Ворошилов Климент Ефремович битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Государственный деятель
| имя             = 
| изображение     = 
| ширина          = 200
| описание изображения = <small>Фотография 1937 года</small>
| должность       = CCCР-ҙың Юғары Советы Президиумы рәйесе
| флаг            = Flag of the Soviet Union.svg
| флаг_2          = Flag of the Soviet Union.svg
| флаг_3          = Flag of the Soviet Union.svg
| флаг_4          = Flag of the Soviet Union.svg
| флаг_5          = Flag of the Soviet Union.svg
| периодначало    = 15 марта 1953
| периодконец     = 7 май 1960
| предшественник  = [[Шверник, Николай Михайлович|Николай Михайлович Шверник]]
| преемник        = [[Брежнев Леонид Ильич|Леонид Ильич Брежнев]]
| дата рождения   = 
| место рождения  = <br> [[Рәсәй империяһы]], Екатеринослав губернаһы, Бахмут өйәҙенең Верхнее ауылы  <br> (хәҙер [[Украина]], [[Луганск өлкәһе]]нең Лисичанск  ҡалаһы)
| дата смерти = 
| место смерти = 
|должность_2 = СССР-ҙың хәрби һәм диңгеҙ эштәре буйынса халыҡ комиссары
|периодначало_2 = 6 ноябрь 1925
|периодконец_2 = 20 июнь 1934
|предшественник_2 = [[Фрунзе Михаил Васильевич|Михаил Фрунзе]]
|преемник_2 = Вазифа бөтөрөлә, СССР оборонаһы халыҡ комиссары
|премьер_2 = [[Рыков Алексей Иванович|Алексей Рыков]] <br>[[Молотов, Вячеслав Михайлович|Вячеслав Молотов]]
||должность_3 = [[Народный комиссариат обороны СССР|Народный комиссар обороны СССР]]
|периодначало_3 = 20 июнь 1934
|периодконец_3 = 7 май 1940
|предшественник_3 = Вазифа бөтөрөлә
|преемник_3 = [[Тимошенко Семён Константинович|Семён Тимошенко]]
|премьер_3 = [[Молотов Вячеслав Михайлович|Вячеслав Молотов]]
| партия = [[КПСС]] (с 1905)
| похоронен = Кремль диуарындағы некрополдә
|годы службы = 1918—1969
|звание = {{Маршал Советского Союза}}
|командовал = [[СССР]], [[РККА]] 
| награды =
{{{!}} style="background:transparent"
{{!}} {{Медаль Золотая Звезда|1956}}{{!!}}{{Медаль Золотая Звезда|1968}}{{!!}}{{Медаль Серп и Молот|1960}}
{{!}}}
{{{!}} style="background:transparent"
{{!}}-
{{!}} {{Орден Ленина|1935}}{{!!}}{{Орден Ленина|1938}}{{!!}}{{Орден Ленина|1941}}{{!!}}{{Орден Ленина|1945}}
{{!}}-
{{!}} {{Орден Ленина|1951}}{{!!}}{{Орден Ленина|1956}}{{!!}}{{Орден Ленина|1961}}{{!!}}{{Орден Ленина|1968}}{{!!}}
{{!}}-
{{!}} {{Орден Красного Знамени|1919}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени|1921}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени|1925}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени|1930}}
{{!}}-
{{!}} {{Орден Красного Знамени|1944}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени|1948}}{{!!}}{{Орден Суворова 1 степени|1944}}{{!!}}{{Медаль За оборону Ленинграда }}
{{!}}-
{{!}} {{Медаль За оборону Москвы}}{{!!}}{{Медаль За оборону Кавказа}}{{!!}}{{Медаль За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.}}{{!!}}{{Медаль Двадцать лет победы в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг.}}
{{!}}-
{{!}} {{Медаль XX лет Рабоче-Крестьянской Красной Армии}}{{!!}}{{Медаль 30 лет Советской Армии и Флота}}{{!!}}{{Медаль 40 лет Вооружённых Сил СССР}}{{!!}}{{Медаль 50 лет Вооружённых Сил СССР}}
{{!}}-
{{!}} {{Медаль В память 800-летия Москвы}}{{!!}}{{Медаль В память 250-летия Ленинграда}}
{{!}}}
'''<small>[[Почётное революционное оружие]] (дважды)</small>'''<br>
'''Иностранные награды:'''
{{{!}}
{{!}}{{Герой МНР}}
{{!}}}
{{{!}} style="background:transparent"
{{!}} {{Орден Сухэ-Батора}}{{!!}}{{Орден Сухэ-Батора|тип=1961}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени (Монголия)}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени (Монголия)}}
{{!}}-
{{!}} {{Орден Красного Знамени (Монголия)|тип=1961}}{{!!}}{{Орден Полярной звезды (Монголия)|тип=1961}}{{!!}}{{медаль За Победу над Японией (Монголия)}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Орден Белой розы}}{{!!}}{{Орден Заслуг 1 класса (ВНР)}}
{{!}}}
 | автограф           = Автограф К.Е. Ворошилова.png
 | сайт =
 | викитека =
 | викисклад =
}}
'''Климент Ефремович Ворошилов''' — (23 ғинуар ([[4 февраль]]) [[1881 йыл]] — [[2 декабрь]] [[1969 йыл]]) — революционер, [[СССР]]-ҙың хәрби етәксеһе, дәүләт һәм партия эшмәкәре, [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Граждандар һуғышы]]нда ҡатнашыусы, иң тәүге биш Советтар Союзы Маршалдарының береһе.

