Венгрҙар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Народ
| название      = Мадьярҙар
| изображение   = Hng2_2.jpg 
| ширина        = 270px
| подпись       = [[Иштван I]], [[Матьяш Хуньяди]], [[Габор Бетлен]], [[Бела Барток]];<br />[[Тивадар Костка Чонтвари]], [[Янош Бойяи]], [[Лоранд Этвёш]], [[Йожеф Этвёш]]
| самоназвание  = Magyarok 
| численность   = 14,5 млн 
| расселение    = {{HUN}} 9 416 015 ([[2001]])<ref>[http://www.nepszamlalas.hu/eng/volumes/18/tables/load1_28.html nepszamlalas.hu сайтында демографик мәғлүмәт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110512032455/http://www.nepszamlalas.hu/eng/volumes/18/tables/load1_28.html |date=2011-05-12 }}</ref><br />
{{USA}} 1 563 081 (2006)<br />
{{ROU}} 1 237 746 (2011)<ref>http://www.arges.insse.ro/phpfiles/RPL2011NIVEL%20NATIONAL.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130730111519/http://www.arges.insse.ro/phpfiles/RPL2011NIVEL%20NATIONAL.pdf |date=2013-07-30 }}</ref><br />
{{SVK}} 520 528 (2001)<ref>[http://www.hhrf.org/htmh/?menuid=060205  hhrf.org сайтында демографик мәғлүмәт]</ref><br />
{{CAN}} 315 510 (2006)<ref>[http://www12.statcan.ca/english/census06/data/topics/RetrieveProductTable.cfm?TPL=RETR&ALEVEL=3&APATH=3&CATNO=&DETAIL=1&DIM=&DS=99&FL=0&FREE=0&GAL=0&GC=99&GK=NA&GRP=1&IPS=&METH=0&ORDER=1&PID=92333&PTYPE=88971&RL=0&S=1&ShowAll=No&StartRow=1&SUB=0&Temporal=2006&Theme=80&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF= сайтында демографик мәғлүмәт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190331205841/http://www12.statcan.ca/english/census06/data/topics/RetrieveProductTable.cfm?TPL=RETR&ALEVEL=3&APATH=3&CATNO=&DETAIL=1&DIM=&DS=99&FL=0&FREE=0&GAL=0&GC=99&GK=NA&GRP=1&IPS=&METH=0&ORDER=1&PID=92333&PTYPE=88971&RL=0&S=1&ShowAll=No&StartRow=1&SUB=0&Temporal=2006&Theme=80&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF= |date=2019-03-31 }}</ref><br />

{{SRB}} 293 299 (2002)<ref>[http://www.hhrf.org/htmh/?menuid=060208 2006. évi jelentés a szlovákiai magyarság helyzetéről]</ref><br />
{{UKR}} 156 600 (2001)<ref>[http://www.hhrf.org/htmh/?menuid=060207  hhrf.org сайтында демографик мәғлүмәт]</ref><br />

{{DEU}} 135 600

{{FRA}} 100 000—200 000 (2004)

{{BRA}} 80 000 

{{AUS}} 67 616

{{AUT}} 55 038 (2014)

{{GBR}} 52 250 (2011)

{{CHL}} 50 000

{{SWE}} 40 000-70 000 

{{ARG}} 40 000-50 000

{{HRV}} 16 595 (2001)

{{CZE}} 14 672 (2001)

{{IRL}} 8034 (2011)

{{TUR}} 6800 (2001)

{{SLO}} 6243 (2002)

{{THA}} 3029

{{RUS}} 2781 (2010), 3768 (2002)

{{MKD}} 2003 (2002)

