 киҫәктән ойоша: «badz(а)»—"бажа", [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|«(о)ғур»]]—"ҡәбилә атамаһы", һәм мәғәнәһе лә «уғыр бажалары». Шулай уҡ Баскаков был этнонимды [[бәшнәктәр]]ҙең атмаһы менән сағыштыра<ref>''[[Баскаков Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]'' Модели тюркских этнонимов и их типологическая классификация. // Ономастика Востока. — М., 1980. — С. 199—207.</ref><ref>''[[Баскаков Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]'' О происхождении этнонима башкир. // Этническая ономастика. — М., 1984.</ref>. Баскаков фекеренсә төрки һәм монгол телдәрендә һүҙ башындағы ''b ~ т'' алмашыусанлығы нигеҙендә, «башҡорт» һәм [[Мадьярҙар|«мадьяр»]] этнонимдары бер үк сығышлы тигән һығымтаға килә: башҡорт — ''badža oγur'' ([[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|оғурҙар]] бажаһы, [[уғырҙар]] бажаһы) ''> badž(a) oγur > badžγar'' ошо форманы ала ''madž(a) oγur > madžγur > madžγar > madjar''<ref>''Баскаков Н. А.'' О происхождении этнонима башкир // Сборник «Этническая ономастика». Академия наук СССР. Институт этнографии имени Н. Миклухо-Маклая. — М.: Наука, 1984.</ref>.
* Телсе [[Зәкиев Мирфәтих Зәки улы|М. З. Зәкиев]] буйынса ''башҡор/башҡыр'' этнонимы баш-оғур («төп [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|оғур/уғыр»]] йәки «башҡа [[Уғырҙар|уғыр]]») композитына барып тоташыуы мөмкин: ''башоғур>башғур>башғыр>башҡор''<ref>{{книга |автор= [[Зәкиев Мирфәтих Зәки улы|Зәкиев М. З.]]|заглавие=Этногенез тюрков, булгар и башкир |ответственный= |ссылка= |место= Уфа|издательство= Гилем|год= 2011|том= |страниц= 288|страницы= 58|isbn=978-5-7501-1272-2|ref= }}</ref>.
* Этнограф [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|М. И. Өмөтбаев]] буйынса, башҡорттар борон үҙҙәрен ''«баш унғар»'' («баш [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|уғыр]]»), һуңынан ''«башғур»'', һәм аҙаҡ ''«башҡурт»'' тип атай<ref>{{статья|автор =[[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Уметбаев М. И.]]|заглавие =Башкиры|ссылка = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|год = 1998|номер = 2|страницы=161|issn = 1683-3554}}</ref>.
* Тел белгесе [[Аҙнабаев Әхмәр Мөхәмәтдин улы|Ә. М. Аҙнабаев]] буйынса этноним түбәнге өлөштәрҙән тора: ''баш''+''[[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|уғыр]]''//''уғор''+''т'': ''биш''+''уғыр''+''т'' (бында «биш» — һан, «уғыр» — ҡәбилә атамаһы, «т» — дөйөм алтай күплек күрһәткесе). Әхмәр Аҙнабаев этнонимды «[[Венгрҙар|венгр]]» (''вун<ref>[[Сыуаш теле]]ндә «вун» — 10 һанын аңлата</ref> уғар''//''уғыр'') һәм «[[Болғарҙар|болғар]]» (''бäл<ref>[[Сыуаш теле]]ндә «пилллек//пилек» — 5 һанын аңлата</ref> уғор''//''уғар''//''уғыр'') этнонимдарының этимологиялары менән сағыштыра<ref>{{статья|автор =[[Аҙнабаев Әхмәр Мөхәмәтдин улы|Аҙнабаев Ә. М.]]|заглавие =Тағы ла «башҡорт» этнонимы тураһында|ссылка = http://vatandash.ru/pics/pdf/1112.pdf|издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|год = 2002|номер = 6|страницы=100—106|issn = 1683-3554}}</ref>.
* Этнограф [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Р. Ғ. Кузеев]] этноним ''баш'' — «баш», «төп» һәм ''ҡор(т)'' — «ырыу», «ҡәбилә», «бүре» һүҙҙәренән барлыҡҡа килеү варианттарын килтерә<ref>{{ПБН|страницы=447—448}}</ref>.

== Этногенез ==
{{Төп мәҡәлә|Башҡорттарҙың этногенезы}}
Башҡорттар составында этнографик төркөмдәр (төньяҡ-көнсығыш, көньяҡ-көнсығыш, көньяҡ-көнбайыш, төньяҡ-көнбайыш), этник төркөмдәр (Кама‑Ыҡ башҡорттары, Пермь башҡорттары, Урал аръяғы башҡорттары, [[Ырғыҙ-Кәмәлек башҡорттары]], [[Ырымбур башҡорттары]]), этник ҡатлам төркөмдәре ([[мишәрҙәр]], [[типтәрҙәр]]) айырып йөрөтөлә. Башҡорттар раса составы буйынса бер төрлө түгел, уға европеоид һәм монголоид расалары ҡушылыуы хас.

Башҡорттарҙың барлыҡҡа килеүе тураһында төрлө ғилми ҡараштар бар.
* Төрки — В. М. Флоринский, П. С. Назаров, [[Руденко Сергей Иванович|С. И. Руденко]], [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Р. Ғ. Кузеев]], В. Вильяминов-Зернов, В. Н. Витевский, Д. Н. Соколов һәм башҡалар;
* Финн-уғыр — [[Филипп Иоганн фон Страленберг|Ф. И. Страленберг]], В. Н. Татищев, Н. М. Карамзин, С. А. Токарев, Д. А. Хвольсон, И. Н. Березин, К. Уйфальфи, [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|М. И. Өмөтбаев]], В. Ф. Филоненко, Н. П. Шастина һәм башҡалар;
* [[Башҡорттарҙың һинд-иран сығышы тураһында гипотеза|иран]] — [[Ғәлләмов, Салауат Абдрахман улы|С. А. Ғәлләмов]], [[Руденко Сергей Иванович|С. И. Руденко]], К. Ф. Смирнов һәм башҡалар<ref>[http://www.math.sunysb.edu/~shafikov/rus/bashkir/bashkiry.pdf?PHPSESSID=02f4d6f5bb9d975e3d594a919cd0f377 Руденко С. И. Башкиры. М.-Л., Наука, 1955, с.351.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20030308130313/http://www.math.sunysb.edu/~shafikov/rus/bashkir/bashkiry.pdf |date=2003-03-08 }}</ref><ref>[https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/101qE1d.jpg Мажитов Н. А., Султанова А. Н. История Башкортостана. Уфа, Китап, 2010,]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/301qE1f.jpg С.108 (Смирнов К. Ф. о дахо-массагетских корнях башкир).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120144620/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/301qE1f.jpg |date=2012-01-20 }}</ref><ref>Р. М. Юсупов. Краниология башкир. Л., Наука, 1989; [http://soraman.livejournal.com/16422.html Юсупов Р. М. Некоторые проблемы палеоантропологии Южного Урала и этнической истории башкир//XIII Уральское археологическое совещание. Тезисы докладов, часть II, Башkортостан, Уфа, ВЭГУ, 23-25.04.1996, С. 120—123.]</ref><ref>[https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/101qE1l.jpg Зинуров Р. Н. Башкирские восстания и индейские войны — феномен в мировой истории. Уфа, Гилем, 2001,]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE1o.jpg С.11 (прабашкиры — потомки отделившихся скифов).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120155320/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE1o.jpg |date=2012-01-20 }}</ref><ref>[https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE19.jpg Галлямов С. А. Башкорды от Гильгамеша до Заратустры. Уфа, РИО РУНМЦ Госкомнауки РБ, 1999] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120143431/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE19.jpg |date=2012-01-20 }} [https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE15.jpg (О башкордах из родов Тангаур и Гайна)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120170621/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE15.jpg |date=2012-01-20 }}.</ref>;
* Ҡатнаш — А. Шлецер, А. Кастрен, Н. Аристов, А. Дмитриев, С. А. Токарев һәм башҡалар.

