Бәрәңге битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Яҡшы мәҡәлә}}
{{Taxobox
| name         = Бәрәңге, картуф
| image file   = Solanum tuberosum (Aardappelplant) Nicola.jpg
| image descr  = Үҫемлектең дөйөм күренеше
| image title  = ''Картуф''
| regnum       = Үҫемлектәр
| divisio      = [[Ябыҡ орлоҡлолар]]
| classis      = [[ике өлөшлөләр]]
| ordo         = [[эт ҡарағаты сәскәлеләр]] 
| familia      = [[эт ҡарағаты һымаҡтар]]
| subfamilia   = [[Solanoideae]]
| genus        = [[Эт ҡарағаты һымаҡтар]]
| species      = '''Бәрәңге'''
| latin        = {{btname|Solanum tuberosum|[[L.]]}}
| commons = Category:Solanum tuberosum
| wikispecies = Solanum tuberosum
| itis = 505272
| ncbi = 4113
}}
'''Бәрәңге''' (шулай уҡ '''картуф''', {{lang-la|Solanum tuberosum}}) — күп йыллыҡ, тамырындағы бүлбеләренән (бәрәңгеләренән) үҫә торған культуралы үҫемлек; [[Эт ҡарағаты һымаҡтар ғаиләһе]]ндәге [[эт ҡарағаты ырыуы]]нан күп йыллыҡ бүлбеле үҫемлек; крахмаллы йәшелсә культураһы. Аҙыҡ, мал аҙығы булараҡ һәм техник маҡсаттарҙа үҫтерелә.

== Үҫемлектең тарихы ==
Был үҫемлекте [[Көньяҡ Америка]] [[индейҙар]]ы бынан ун дурт мең йыл элек уҡ белгәндәр. [[1565]] йылда уны [[Испания]]ға килтерәләр. Һуңыраҡ инглиз моряктары уны [[Бөйөк Британия]]ға алып ҡайталар. [[1740]] йыл тирәһендә «икенсе икмәгебеҙ» [[Германия]]ла, [[Италия|Италияла]], [[Бельгия]]ла, [[Франция]]ла күренә башлай. Шулай ҙа яңы, ят культура үҙенә юлды тиҙ генә таба алмай әле. Ҡатын-ҡыҙҙар уның сәскәһен биҙәнеү өсөн сәстәренә ҡаҙаған. Күп кенә илдәрҙә уны «шайтан алмаһы» тип тә йөрөткәндәр. Уны үҫтереү гонаһ тип һаналған.
{|align="center"
 |-valign="top"
 |[[Файл: Solanum tuberosum.JPG|thumb|left|Сәскә атҡан бәрәңге]]
 |[[Файл:Potato fruits.jpg|thumb|left|Бәрәңге алмаһы ([[емеш|емеше]]) ағыулы]]
|}

[[Франция]]ла аптекарь Пармантье "ер алмаһын" үҫтереүгә күп көс һала. [[1785]] йылдың авгусында [[Людовик ХVI]] картуфтың сәскә атҡан һабағынан яһалған гөлләмәне һәм бер кәрзин өлгөргән уңышты бүләк итәләр. Картуфты шул ук көндө бешереп, королдең өҫтәленә ҡуялар. Шул мәлдән инде был ризыҡҡа ҡараш үҙгәрә. Ул табындарҙа ныҡлы урын ала.

[[Рәсәй|Рәсәйҙә]] картуф үҫтерә башлау [[Пётр I]] исеме менән бәйле. Ул [[Голландия]]ла сағында Рәсәйгә бер тоҡ картуф ебәрә. Әммә ул заманда картуф киң таралмай. [[1765]] йылда [[Екатерина II]] сит илдән картуф һатып алыу һәм Рәсәйҙә таратыу тураһында указ сығара. Рәсәйҙә картуф тиҙ генә таралмай, халыҡ картуфтың алмаһын ашап күпләп ағыулана.

== Картуфты үҫтереү ==
Картуфты үҫтереү өсөн шытып сыҡҡан бүлбеләрҙе, ер температураһы 18—20 градусҡаса йылынғас, ултырталар. Шытҡыларҙан оҙон аҡ тамыр үҫеп сыға, аҡ тамырҙың осонда яңы бүлбеләр барлыҡҡа килә.