{{NZL}} 1476 

{{PHL}} 1114

{{Флаг Пуэрто-Рико}} [[Пуэрто-Рико]] 1050.
| вымер =
| архкультура =
| язык = [[Венгер теле|венгер]]
| раса = Европеоид
| религия = [[Католицизм]], [[протестантизм]], [[Венгерия католик сиркәүе|грекокатолицизм]], [[Венгрияла православие|православие]], [[ислам]], [[суннизм]] ([[Мажар (Ҡаҙаҡ мадьярҙары)|мажары]], [[мадьяраб]])  
| родственные = [[ханты]], [[манси]]
| входит =
| включает = [[секей]], [[чангош]], [[мадьяраб]], [[яс]]
}}

'''Ве́нгрҙар, мадьярҙар''' (үҙ атамаһы — мадьярҙар, {{lang-hu|magyarok}} {{IPA|[ˈmɒɟɒrok]}}) — [[Европа]] халҡы. [[Венгрия]]ның төп халҡы. Венгрҙарҙың күп өлөшө, шулай уҡ, [[Румыния]] ([[Трансильвания]] тарихи өлкәһе), [[Сербия]] ([[Воеводина]] крайының төньяҡ өлөшө), [[Словакия]], [[Украина]], [[Рәсәй]], [[Германия]], [[Бөйөк Британия]], [[Австрия]], [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]], [[Чили]] һәм [[Канада]]ла йәшәй. Венгриянан тыш венгр халҡы АҠШ-та йәшәй — 1,5 миллиона кеше.

Венгрияның үҙендә 9,5 млн венгр йәшәй, был бөтә халыҡтың 93 %<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=hun Hungarian]</ref>.
Дине буйынса венгрҙарҙың күпселеге — [[Католицизм|католиктар]], шулай уҡ [[протестантизм|протестанттар]] һәм [[православие|православтар]] бар.

== Тарихы ==
[[Файл:Arrival of the Hungarians (Árpád Feszty).jpg|thumb|right|250px|Рәссамдар [[Фести Арпад|Арпад Фести]], [[Меднянский Ласло|Л. Меднянский]] һәм [[Барчаи Енё|Е. Барчаи]]. «Кенәз Арпад Карпат тауы аша үтә». Киндер ([[циклорама]], 1800
м²), Венгрияны баҫып алыуҙың мең йыллығына яҙылған картина. Ópusztaszer, Милли мемориаль музей, Венгрия.]]
[[Файл:Honfoglalas.gif|thumb|250px|Венгрҙар эмиграцияһы]]
[[Файл:Hungarian migration.png|thumb|250px|Венгрҙар миграцияһы]]
[[Файл:Magyars (Hungarians) in Hungary, census 1890.jpg|thumb|250px|Венгрҙар (1890)]]
[[Файл:Historical Magyar population.png|thumb|250px|Венгрҙар (900—1980)]]
[[Файл:Magyarok-Bejovetele-ChroniconPictum.jpg|thumb|250px|Мадьярҙар Карпат тауҙары аша үтә Chronicon Pictum, 1360.]]
[[Файл:Hungarian-style shield 1.jpg|thumb|200px|Шлем и щит венгерского гусара. <br />Такой щит при хорошем обзоре обеспечивает защиту шеи от сабельного удара]]

Көнсығыш Урал буйында ярым күсмә тормошта йәшәгән, малсылыҡ менән шөғөлләнгән һуғышсан халыҡ венгрҙарҙың ата-бабаһы тип иҫәпләнә<ref>''Molnár E.'' A magyar nép őstörténete. Bp., 1952.</ref><ref>''Чернецов В. Н., Мошинская В. И.'' В поисках древней родины угорских народов // По следам древних культур. От Волги до Тихого океана. {{М.}}, 1954. C. 163—192.</ref>.
Б. э. I меңенсе йылында венгрҙар Түбән [[Кама]] йылғаһы бассейнының [[Ҡара диңгеҙ]] һәм [[Азов диңгеҙе]] далаларына, ул ваҡытта Ҡазан татарҙары, [[сыуаштар]], [[башҡорттар]]ҙың ҡайһы бер ырыуҙары власы аҫтында булған [[хазар]] һәм [[болғар]]ҙарға, күсеп ултыралар.