=== Генетика ===
[[Файл:Haplogroup R1b (Y-DNA).PNG|thumb|250px|слева| [[:ru:Гаплогруппа R1b (Y-ДНК)|R1b гаплогруппа]] башҡорттарҙа һәм инглиздәрҙә таралған]]
[[:ru:Сайкс, Брайан|Брайан Сайкс]] һәм [[:ru:Оппенгеймер, Стивен|Сти́вен О́ппенгеймер]] үҙ хеҙмәттәрендә [[:ru:Гаплогруппа R1b (Y-ДНК)|R1b гаплогруппа]] таралыу нигеҙендә британлылар һәм башҡорттар туған халыҡтар булыу мөмкинлеген билдәләйҙәр<ref>[ http://old.archeo-news.ru/2012/07/blog-post_24.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160315204630/http://old.archeo-news.ru/2012/07/blog-post_24.html |date=2016-03-15 }} ]</ref>. Фонетик яҡтан башҡорт өндәре ҫ, ҙ, һ, ң инглиз телендәге th, th, h, ng өндәре менән оҡшаш.

Башҡорт субпопуляция араһында иң күбеһе Y-хромосомалы мутациялар — R-M269 (R1b-Z2103), R1b-M73, R1a-SRY10831.2 (R1a-M198: R1a-Z2123 һәм R1a-Z280) һәм N1a1a (элеккесә N-tat).<ref name="lob">[http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF Лобов А. С. Структура генофонда субпопуляций башкир. Диссертация кандидата биологических наук. — Уфа, 2009. — 131 с.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110816193639/http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF |date=2011-08-16 }}</ref> Шул мутациялар Көнбайыш Европала һәм Көньяҡ Уралда күпләп таралған R1b гаплогруппаһына (R-M269 и R-M73), Көнсығыш Европала һәм Урта Азияла таралған R1a гаплогруппаһына (SRY10831.2) һәм N гаплогруппаһына (N-tat) инәләр. <!-- Көсләүеслек тереяҙмаһы --> (мт-ДНК) ырыулыҡтары буйынса башҡорттарҙа Көнбайыш Рәсәй ырыулыҡтары (60,8 %-ға тиклем) өҫтөнлөк итә һәм 39,2%-ты Көнсығыш Рәсәйҙә таралған ырыулыҡтарға барып тоташа.

=== Ҡәбиләләре һәм ырыуҙары ===
{{төп мәҡәлә|Башҡорт ҡәбиләләре}}
Башҡорт халҡы элек ҡәбиләләргә һәм ырыуҙарға бүленгән. Ырыуҙар — араларҙан, нәҫел-зат бүленештәренән торған.

Ҡәбиләләр таралып ултырыу һәм этник тарих барышында башҡорттарҙың төньяҡ-көнбайыш ([[байлар]], [[балыҡсы]], [[бүләр]], [[гәрә]], [[ғәйнә]], [[дыуанай]], [[ирәкте]], [[йылан]], [[йәлдәк]], [[йәнәй]], [[ҡаңлы]], [[ҡаршын]], [[ҡырғыҙ]], [[таҙлар]], [[танып]], [[унлар]], [[Уран (ҡәбилә)|уран]], [[ыуаныш]], [[юрмый]]), төньяҡ-көнсығыш ([[бишул]], [[бәҙрәк]], [[бәкәтин]], [[дыуан]], [[көҙәй]], [[ҡалмаҡ]], [[ҡатай]], [[ҡошсо]], [[ҡумрыҡ]], [[ҡыуаҡан]], [[мырҙалар]], [[өпәй]], [[табын]], [[ҡыуаҡан|түбәләҫ]], [[терһәк]], [[һалйот]], [[һеңрән]], [[һыҙғы]], [[һырҙы]], шуран, [[әйле]]), көньяҡ-көнсығыш ([[бөрйән]], [[ҡыпсаҡ]], [[тамъян]], [[түңгәүер]], [[үҫәргән]], [[юрматы]]), көньяҡ-көнбайыш ([[мең]]) төп этнографик төркөмдәре барлыҡҡа килә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/7508-bil|Ҡәбилә|автор=[[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Йосопов Р. М.]]}}</ref>.

== Тарих ==
{{Башҡортостан тарихы}}
{{төп мәҡәлә|Башҡортостан тарихы}}
[[Файл:NE 600ad.jpg|thumb|250px|слева| Евразия картаһы, б.э. 600 йылы]]
[[Файл:Башкирские казаки в Европе.jpg|right|thumb|250px|1813 йылда Европала башҡорт полктары. Фёдор Куртенер һүрәте (XIX быуат)]]
[[Файл:Basjkier in Veessen bij de haven.jpg|right|thumb|250px|Башҡорт яугиры статуяһы (Нидерланд), 2018 йыл]]
Совет филологы, антика тарихы С. Я. Лурье иҫәпләүенсә, б.э.т. V быуатта [[Геродот]]тың "Тарих"ында [[аргиппейҙар]] исеме аҫтында хәҙерге башҡорттарҙың ата-бабалары телгә алына<ref name="lurie">''Лурье С. Я.'' История Древней Греции / С. Я. Лурье. — Л., 1940. — Ч. 1. — 685 с.</ref>. Геродот хәбәр итеүенсә, [[аргиппейҙар]] «бейек тауҙар битләүендә» йәшәй<ref name="herodod">''[[Геродот]].'' [http://www.vehi.net/istoriya/grecia/gerodot/04.html «История». Книга Четвёртая. «Мельпомена»]</ref>, улар күршеләренең үҙ-ара низағтарын яйға һала һәм уларҙа тыуған иленән ҡыуылған берәйһе һыйынырға урын тапһа — уны бер кем дә кәмһетмәйәсәк. Агрипейҙар айырым телдә һөйләшә, скифса кейенә, ағас емештәре менән туҡлана. Аҙыҡҡа ҡулланылған ағастың атамаһы — понтик, уның емештәре баҡса борсағына оҡшаш, әммә эсендә һөйәге бар. Бешкән емеште туҡыма аша һығалар һәм унан «асхи» тигән ҡара һут сыға. Был һутты улар һөткә болғап эсә. "Асхи"ның төпрәһенән күмәс әҙерләйҙәр<ref name="herodod"/>. С. Я. Лурье "асхи"ны «әсе» ({{lang-ru|кислый}}) төрки һүҙенә тап килтерә<ref name="lurie"/>, ә телсе [[Кейекбаев Жәлил Ғиниәт улы|Ж. Ғ. Кейекбаев]] буйынса, «асхи» һүҙе [[башҡорт теле]]ндәге «әсе һыу»ҙы ({{lang-ru|кислая жидкость}}) хәтерләтә<ref>''[[Кейекбаев Жәлил Ғиниәт улы|Киекбаев Дж. Г.]]'' Некоторые вопросы изучения башкирских и татарских диалектов. — С. 19.</ref>.