Бәрәңге бүлбеһенән 50—80 см бейеклектә 3—6 йәшел йәки миләүшә (антоциан) төҫтәге һабаҡлы ҡыуаҡсыҡ үҫемлек үҫеп сыға. Беренсе япраҡтар үҫеп сыҡҡас, һабаҡ ҡуйынынан ер аҫтында 15—20 см тиклем оҙонлоҡтағы бәбәктәр барлыҡҡа килә, улар, осҡа табан йыуанайып, яңы бүлбеләр хасил итә. Бүлбеләрҙә спираль буйынса урынлашҡан күҙҙәрҙә 3—4 бөрө була. Ғәҙәттә, урта бөрө шытып сыға, ул зарарланған осраҡта ғына башҡалары шытып үҫә башлай. Бәрәңге бүлбеләре йомро, оҙонса һ.б. формала була; эсе аҡ, тышҡы яғы аҡ, һары, ал-ҡыҙғылт, зәңгәрһыу төҫтә. Тамыр системаһы суҡ һымаҡ, сағыштырмаса зәғиф үҫешле.

Бәрәңге вегетатив юл менән, башлыса, бүлбеләрҙән (селекция маҡсатында — орлоҡтан) үрсетелә. Генератив юл менән үрсетелгән бәрәңгенең продуктлылығы кәм була. Үҫемлекте осонан, күҙҙәренән, шытымдан, һабағынан да үрсетергә мөмкин. Бәрәңге бөрөләре тупраҡта 5—8°С йылылыҡ булғанда шыта башлай. Тишелеп сығыу өсөн иң уңай температура — 15—20 °C, [[фотосинтез]], һабаҡ, япраҡ үҫеү, сәскә атыу өсөн — 16—22 °C. Бәрәңге бүлбеләре төнгө температура 10—13 °C булғанда яҡшы үҫә. Юғары температурала (төндә 20 °C һәм унан да юғары булһа) бәрәңгенең йылылыҡ үҙлектәре боҙола. Температура —2 °C-тан түбәнерәк булһа, бәрәңге үҫемлеге ҡырауҙан зарарлана. Бәрәңгенең транспирация (һыуҙы парға әйләндереү) коэффициенты уртаса 400—500. Сәскә атыу осоронда, һабаҡтары иң ныҡ үҫеп, бүлбеләр барлыҡҡа килгән ваҡытта, бәрәңгегә иң күп дым һәм туҡландырыу талап ителә. Бәрәңге уңышы гектарынан 200—250 центнер булғанда, үҫемлек тупраҡтан 100—175 кг азот, 40—50 кг фосфор, 140—230 кг калий ала. Бәрәңге үҫтереү өсөн ҡара тупраҡ, һоро урман тупрағы, кәҫле көл һымаҡ, механик составы буйынса ҡомһол, еңел һәм уртаса балсыҡлы тупраҡ ҡулай һанала.

[[Селекция|Селекционерҙар]] картуфты үҫтереү өсөн картуф алмаһының емешен файҙалана.

== Составы ==
Бәрәңге уртаса 76, 3 % [[һыу]]ҙан һәм 23, 7 % (макс. 36,8 % тиклем) ҡоро матдәнән, шул иҫәптән 17,5 % (макс. 29,4 % тиклем) [[крахмал]], 0,5 % [[шәкәр]], 1—2 % (макс. 4,6 % тиклем) [[аҡһым]], 1 % самаһы минераль матдәнән тора. Бәрәңге — С, В1, В2, В6, РР, К витаминдары һәм каротиноидтар сығанағы.
<gallery>
Рәсем:Potato plant.jpg|[[Бәрәңге үҫентеһе]]
Рәсем:Potato flowers.jpg|[[Сәскә|Сәскәһе]]
Рәсем:Aardappel blad Solanum tuberosum.jpg|[[Япраҡ|Япрағы]]
Рәсем:Aardappel bessen Fresco.jpg|Картуф алмаһы ([[емеш|емеше]])
Рәсем:SolanumTuberosumYoungTuber.jpg|[[Бүлбеһе (Бәрәңгеһе)]]
</gallery>

== Картуфтан әҙерләнгән ризыҡтар ==
[[Файл:PreparedPotatoes.jpg|right|thumb|Картуфтан әҙерләнгән ризыҡтар]]
Хәҙер халыҡ уны «икенсе икмәк» тип йөрөтә. Картуфтан 300-ҙән ашыу төрлө ризыҡ әҙерләргә мөмкин.