Боронғо венгр конфедерацияһы ете ырыуҙан һәм Хазар ҡағанатынан айырылып сыҡҡан, өс союздаш хазар этник ырыуҙан торған.
Георгий Амартола 836—839 йылдарҙағы болгар-венгр конфикты тураһында яҙғанда венгрҙар тураһында тулыраҡ мәғлүмәт ҡалдырған.<ref>''Юрасов М. К.'' Когда появились венгры в Северном Причерноморье? // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2003. № 4 (14). С. 89.</ref> [[896]] йылда [[Арпад]] һәм [[Курсан]] етәкселегендә улар [[Трансильвания|Трансильванияға]] күсеп килә, унан һуң [[Паннония]], хәҙерге көнсығыш [[Австрия]] һәм [[Словакия]]ны яулап ала. Венгрҙар Көнбайыш Европаға яу менән барыр булғандар.

Ваҡыт үтеү менән ([[X быуат|X]]—[[XI быуат]]) килмешәк-венгрҙар урындағы валах халҡы менән [[Ассимиляция (социология)|ассимиляциялаша]]. Ултырыҡ тормошҡа күсә, урындағы халыҡтың ғөрөф-ғәҙәтенә, мәҙәниәтенә күсә. Үҙ тарыхында төрлө биләмәләрҙе алған [[Венгрия короллеге]] барлыҡҡа килә. Венгр [[милләт]]е ойоша.

[[XVII  быуат]]та Венгрия, бер ни тиклем үҙидара менән, [[Австрия]] власына эләгә. Шуға күрә, венгрҙар милләт булараҡ юғалмай, телен һәм мәҙәниәтен үҫтерә.
[[Австро-Венгрия]] ([[1867]]) дәүләте ойошҡас, венргҙар дәүләттең бер өлөшө һәм халҡы булараҡ киң хоҡуҡ алалар.

[[Беренсе донъя һуғышы]]нан һуң [[Австро-Венгрия]] тарҡала. Империяның бер киҫәгендә Венгрия барлыҡҡа килә.

== Этноним ==
Урыҫ телендә {{lang-pl|węgier}} {{lang-x-slav|*ǫgъrinъ}} ({{lang-orv|ѹгринъ}}, {{lang-uk|ву́гор, у́гор}}, серб.-{{lang-cu|ѫгринъ}}, ''ѫгре'', {{lang-sr|у̀гар}}, ''у̀гра'', шулай уҡ ''у̀грин'', {{lang-bg|унгарци}}, {{lang-cs|uher}}, {{lang-sk|uhor}}, {{lang-pl|węgier, węgrzyn}}, {{lang-lt|vengras}}) телдәрендәге ''венгр'' һүҙенән алынған<ref name=Vasmer>{{Фасмер}}</ref>.

Европа телдәрендә {{lang-la|Ungari, Ungri}}, {{lang-gr|Οὑγγρικός, Οὖγγροι}}, {{lang-fr|hongroi(s)}}, {{lang-de|Ungar(n)}}, {{lang-en|Hungarian(s)}}, {{lang-sv|ungrare}} формаһында ҡулланыла.

Бөтә экзоэтнонимдар болғар телендәге ''оn ogur'' ([[Унуғырҙар|унуғыр]] төрки ҡәбиләһенең атамаһы) һүҙенән килеп сыҡҡан<ref name=Vasmer />. Баштағы h- өнө ''Hunni'' «[[һундар]]» этнонимынан ҡушылған. Оҙаҡ ваҡыт Венгрияны Һундар короллеге тип йөрөткәндәр. Венгрҙар һундар союзнигы булараҡ Европаға һөжүм иткәндәр.