Төркиәтсе [[Әхмәтзәки Вәлиди]] күҙаллауынса, башҡорттар [[Клавдий Птолемей]]ҙың беҙҙең эраның II быуатына ҡараған хеҙмәтендә скифтарҙың ''пасиртай'' тигән ырыуы исеме аҫтында телгә алына<ref name="История башкир" >{{китап |автор= [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ахметзаки Валиди Тоган]]|заглавие=История башкир|ответственный= |ссылка= |место=Уфа |издательство=Китап |год=2010 |том= |страниц= 352|страницы= 21—23|isbn= 978-5-295-05000-8|ref= }}</ref>.

Француз ғалимы М. Бувье-Ажан билдәләүенсә, [[һундар]]ҙың юлбашсыһы [[Аттила]] уға туғандаш булған халыҡ — башҡорттар менән килешеү төҙөй<ref>{{статья|автор= [[Йәнекәев Зөфәр Ирғәле улы|Еникеев З. И.]]|заглавие= Когда и как возникла Башкирская республика?|ссылка= http://vatandash.ru/index.php?article=1785|язык= |издание= [[Ватандаш]]|тип=|год= 2009|том=|номер= 3|страницы=|doi=|issn= 1683-3554}}</ref>.

643 йылда төҙөлгән [[Суй]]-шу хроникаһында, теләү ([[уғыҙ]]) төрки ҡәбиләләре берләшмәһендә 45 ырыу, шул иҫәптән [[Арал диңгеҙе|Арал]] һәм [[Каспий диңгеҙе|Каспий]] диңгеҙҙәре араһында йәшәүсе ''башукили'' телгә алына, көнбайыш һәм ҡытай тикшеренеүселәре уны башҡорттар тип иҫәпләй<ref name="История башкир" /><ref>''Вэй Чжэн.'' Хроника государства Суй. — Пекин: Бона, 1958. — Гл. 84, С 18б, 3.</ref>. Ҡытай сығанаҡтарына ярашлы, VIII—IX быуаттарҙа [[Волга]] бассейнындағы [[һундар]]ҙың этник вариҫтары булған ҡәбиләләр араһында ''Бо-хан'' һәм ''Бей-дин'' телгә алына, уларҙы волга [[болғарҙар]]ы һәм башҡорттарға тап килтерәләр теләү<ref name="История башкир" /><ref>{{ПБН|страницы=427—428}}</ref>.

[[Рәшит әд-Дин]]дең «[[Уғыҙнамә]]»һенә ярашлы, [[Уғыҙҙар|Уғыҙ хандың]] ғәскәрҙәре башҡорттарҙың ''Оло Балғур'' исемле ҡәлғәһен һәм илдәрен яулап ала, уларҙың ''Ҡарашит'' яғбу тигән падишаһын әсиргә ала<ref>{{начало цитаты}}"[Войска] победоносно и с триумфом возвратились и присоединились к Огузу. После этого они все вместе переселились в области северных стран и направились в сторону К.р.л. и Башгурда. Сначала они добрались до высокой крепости под названием Улу Багур. Здешнего правителя звала Кара-шит Ягы. Огуз одержал верх над его войсками и подчинил тамошние края. За то, что Огуз ко всякому проявлял милосердие и любовь, и взрослые, и старшие дали ему имя «Огуз ака». Когда начинался поход против К.р.л. и Башгурдов, то к Огузу собрались люди из девяносто тысяч юртов и поэтому их стали называть Он тогуз Огуз. В пути Огуз обнародовал приказ о том, что «всякий, кто отстанет в пути, должен быть наказан по закону (яса), чтобы не отставал… Что касается жителей страны К.р-л. и Башгурд, то они были весьма необузданными и коварными. Из-за своей гордости и надменности они не склоняли свои головы ни перед одним владыкой. Огуз захватил их падишаха по имени Кара-шит. К.р.л. и Башгурды стали илем и обязались выплачивать дань…»{{конец цитаты|источник={{книга|автор= [[Рәшит әд-Дин|Фазлаллах Рашид ад-Дин.]]|заглавие= Огуз-наме / Пер. с персидского, предисловие, ком-ментарии, примечания и указатели Р. М. Шукюровой|ссылка= |ответственный = |место= Баку|издательство =Элм|год = 1987|том=|страниц = |страницы= 33|isbn=}}}}</ref>. [[Әбү әл-Ғази]]ға ярашлы, [[мадъярҙар]] һәм башҡорттар Уғыҙ ханға ҡаршы баш күтәрәләр<ref>{{книга |автор= Антонов И. В.|заглавие=  Абу-л-Гази. Из «Шеджере-и таракимэ» («Родословная туркмен») // Башкиры в эпоху средневековья|ссылка=|ответственный = |место= Уфа|издательство = |год= 2012|том=|страниц= 308|страницы=300|isbn= 978-5-905-269-05-9 }}</ref>.

Беҙҙең эраның I мең йыллығы аҙағында башҡорттар көнбайышта [[Волга]] йылғаһынан алып көнсығышта [[Тубыл (йылға)|Тубыл]] йылғаһына тиклем, көньяҡта Илек һәм [[Яйыҡ]] (Урал) йылғаларынан башлап төньяҡта [[Кама]] һәм Сылва йылғаларына тиклемге ерҙәрҙә йәшәй һәм төрлө дәүләттәр составына инә ([[Дәшти Ҡыпсаҡ]], [[Төрки ҡағанаты]], [[Хазар ҡағанаты]], [[Волга буйы Болғары]], [[Алтын Урҙа]], [[Ҡазан ханлығы]], [[Нуғай Урҙаһы]], [[Себер ханлығы]]). XVI быуаттың 2‑се яртыһында башҡорттар Мәскәү батшалығына инә. Дәүләт хәрби хеҙмәт һәм башҡа йөкләмәләрҙе үтәү, яһаҡ һәм һалымдар түләү шарты менән башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы, урындағы үҙидаралығы ([[йыйын]], ҡоролтай), традицион йолалары, байрамдары, дин тотоу ирке һаҡланыуын гарантиялай. Колониялаштырыуҙың көсәйеүе, һалымдар үҫеүе һәм йөкләмәләр һанының артыуы, башҡорттарҙың аҫаба ерҙәрен тартып алыу, урындағы үҙидаралыҡтың сикләнеүе башҡорт ихтилалдарына (XVII—XVIII бб.) сәбәп була. Төбәктең башҡа халыҡтары менән бергә башҡорттар Крәҫтиәндәр һуғышында (1773—1775) ҡатнаша. 1798—1865 йылдарҙа [[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы]] була, башҡорттар хәрби хеҙмәтле ҡатламдарға (Башҡорт полктары, [[Башҡорт-мишәр ғәскәре]]) ҡарай. XIX—XX быуат башында башҡорттар һаны арта (1897 йылда ҡарай 1311 мең кеше), мәғариф, мәҙәниәттең артабанғы үҫеше күҙәтелә.