Аҙыҡ-түлек сәнәғәтендә бәрәңгенән крахмал, киптерелгән һәм ҡыҙҙырылған бәрәңге (чипсы), бәрәңге боламығы, һыуытылған бәрәңге (гарнир өсөн, биточки, котлет һ.б.), бәрәңге лачауы, саго һ.б. етештерлә. Крахмал — патока һәм спирт етештереү сәнәғәте өсөн сеймал. 17,6 % крахмаллы 1 тонна бәрәңгенән 112 литр спирт, 55 кг шыйыҡ углекислота, 0,39 литр араҡы майы (сивушное масло) йәки 1500 литр барда йәки 170 кг крахмал, 80 кг глюкоза, 65 кг гидрол һ.б. продукттар алырға мөмкин. Бәрәңге спирты — фармацевтика, парфюмерия һәм араҡы-шараб сәнәғәтендә, крахмалы кондитер һәм туҡыу сәнәғәтендә файҙаланыла.
 
Бәрәңге — мал аҙығы. Органик матдәләрҙең үҙләштерелеүе (83—97 %) буйынса, башҡа тамыр аҙыҡтар кеүек, бәрәңге лә үҫемлек аҙыҡтары араһында алдынғы урындарҙың береһен биләй. Бер майҙан берәмегенән уртаса ғына уңыш алғанда ла, үлән һәм орлоҡ культураларына ҡарағанда бәрәңге туҡлыҡлы матдәләрҙе күберәк бирә. Юғары уңыш бирә торған, киң таралған культура булғас, халыҡ яратып үҫтерә.

== Картуфтың ҡоротҡостары ==
Картуфтың иң ҡурҡыныс ҡоротҡостары булып [[колорадо ҡуңғыҙы]] һанала. Ул картуфтың йәшел япрағын һәм бәрәңгеһен ашай. Шулай уҡ киң таралған [[вирус]] ауырыуы — [[фитофтороз]]. Был ваҡытта картуфтың һабағы ҡарайып кибә.

Бәрәңге төрлө ауырыуҙарға бирешеүсән: бәшмәк ауырыуҙары — фитофтороз, макроспориоз, ҡутыр; бактериаль ауырыуҙар — ҡараяҡ, божра һымаҡ серек; вируслы — «тимгелле тап», япраҡтың төрөлөүе һ.б.; бәрәңге бүлбеһендә һәм һабаҡта була торған нематодалы (йомро) селәүсендәр менән зарарлана. Ҡоротҡостарҙан колорадо ҡуңыҙы, ҡаты ҡорт, ялған ҡаты ҡорт, сиңерткә, болон күбәләге, гамма-күбәләк, лайлалы ҡусҡар иң ҡурҡыныслыларҙан һанала.

== Ҡыҙыҡлы фактар ==
* [[Бельгия]]ла картуф [[музей]]ы бар. Уның экспонаттары — картуф тарихына бәйле почта маркалары, картиналар һ.б.
* Ҡайһы бер тропик утрауҙарҙа картуф аҡса берәмеге урынына йөрөй.
* Картуфҡа бағышланған шиғырҙар һәм балладалар бар.
* [[Исландия]]ла картуфтан араҡы етештерәләр.
* [[2000]] йылда [[Минск]] ҡалаһында картуфҡа һәйкәл ҡуялар.
* [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]] [[2008]] йылды халыҡ-ара картуф йылы тип иғлан итте.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/6634-kartuf|Картуф|автор=Хәйуллин М. М.}}
* ''Мамонов Е. В.'' Сортовой каталог. Овощные культуры. — Москва: ЭКСМО-ПРЕСС, Лик Пресс, 2001. с. 430—486
* [http://tatarile.org/maglumat/%D0%BC%D3%99%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D3%99/%D0%B1%D3%99%D1%80%D3%99%D2%A3%D0%B3%D0%B5 Бәрәңге // Татар энциклопедияһы. Ҡазан, 2008.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304130257/http://tatarile.org/maglumat/%D0%BC%D3%99%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D3%99/%D0%B1%D3%99%D1%80%D3%99%D2%A3%D0%B3%D0%B5 |date=2016-03-04 }}
* {{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/картофель/БСЭ/Картофель/}}
* [http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/biologiya/KARTOFEL.html?page=0,0#part-131 ''Статья о картофеле'' в энциклопедии «Кругосвет»]

[[Категория:Алфавит буйынса үҫемлектәр]]
[[Категория:Агрономия]]
[[Категория:Эт ҡарағаты һымаҡтар]]
[[Категория:Аҙыҡ үҫемлектәре]]
[[Категория:Ауыл хужалығы культуралары]]