Тел белгесе [[Аҙнабаев Әхмәр Мөхәмәтдин улы|Ә. М. Аҙнабаев]] буйынса этноним түбәнге өлөштәрҙән тора: ''баш''+''[[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|уғыр]]''//''уғор''+''т'': ''биш''+''уғыр''+''т'' (бында «биш» — һан, «уғыр» — ҡәбилә атамаһы, «т» — дөйөм алтай күплек күрһәткесе). Әхмәр Аҙнабаев этнонимды «[[Венгрҙар|венгр]]» (''вун<ref>[[Сыуаш теле]]ндә «вун» — 10 һанын аңлата</ref> уғар''//''уғыр'') һәм «[[Болғарҙар|болғар]]» (''бäл<ref>[[Сыуаш теле]]ндә «пилллек//пилек» — 5 һанын аңлата</ref> уғор''//''уғар''//''уғыр'') этнонимдарының этимологиялары менән сағыштыра<ref>{{статья|автор =[[Аҙнабаев Әхмәр Мөхәмәтдин улы|Аҙнабаев Ә. М.]]|заглавие =Тағы ла «башҡорт» этнонимы тураһында|ссылка = http://vatandash.ru/pics/pdf/1112.pdf|издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|год = 2002|номер = 6|страницы=100—106|issn = 1683-3554}}</ref>.

Венгҙарҙың үҙатамаһын {{lang-hu|mаgуаr(ok)}} «мадьяр, мажар» (боронғо {{lang-hu|Моgоr}}, урта {{lang-gr|Μεγέρη}}) телдәрендә беренсе өлөшөн — ''mōś'' — [[манси]] халҡының үҙатамаһы ''Мось'' менән бәйләйҙәр. Икенсе өлөшө билдәһеҙ, фин-уғыр телендәге {{lang-fi|yrkö}} «ир» һүҙе булыуы мөмкин тигән фараз бар<ref>{{книга
 |автор         = Майтинская К. Е.
 |часть         = Венгерский язык
 |заглавие      = Основы финно-угорского языкознания
 |ссылка        = 
 |место         = М.
 |издательство  = Наука
 |год           = 1976
 |том           = 3
 |страницы      = 342—343
}}</ref>. 

[[Баскаков Николай Александрович|Н. А. Баскаков]] буйынса төрки һәм монгол телдәрендә һүҙ башындағы ''b ~ т'' алмашыусанлығы нигеҙендә, «[[башҡорт]]» һәм «мадьяр» этнонимдары бер үк сығышлы тигән һығымтаға килә: башҡорт — ''badža oγur'' ([[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|оғурҙар]] бажаһы, [[уғырҙар]] бажаһы) ''> badž(a) oγur > badžγar'' ошо форманы ала ''madž(a) oγur > madžγur > madžγar > madjar''<ref>''Баскаков Н. А.'' О происхождении этнонима башкир // Сборник «Этническая ономастика». Академия наук СССР. Институт этнографии имени Н. Миклухо-Маклая. — М.: Наука, 1984.</ref>.

== Көнкүреш һәм ғөрөф-ғәҙәт ==
Венгрҙар күп тармаҡлы иҡтисад, сәнәғәт һәм хеҙмәт күрһәтеү даирәһендә эшләй. Халыҡтың яртыһынан күбеһе ҡалала йәшәй. Элекке ғәҙәти тармаҡ ауыл хужалығы булған. Малсылыҡ әһәмиәтле тармаҡ булараҡ үҫешкән. XIX быуатта игенселек әһәмиәтле тармаҡҡа әүрелә.
Альфред провинцияһы тигеҙлегендә көтөүлектәртәрҙә [[малсысыҡ]], көньяғында [[йылҡысылыҡ]] үҫеш алған. Сусҡасылыҡ үҫеш алған. [[Үҫемлекселек]]тә төп культура — [[бойҙай]] (XVII быуаттан), [[XVIII быуат]]тан [[бәрәңге]] үҫтерелә. Баҡсасылыҡ һәм йәшелсә үҫтереү таралған. [[Шарап]] етештереүҙең боронғо традициялары бар.