Революциянан ([[1917]]) һуң [[Башҡортостан автономияһы]]н төҙөү өсөн көрәш башлана. 1919 йылдың мартында Үҙəк Совет власы менəн [[Башҡорт хөкүмəте]] араһында [[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү|Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеүгә]] ҡул ҡуйыла. [[1922]] йылда [[Оло Башҡортостан]] ойошторолғандан һуң, башҡорттарҙың күп өлөшө унан ситтә ҡала ([[Туҡ-Соран кантоны]], [[Ялан кантоны]], [[Арғаяш кантоны]]). 1926 йыл аҙағында башҡорттар һаны революцияға тиклемге осор менән сағыштырғанда ике тапҡырға тиерлек кәмей һәм [[СССР]]‑ҙа 714 мең кеше тәшкил итә, [[БАССР]]‑ҙа — 584,8 мең: Граждандар һуғышы, ҡоролоҡ һәм аслыҡ эҙемтәләре үҙен һиҙҙерә. Башҡорттар һаны артыуына сәйәси репрессиялар, [[Бөйөк Ватан һуғышы]] кире йоғонто яһай. Башҡорттарҙың бер өлөшө [[урыҫтар]], [[татарҙар]] тарафынан ассимиляциялана. Халыҡ һанының революцияға тиклемге кимәленә тик 1989 йылда өлгәшелә. Башҡорттарҙың башҡа төбәктәргә миграцияһы күҙәтелә: [[1926]] йылда — дөйөм һандың 18 %‑ы, [[1959]] — 25,4 %‑ы, [[1989]] — 40,4 %‑ы. Эш урындары етешмәү һәм уңайһыҙ социаль шарттар арҡаһында, нигеҙҙә, көньяҡ‑көнсығыш һәм көньяҡ райондарҙан халыҡ күсеп китә. Һуңғы йылдарҙа башҡорттарҙың Урта Азия, Ҡаҙағстан һәм башҡа төбәктәрҙән ҡайтыу тенденцияһы (1992—96 йй. 4904 кеше) күҙәтелә. Башҡорттарҙың социаль‑демографик структураһында эшселәр синыфы, интеллигенция, инженер‑техник хеҙмәткәрҙәр һаны арта.

== Теле ==
{{main|Башҡорт теле|Башҡорт яҙыуы}}
[[Файл:Bashkir language in the Russian Empire (1897).svg|thumb|right|250px|1897 йылғы Бөтә Рәсәй иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы [[Рәсәй империяһы]]нда башҡорт теленең таралыу ареалы.]]
[[Башҡорт теле]] алтай телдәре ғаиләһенә ингән төрки телдәрҙең береһе (ҡыпсаҡ төркөмөнөң ҡыпсаҡ‑болғар төркөмсәһе). Башҡорттарҙың милли теле, [[урыҫ теле]] менән бер рәттән, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның дәүләт теле. Шулай уҡ [[Рәсәй Федерацияһы]]ның [[Ҡурған өлкәһе|Ҡурған]], [[Свердловск өлкәһе|Свердловск]], [[Силәбе өлкәһе|Силәбе]], [[Төмән өлкәһе|Төмән]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]], Чита һәм [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур]] өлкәләрендә, [[Пермь крайы]]нда, [[Татарстан]]да, [[Коми Республикаһы]]нда, [[Саха Республикаһы]]нда, Урта Азия республикаларында, [[Ҡаҙағстан]]да һ. б. таралған. Башҡорт телендә һөйләшеүселәр һаны — 1057 меңгә яҡын кеше (2002).

Төп диалекттары: [[Төньяҡ-көнбайыш диалект|төньяҡ-көнбайыш]], [[Көнсығыш диалект|көнсығыш]] һәм [[Көньяҡ диалект|көньяҡ]]. Лексик һәм фонетик‑грамматик билдәләре буйынса [[татар теле]]нә яҡын.

Башҡорттарҙың күбеһе [[урыҫ теле]]н, бер өлөшө [[мари теле]]н, [[сыуаш теле]]н, [[татар теле]]н, [[удмурт теле]]н һәм башҡалар телдәрҙе белә.

== Иҫәбе һәм урынлашыуы ==
[[Файл:Ареал расселения башкир в Волго-Уральском регионе. По данным Всероссийской переписи населения 2010 года..png|thumb|2010 йылғы Бөтә Рәсәй иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы Волга-Урал регионында башҡорттарҙың таралып ултырыуы.]]
[[Рәсәй империяһы]]ның беренсе бөтә халыҡ иҫәбен алыу ([[1897]]) ваҡытында милләт тураһында һорау бирелмәгән. Шул уҡ ваҡытта туған тел һәм ниндәй дингә ышаныуҙары тураһындағы һорауға яуаптар буйынса теге йәки был милләттең һан иҫәбен билдәләп була. 1897 йылда Рәсәйҙә 1 321 363 кеше туған телен [[башҡорт теле]] тип атаған. Башҡорттарҙың 99,2 % [[Өфө губернаһы|Өфө]] (899 910), [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]] (254 561), [[Пермь губернаһы|Пермь]] (85 395), [[Һамар губернаһы|Һамар]] (57 242), [[Вятка губернаһы|Вятка]] (13 909) губерналарында йәшәгән.

Бөтә донъяла халыҡ һанын теүәл генә билдәләүе бик ауыр. Әммә ҡайһы бер сығанаҡтарҙа донъяла башҡорттар 2 миллион тирәһе кеше тигән фаразлауҙар бар. 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, [[Рәсәй Федерацияһы]]нда 1 584 554 башҡорт, шул иҫәптән [[Башҡортостан Республикаһы]]нда — 1 172 287 башҡорт теркәлгән<ref name="пер.2010"/><ref name="этнорф2010"/><ref name="этноСРФ">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120601173256/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls |date=2012-06-01 }}</ref>.

Хәҙерге ваҡытта [[Тарихи Башҡортостан]]ға ингән территорияларҙан тыш, башҡорттар [[Рәсәй Федерацияһы]]ның барлыҡ субъекттарында, шулай уҡ сит илдәрҙә йәшәйҙәр.
<div style="width:70%">
{|class="wide"
|+Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса башҡорттарҙың һан иҫәбе (кеше)
!
![[1897]]<ref>1897 й. халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре [[Рәсәй империяһы]] һәм [[Өфө губернаһы]] территориялары буйынса бирелгән</ref>
![[1926]]
![[1939]]
![[1959]]
![[1970]]
![[1979]]
![[1989]]
![[2002]]
![[2010]]
![[2021]]
|-
|[[Рәсәй империяһы]], [[СССР]]
|align=right| —
|align=right| 713 693
|align=right| 843 648
|align=right| 989 040
|align=right| 1 239 681
|align=right| 1 371 452
|align=right| 1 449 157
|align=right| —
|align=right| —
|align=right| —
|-
|[[РСФСР]], [[Рәсәй Федерацияһы]]
|align=right| 1 321 363
|align=right| 712 366
|align=right| 824 679
|align=right| 953 801
|align=right| 1 180 913
|align=right| 1 290 994
|align=right| 1 345 273
|align=right| 1 673 389
|align=right| 1 584 554
|align=right| 1 571 879
|-
|[[Башҡорт АССР-ы]], [[Башҡортостан Республикаһы]]
|align=right| 899 910
|align=right| 625 845
|align=right| 671 188
|align=right| 737 711
|align=right| 892 248
|align=right| 935 880
|align=right| 863 808
|align=right| 1 221 302
|align=right| 1 172 287
|align=right| 1 268 806
|}
</div>
Урбанизация процесы ҡала халҡының [[1938]] йылда 5,8 %‑тан [[2002]] йылда ҡарата 42,4 %‑ҡа тиклем артыуына килтерә. Ҡалаларҙа башҡорттар һаны 518 мең кеше тәшкил итә, шул иҫәптән [[Өфө]]лә — яҡынса 155 мең; [[Стәрлетамаҡ]]та — 41 мең; [[Нефтекама]]ла — 34 мең; [[Сибай]]ҙа — 29 мең; [[Салауат]]та — 28 мең; [[Ишембай]]ҙа — яҡынса 20 мең; [[Мәләүез]]дә — 17 мең.

{{Башҡорттар һаны буйынса Рәсәй тораҡ пункттары}}

== Хужалығы ==
{{төп мәҡәлә|Башҡорттарҙың хужалығы}}
Башҡорттарҙың төп һөнәр-кәсебе булып [[Башҡортостанда игенселек|игенселек]], һунарсылыҡ, [[солоҡ]]солоҡ, [[балыҡсылыҡ]], йыйыусылыҡ менән аралаш ярымкүсмә (йәйләү) малсылығы һ. б. торған<ref>[http://www.ufa.aif.ru/society/persona/veli_osedlyy_obraz_zhizni_chem_zanimalis_bashkiry_v_drevnosti_na_samom_dele Алексей Шушпанов. Вели оседлый образ жизни. Чем занимались башкиры в древности на самом деле. «Аргументы и Факты», 2018, 10 августа]{{ref-ru}}
{{V|12|06|2019}}</ref>.

Башҡорттарҙың хужалыҡ ҡоролошона йәшәү урынындағы тәбиғәт мөхите — дала, тау районы һәм тау итәге, гумусҡа бай тупраҡ, йылғалар, күлдәр үҙенсәлеге — барыһы тәьҫир итә. Башҡортостандың ер аҫты [[Башҡортостандың файҙалы ҡаҙылмалары|файҙалы ҡаҙылма байлыҡтар]]ға — тимер мәғдәненә, нефткә, газға, төҫлө металдарға бай. Бик күп файҙалы байлыҡтар булыуы, отошло урынлашыуы һәм кеше потенциалы Башҡортостанда хәҙерге заман талаптарына яуап бирерлек хужалыҡ — сеймал табыу һәм яғыулыҡ сәнәғәтен, уларҙы эшкәртеү сәнәғәтен, ғилми учреждениелар һәм мәктәптәрҙе, ғилми нигеҙгә ҡоролған ауыл хужалығын, Фәндәр Академияһын булдырырға мөмкинлек бирә.

== Кейеме ==
{{төп мәҡәлә|Башҡорт кейеме}}
[[Файл:Bashkirs.jpg|thumb|Ҡатын-ҡыҙ һәм ирҙәр милли кейеме]]
XVII быуаттан башлап ҡына башҡорт милли костюмы тураһында яҙма сығанаҡтар билдәле. XVII—XVIII быуаттарҙа халҡыбыҙ күрше милләттәр менән тығыҙ мәҙәни бәйләнештә тормаған, шуға ла милли үҙенсәлектәр ҙә нығыраҡ һаҡланып килгән. Башҡорттар кейем өсөн күберәк киндерҙән һәм кесерткәндән һуғылған туҡыманы, һарыҡ һәм башҡа төрлө йәнлек тиреләрен, кейеҙҙе, йөндө, мамыҡты файҙаланған. Башҡорттар сит илдәрҙән ([[Бөйөк ебәк юлы]] аша) килтерелгән ебәк, атлас, барса туҡымаларын да ҡулланған, уларҙың өлгөләре боронғо ҡорғандарҙа ла табыла. Был туҡымалар ҡиммәт торған, шуға ла ебәк кейем — затлылыҡ билдәһе һаналған.

XIX быуатҡа тиклем башҡорттар сәкмән, елән, тун кейһә, был осорҙа билле бишмәт, кәзәкей, камзул һымаҡ кейемдәр киң тарала. Бигерәк тә ир-егеттәрҙең кейеме ҙур үҙгәреш кисерә. XIX быуат башындағы гравюраларҙа ир-егеттәр боронғо кейем кейһә, быуат аҙағындағы фотоларҙағы кейем айырмаһы күҙгә ташлана. Башҡорт кейемдәре, бигерәк тә, байрам өсөн кейемдәр бик күп төрлө. Көн торошона һәм миҙгеленә ҡарамай, эске кейем өҫтөнән ҡат-ҡат халат кейгәндәр.

== Аш-һыуы ==
{{төп мәҡәлә|Башҡорт аш-һыуы}}
Башҡорт милли аштарының төп массаһын бешерелгән, киптерелгән һәм ҡаҡланған йылҡы һәм ҡуй ите, [[һөт]] продукттары, киптерелгән еләк, бөртөклө культуралар, [[башҡорт балы]] тәшкил иткән. Был ашамлыҡтарҙың миҫалы булып ҡаҙы-ҡарта (йылҡы колбасаһы), баҫтырма (ҡаҡланған ит), шулай уҡ [[ҡымыҙ]], сейәле hары май, муйыл майы, [[ҡорот]] (ҡоро ҡорот), [[эремсек]] һәм [[айран]] тора — уларҙың барыһы ла йәйге эҫелә лә сағыштырмаса яҡшы һаҡлана һәм юлға алыу өсөн уңайлы. Ҡымыҙ тап юлда әҙерләнә тип иҫәпләнә — бейә һөтө һалынған һауыт эйәргә бәйләнгән һәм һабала көнө буйына сайҡалып йөрөтөлгән.

Традицион башҡорт ашамлығы [[бишбармаҡ]] бешерелгән иттән һәм һалманан (эре итеп киҫелгән туҡмас төрө) әҙерләнә, мул итеп һуған, йәшел тәмләткестәр ҡушыла һәм, әлбиттә, ҡорот өҫтәлә. Башҡорт аш-һыуының (кухняһының) күҙгә ташланып торған тағы бер үҙенсәлеге: ашамлыҡтар янына йыш ҡына һөт ризыҡтары бирелә — һирәк осраҡтарҙа ғына табын ҡоротһоҙ һәм ҡаймаҡһыҙ була. Башҡорт ашамлыҡтарының күпселеге әҙерләү ябайлығы һәм туҡлыҡлы булыуы менән айырылып тора.