Етен, киндер эшкәртеү, сигеү, һуғыу, көршәк эшләү, күн эшкәртеү —венгрҙарҙың ғәҙәти кәсептәре.

Йәшәгән урындары төрлөсә. Ауыл ерендә ҙур ауылдар һәм кескенә хуторҙар. Урта быуаттарҙағы ҡалалар (Буда, Дьёр, Печ һ. б.) бар. Крәҫтиәндәр йәшәгән ауыл хужалығы ҡалалары бар, мәҫәлән, Альфёльд.

Тораҡтары балсыҡ менән һыланған ер стеналы йәки ағастан төҙөлгән йорт булған. Хәҙер кирбестән төҙөйҙәр. Ҡалалар ғәҙәттәге европа архитектураһы стилендә төҙөлгән.

[[Роман стиле|Роман]], [[готика]], [[ренессанс]], [[барокко]], [[классицизм]], [[Историзм (архитектура)|историзм]] (эклектизм), [[модерн]] стилендә төҙөлгән архитектураны осратырға мөмкин.

== Халыҡ мәҙәниәте ==
Халыҡ фольклоры йырҙарға, балладаларға (юлбаҫарҙар тураһында), әкиәттәргә бай. Венгр музыкаһы үҙенсәлекле. Боронғо йырҙарҙа Волга буйы халыҡтары музыкаһы һыҙаттары ишетелә, яңы йырҙарҙа — хәҙерге заман ритмдары. Венгрҙарҙың матди һәм рухи музыкаһына венгрҙарҙың этник биләмәһендә йәшәгән [[ҡыпсаҡтар]], [[Влахи (цыгандар)|влахи]], [[немецтар]], [[француздар]], [[итальяндар]], цыгандар, йәһүдтәр йоғонто яһаған.

== Мадьяр исемдәре ==
Венгр исемдәре мадьярлаштырылған христиан исемдәре булып тора (Дьёрдь — Георгий, Иштван — Степан, Янош — Иоанн). Славян, герман, төрки телдерҙән алынған исемдәр бар. Фин-уйғыр теленән алынған исемдәр бар.


== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Магна Һунгария]]
* [[Венгрия]]
* [[Венгрия тарихы]]
* [[Венгрия короллеге]]

== Галерея ==
<gallery>
Image:Hungarians in Hungary (1890).png
Image:Magyars in Austro-Hungarian Empire 1911.gif
Image:MagyarsOutsideHungary.png
</gallery>

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Подольный Р. Г. Пути народов, М., «Детская литература», 1975.{{ref-ru}}
* Справочник личных имен народов РСФСР, М.: Рус. яз., 1989(стр. 305).{{ref-ru}}
* Шушарин В. П. Ранний этап этнической истории венгров. Проблемы этнического самосознания. М., 1997.{{ref-ru}}
* Энциклопедия «Народы и религии мира», М., 1998.{{ref-ru}}

== Һылтанмалар ==
* [http://orosz-szotar.hu/ Русско-Венгерский словарь]
* [http://uralistica.ning.com/ Uralistica — Финно-угорское сообщество] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100426025641/http://uralistica.ning.com/ |date=2010-04-26 }}
* [http://fucongress.org/ Международный консультативный комитет финно-угорских народов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120408204227/http://www.fucongress.org/ |date=2012-04-08 }}
* [http://www.fennougria.ee/?lang=ru «Учреждение Фенно-Угриа»]
* [http://www.finugor.ru/ru Информационный центр финно-угорских народов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100829055843/http://www.finugor.ru/ru |date=2010-08-29 }}

[[Категория:Фин-уғыр халыҡтары]]
[[Категория:Венгрия халыҡтары]]
[[Категория:Румыния халыҡтары]]
[[Категория:Сербия халыҡтары]]
[[Категория:Венгрҙар|*]]
[[Категория:Фин-уғыр халыҡтары]]
[[Категория:Уғырҙар]]