[[Айран]], буҙа, ҡаҙы, ҡатлама, [[ҡымыҙ]], [[манты]], [[өйрә]], [[ыумас ашы]] һәм башҡа бик күп ашамлыҡ төрҙәре Урал тауҙарынан Алыҫ Көнсығышҡа саҡлы биләмәләрҙә йәшәгән күп халыҡтарҙың милли ашамлығы тип һанала.

== Ғаилә ==
{{Төп мәҡәлә|Башҡорт ғаиләһе}}
1920—1930 йылдарғаса, башҡорттарҙың ғаилә тормошо [[ислам]] дине, [[Шәриғәт]] ҡанундарына буйһонған, ләкин башҡорт йола һәм ғәҙәт ҡағиҙәләре был өлкәгә үҙенсәлектәр биргән. Ислам дине ҡабул ителгәнсе йәшәп килгән [[:ru:|левират]], [[:ru:|сорорат]] кеүек ғәҙәт ҡанундары совет осоронда ла оҙаҡ йылдар һаҡланып ҡалғаны билдәле. Рәсәй империяһы дәүрендә [[Никах|никахҡа]] инеүҙе, тыуған сабыйҙарҙы махсус кенәгәләргә теркәүҙе мосолман руханиҙары башҡарған. Һирәк булһа ла, ир менән ҡатындың [[Талаҡ (айырылышыу)|айырылышыу]] осраҡтары ла булған. Был ғәмәл ислам ҡанундарына ярашлы башҡарылған.

[[Күп ҡатынлылыҡ]] башлыса мосолман руханиҙары һәм бай ҡатламға ҡараған башҡорттар араһында осраған<ref name="Төплө ғаилә-дәүләт нигеҙе">[https://bashkizi.ru/articles/b-t-r-s-y-khaly-i-ben-alyu/2020-07-02/t-pl-ail-d-l-t-nige-e-94235 Төплө ғаилә-дәүләт нигеҙе]</ref>. Бынан тыш, вафат булған ағаһының ҡатынына ҡустыһын өйләндереү (левират) ғәҙәти хәл булған. Совет осоронда күп ҡатынлылыҡ тыйыла, ләкин ғәмәлдә, бындай ғаиләләр рәсми теркәлмәһә лә, йәшәүен дауам итә. Хәҙерге заманда Рәсәй ҡанундарына ярашлы күп ҡатынлылыҡ тыйылған, ләкин мосолман дине йәмғиәттә ҙурыраҡ урын ала барған һайын, халыҡ араһында күп ҡатынлы ғаиләләргә ҡараш, төрлө сәбәптәр арҡаһында, ыңғай яҡҡа үҙгәрә бара<ref name="  И.Солтанморатов.Донъя күрке-йәр менән">[https://shonkar.com/articles/bizm-ng-alyp/2019-05-02/don-ya-k-rke-y-r-men-n-2-240796  И.Солтанморатов. Донъя күрке-йәр менән]</ref>.

Ғаилә башлығы тип ата кеше иҫәпләнгән, ул бөтә ғаилә өсөн яуаплы булған. Ғаиләләге иң өлкән ҡатын, йәки ғаилә башлығы ҡатыны өйҙәге ҡатын-ҡыҙ эштәре менән етәкселек иткән.

Ире вафат булған ҡатын йыш осраҡта иренең ғаиләһендә ҡалған (иренең бер туған ҡустыһына, йәки яҡын туғанына кейәүгә сыҡҡан). Икенсе ғаиләгә киткән хәлдә, ҡатынға уның бирнәһе ҡайтарып бирелгән, ә балалары мәрхүм иренең туғандарында ҡалған. Совет осорона тиклем башҡорттар етем ҡалған туғандарын үҙ ғаиләһенә алып, үҙ балаһы кеүек ҡараған, был ергә аҫабалыҡ хоҡуғына һәм башҡорт халҡының борондан килгән традицияларына бәйле була. Етем туғандарҙы ҡарау — изге бурыс тип ҡаралған, халыҡ был тәртипте ныҡ һаҡлаған.

1920—1930 йылдарға тиклем башҡорттар араһында этник ҡатнаш ғаиләләр һирәк осрай, шул дәүерҙән алып, тулы булмаған ғаиләләр, етем балалар һаны арта.

Хәҙерге ваҡытта башҡорт йәштәре никахҡа һуңыраҡ инә, бер-ике балалы ғаиләләр йышыраҡ осрай.

Башҡортостанда никах РФ һәм РБ Конституциялары, 1995 йылғы РФ һәм 1994 йылдың 2 мартында үҙ көсөнә ингән БР Ғаилә кодексы менән көйләнә<ref name="Ғаилә хоҡуғы">[http://bashenc.online/ba/articles/79176/  Ғаилә хоҡуғы]</ref>

== Байрамдар ==
Туй байрамы (туй) — кеше ғүмерендә иң мөһим байрамдарҙың береһе. Башҡорт халҡы башҡа мосолмандар кеүек үк дини (мосолман) байрамдар үткәрә: [[Ураҙа байрамы]] һәм [[Ҡорбан байрамы]]<ref name="Праздники Башкортостана. Ю.Минишев">[https://nekrasov.izh-cbs.ru/sites/default/files/tradition-pdf/prazdniki_bashkortostana.pdf Ю.Минишев. Праздники Башкортостана]</ref>.

Шулай уҡ борондан, мәжүсилек осоронан ҡалған халыҡ байрамдары: ҡатын-ҡыҙ, бала-сағаның яҙҙы ҡаршылау байрамы- [[Ҡарғатуй]] (апрелдән июнгә тиклем үткәрелә)<ref name="https://onknrb.bashmusic.net/ekspertnyj-sovet/3-zasedanie-ekspertnogo-soveta/1980-4-kalendarno-obryadovyj-folklornyj-prazdnik-kar-atuj-kar-a-but-a-y">[https://onknrb.bashmusic.net/ekspertnyj-sovet/3-zasedanie-ekspertnogo-soveta/1980-4-kalendarno-obryadovyj-folklornyj-prazdnik-kar-atuj-kar-a-but-a-y Ҡарғатуй]</ref>, кәкүк килеүгә- Кәкүк сәйе (Тауға сығыу, Сәхрәгә сығыу, Теләк салыу, Ҡуҙғалаҡ байрамы); унан һуң яҙғы баҫыу эштәре тамамланыу байрамы — [[Һабантуй]] үткәрелә. Йыйын (ҡайһы бер урында «бәйге», «майҙан») — 15 майҙан 15 июлгә тиклем, ураҡҡа төшкәнсе үткәрелгән йәйге байрам. [[Йыйын]] ваҡытында башҡорт халҡы өсөн иң мөһим мәсьәләләр (дәүләт, хөкүмәт менән мөнәсәбәттәрҙе яйлау, ер мәсьәләһе һ.б.) тикшерелеп, бер төптән булып уларҙы хәл итеү өсөн ҡарар ҡабул ителгән. Йыйындар хәҙерге заманда ла үткәрелә.

Көҙөн — [[Сөмбөлә]], Әбейҙәр сыуағы; ҡыш башында — [[Ҡаҙ өмәһе]], Һуғым байрамы; Ҡышҡы Нардуған (декабрь аҙағынан февраль башына тиклем) һәм башҡа йола байрамдары.

Яңы байрамдарҙан — апрелдә һәм сентябрь айында Шәжәрә, Милли кейем байрамы, Ҡыҙҙар ҡайтты ауылға, «Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!», Урам байрамдары үтә<ref name=" Шәжәрә байрамы тарихынан">[http://urgaza.ru/library-portal/articles/214/1901/  Шәжәрә байрамы тарихынан]</ref>. Бынан тыш дөйөм илдә үткәрелә торған байрамдар: Яңы йыл, Ватанды яҡлаусылар көнө, Халыҡ-ара ҡатын-ҡыҙҙар көнө, Халыҡ-ара хеҙмәтсәндәрҙе яҡлау көнө, Рәсәй көнө һ.б.билдәләнелә.

== Дин ==
{{шуҡ|Башҡортостанда ислам}}
[[Файл:Башкиры.1890.jpg|мини|250x250пкс|Башҡорттар Мулдаҡай ауылы янында көн уртаһындағы намаҙ ҡыла. Максим Дмитриевтың 1890-сы йылдарҙағы фотоһы.]]
Диндар башҡорттар — [[мосолмандар|мосолман]]‑сөнниҙәр. [[Ислам]] диненең Башҡортостанға үтеп инеүенә мосолман илдәре менән VIII—IX быуаттарҙа урынлаштырылған сауҙа-иҡтисади бәйләнештәр булышлыҡ иткән. Башҡортостандың Ишембай районындағы Левашёв ҡәберлеге Уралдың тәүге мосолман археологик ҡомартҡыһы булып иҫәпләнә. Бында эҙләнеү барышында [[Ғәрәп хәлифәлеге|Ғәрәп хәлифәлегенең]] 706 һәм 712 йылғы өс көмөш дирһәме һәм [[алтын]] динары, шулай уҡ мәйеттәрҙең ҡулдары кәүҙә буйлап һуҙылған, баштары көнбайышҡа йүнәлтелгән иртә мосолман зыяраты ҡәберҙәре табылған<ref>[http://www.dumrf.ru/regions/2/history ''Ахмад Макаров.'']</ref>. VII быуатта пәйғәмбәр [[Мөхәммәд (пәйғәмбәр)|Мөхәммәт]]тең үҙ сәхәбәләрен [[Көньяҡ Урал|Көньяҡ Уралға]] ебәреүе тураһында мәғлүмәттәр бар. Төрөк дин белгесе [[Осман Нури Топбаш]] һәм [[Нәҡшбәндиә]] суфыйҙар тәриҡәтенең башлығы [[Нәҙим әл-Хаҡҡани|Мөхәммәт Назим әл-Хаҡҡани]] Башҡортостанға ебәрелгән өс сәхәбәне атайҙар<ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=http://www.bashinform.ru/news/372688/|title=В Миякинском районе установили мемориал сподвижникам пророка Мухаммада|date=2011-06-17|publisher=[[Башинформ|ИА «Башинформ»]]|accessdate=2019-03-29}}</ref>. Быны үҙ хеҙмәттәрендә тарихсылар ''Хисаметдин бин Шәрәфетдин'' һәм [[Тажетдин Ялсығол әл-Башҡорт|Таджетдин Ялсығол Әл-Башҡорди]] раҫлай, улар шулай уҡ башҡорттарҙан кемдәр тәүгеләрҙән булып ислам динен ҡабул итеүе хаҡында хәбәр итәләр. Хисаметдин бин Шәрәфетдин үҙенең «Болғар тарихы» китабында башҡорттарҙың ислам динен үҙ күршеләренән иртәрәк, [[Һижри тәҡүим|һижрәт тәҡүиме]] буйынса 195 йылда ([[Григориан календары]] буйынса 748 йылда) ҡабул итеүҙәре тураһында яҙа<ref name="Уметбаев"/>. «Кун-әл-әкбәр» («Ваҡиғаларҙың асылы») төркиҙәр тарихында башҡорттарҙың яҡынса 70 ҡалаһы һәм ҡәлғәһе булыуы, ә исламды улар һижрәнең 530 йылда (Григориан календары буйынса 1152 йылда) ҡабул итеүҙәре хаҡында телгә алына<ref name="Уметбаев">{{Мәҡәлә|автор=[[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Уметбаев М. И.]]|заглавие=Башкиры|ссылка=|издание=[[Ватандаш]]|год=1998|номер=2|страницы=161—162|issn=1683-3554}}</ref>.

[[Урта Азия]] илдәре менән мәҙәни һәм сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәттәре Башҡортостанда хәнәфи мәзһәбе тәғлимәтенең таралыуына булышлыҡ иткән. Башҡорттар араһында ислам диненең таралыуына шулай уҡ 922 йылда [[Волга буйы Болғары]]ның исламды дәүләт дине булараҡ ҡабул итеүе лә сәбәпсе булған. Әммә [[Аллен Франк]] буйынса, ''«иң мөһиме башҡорттарҙың исламлаштырыу тураһындағы бик боронғо күпселек һәм йыш ҡына осраған риүәйәттәрендә — был [[Болғар (ҡала, Спас районы)|Болғар]] ҡалаһы уларҙа бөтөнләй булмауы, ә исламлаштарыу [[Бохара]], [[Бағдад]] һәм [[Кесе Азия|Анатолия]] миссионерҙарына беркетелә»''<ref>''Франк А. Дж.'' Исламская историография и «булгарская» идентичность у татар и башкир в России. — Казань, 2008. — С. 118.</ref>. Иртә осорҙа башҡорттарҙа ислам динен таратыуҙа ҙур ролде Ясауи һәм Нәҡшбәндиә тәриҡәттәренең суфый миссионерҙары башҡарған, улар Көньяҡ Уралға Урта Азияның үҙәк ҡалаларынан, тәү сиратта Бохаранан, килгән.

== Ауыҙ-тел ижады ==
Башҡорт ауыҙ‑тел ижадында [[Урал батыр эпосы|«Урал батыр»]], [[Аҡбуҙат эпосы|«Аҡбуҙат»]], [[Иҙеүкәй менән Мораҙым эпосы|«Иҙеүкәй менән Мораҙым»]], [[Алпамыша менән Барсынһылыу (эпос)|«Алпамыша менән Барсынһылыу»]] һәм башҡа эпостар төп урынды биләй. Әкиәт фольклоры героик, тылсымлы, көнкүреш әкиәттәренән тора. Башҡорт эпик, лирик, көнкүреш йырҙарына шиғыр һәм көй үҙенсәлектәре, бейеүҙәренә пантомима элементтары, ҡатмарлы сюжет структураһы («Байыҡ», «Перовский») хас. Башҡорт халыҡ ижады традициялары профессиональ сәнғәт һәм әҙәбиәт нигеҙенә ята. Биҙәү‑ҡулланма сәнғәте художество‑һүрәтләү сараларының күп төрлөлөгө, композицион алымдар камиллығы, орнаменттың тасуирилығы менән һыҙатлана. Аппликация, сигеү, бәйләү, кейеҙ, ағас, таш, күн, металл, буҫтауҙы художестволы эшкәртеү киң үҫеш ала.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ПБН}}
* {{книга
 | автор         = [[Руденко Сергей Иванович|Руденко С. И.]]
 | заглавие      = Башкиры: историко-этнографические очерки
 | ссылка        =
 | ответственный =  
 | место         = Уфа
 | издательство  = Китап
 | год           = 2006
 | том           = 
 | страниц       = 376
 | серия         = 
 | isbn          = 5-295-03899-8
 | тираж         = 
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = Антропология башкир / М. А. Бермишева, В. А. Иванов, Г. А. Киньябаева и др. 
 | ссылка        = http://www.rfbr.ru/rffi/ru/books/o_491765
 | ответственный = 
 | место         = СПб.
 | издательство  = Алетейя
 | год           = 2011
 | том           = 
 | страниц       = 496
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-91419-386-4
 | тираж         = 
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = История башкирского народа: в 7 т.
 | ссылка        = http://rihll.ru/library/188-istoriya-bashkirskogo-naroda-tom-1.html
 | ответственный = гл. ред. [[Кульшарипов Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 | место         = М.
 | издательство  = Наука
 | год           = 2009
 | том           = I
 | страниц       = 400
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-02-037010-4
 | тираж         = 
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = История башкирского народа: в 7 т.
 | ссылка        = http://rihll.ru/library/255-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-2.html
 | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 | место         = Уфа
 | издательство  = Гилем
 | год           = 2012
 | том           = II
 | страниц       = 400
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-91608-100-8
 | тираж         = 
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = История башкирского народа: в 7 т.
 | ссылка        = http://rihll.ru/library/228-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-3.html
 | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 | место         = Уфа
 | издательство  = Гилем
 | год           = 2011
 | том           = III
 | страниц       = 476
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-7501-1301-9
 | тираж         = 
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = История башкирского народа: в 7 т.
 | ссылка        = http://rihll.ru/library/231-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-4.html
 | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 | место         = СПб.
 | издательство  = Наука
 | год           = 2011
 | том           = IV
 | страниц       = 400
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-02-038276-3
 | тираж         = 
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = История башкирского народа: в 7 т.
 | ссылка        = http://rihll.ru/library/189-istoriya-bashkirskogo-naroda-tom-5.html
 | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 | место         = Уфа
 | издательство  = Гилем
 | год           = 2009
 | том           = V
 | страниц       = 468
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-7501-1199-2
 | тираж         = 
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = История башкирского народа: в 7 т.
 | ссылка        = http://rihll.ru/library/230-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-6.html
 | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 | место         = М.
 | издательство  = Наука
 | год           = 2009
 | том           = VI
 | страниц       = 374
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-02-036494-3
 | тираж         = 
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = История башкирского народа: в 7 т.
 | ссылка        = http://rihll.ru/library/256-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-7.html
 | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 | место         = Уфа
 | издательство  = Гилем
 | год           = 2012
 | том           = VII
 | страниц       = 424
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-4466-0040-3
 | тираж         = 
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = Военная история башкир: энциклопедия
 | ссылка        = 
 | ответственный = гл. ред. [[Асфандияров Анвар Закирович|А. З. Асфандияров]]
 | место         = Уфа
 | издательство  = НИК «Башкирская энциклопедия»
 | год           = 2013
 | том           = 
 | страниц       = 432
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-4466-0040-3
 | тираж         = 
}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
{{external media
 |topic     = Башҡорттар
 |subtopic  = 
 |align     = right
 |width     = 280px
 |image1    = [http://www.kunstkamera.ru/kunst-catalogue/index.seam?path=62%3A3495499%3A3507971&c=PHOTO&cid=5102372 	Фотоколлекция музея антропологии и этнографии им. Петра Великого «Кунсткамера» РАН] 
}}
* {{БЭ2013|81994|автор=[[Бикбулатов Наил Вәли улы|Бикбулатов Н. В.]], Мырҙабулатов М. В.}}
* http://vatandash.ru/index.php?article=1902 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140830050452/http://vatandash.ru/index.php?article=1902 |date=2014-08-30 }}
* {{статья|автор= Аминев З.|заглавие= О государственности башкир средневековья|ссылка= http://vatandash.ru/pics/pdf/2741.pdf|язык= |издание= [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип= |год= 2016|том=|номер= 3|страницы= 31—48|doi= |issn= 1683-3554}}
* [https://zen.yandex.ru/media/id/5cffe0e919dcb600ac50b1d6/bashkiry-chto-za-narod-takoi-5dce6c51723e5e0ec67ad331 Башкиры. Что за народ такой? Сайт Яндекс-Дзин, 16.11.2019]{{ref-ru}}{{V|19|11|2019}}
* [https://zen.yandex.ru/media/centralasia/pochemu-tatary-poiavilis-v-15m-veke-a-bashkiry--odin-iz-samyh-drevnih-narodov-rossii-5e01eec20a451800b2a825bb?&dbr=1 Почему татары появились в 15-м веке, а башкиры — один из самых древних народов России? Сайт Яндекс-Дзин, 27 декабря 2019 года]{{ref-ru}}{{V|22|01|2020}}
* [https://zen.yandex.ru/media/kls1958kaukas/bashkiry-kto-vy-5e230df3df944400b950f780?&dbr=1 БАШКИРЫ — кто вы? Сайт Яндекс-Дзин, 19.01.20]{{ref-ru}}{{V|22|01|2020}}
* [https://zen.yandex.ru/media/id/5dc1d42d5ba2b500ae6b9dd6/perepis-nacii-egora-ligacheva-i-kak-v-1990e-bashkir-polojili-na-altar-liberalnoi-ideologii-5e7b2e917bc52e72b9e0a370?&utm_campaign=dbr Михаил Сытин. «Перепись наций» Егора Лигачева и как в 1990-е башкир положили на алтарь либеральной идеологии. Сайт Яндекс-Дзин, 1.04.20]{{ref-ru}}{{V|2|04|2020}}
* [http://www.levluzin.ru/wp-content/uploads/planeta.pdf Лев ЛУЗИН. Челябинск, 2012. Планета «Южный Урал». Башкиры.]{{V|12|05|2021}}

{{Башҡорттар}}
{{Төрки халыҡтар}}
[[Категория:Алфавит буйынса халыҡтар һәм милләттәр]]
[[Категория:Төрки халыҡтар]]
[[Категория:Мосолман халыҡтары]]
[[Категория:Рәсәй халыҡтары]]
[[Категория:Башҡорттар]]
[[Категория:Урал]]
[[Категория:Волга буйы]]
[[Категория:Азия халыҡтары]]
[[Категория:Европа халыҡтары]]
[[Категория:Волга буйы халыҡтары]]
[[Категория:Урал халыҡтары]]