[[1925 йыл]]дан хәрби һәм диңгеҙ эштәре буйынса комиссар, 1934—1940 йылдарҙа СССР-ҙың оборона халыҡ комиссары. [[1953 йыл|1953]]—[[1960 йыл]]дарҙа — СССР-ҙың Юғары Советы Президиумы рәйесе. Ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]], [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]]. 1921—1961 һәм 1966—1969 йылдарҙа партияның үҙәк комитеты ағзаһы. ВКП(б) (1924—1926) ойоштороу комитеты ағзаһы. ВКП(б) Үҙәк комитеты Политбюроһы (1926—1952) ағзаһы, КПСС-тың Үҙәк комитеты Президиумы (1952—1960) ағзаһы.

Ворошилов ВКП (б)-ның Үҙәк комитетында, КПСС-тың Үҙәк комитеты Президиумында (34,5 йыл) ағзалыҡ буйынса рекордҡа эйә.

== Биографияһы ==
Климент Ворошилов 1881 йылдың 4 февралендә Рәсәй империяһы Екатеринослав губернаһының Бахмут өйәҙе Верхнее ауылында (хәҙер [[Украина]], [[Луганск өлкәһе]]ндәге Лисичанск ҡалаһы) эшсе-тимер юлсыһы Ворошилов Ефрем Андреевич (1844—1907) һәм көнлөксө Ворошилова (ҡыҙ фамилияһы Агафонова) Мария Васильевнаның (1857—1919) ғаиләһендә тыуған. рус<ref>http://www.hrono.ru/biograf/bio_we/voroshilov.php</ref><ref>[http://myfront.in.ua/biografiya/v/voroshilov-kliment-efremovich.html Ворошилов Климент Ефремович.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160809094928/http://myfront.in.ua/biografiya/v/voroshilov-kliment-efremovich.html |date=2016-08-09 }}</ref>. Ете йәшенән көтөүсе, шахтер булып эшләй. 1893—1895 йылдарҙа Васильевка ауылында земство мәктәбендә белем ала (хәҙер Алчевск ҡала составына инә). 1896 йылдан Юрьев металлургия заводында, ә 1903 йылда [[Луганск]] ҡалаһында паровоздар төҙөү заводында эшләй.

[[Беренсе донъя һуғышы]] ваҡытында хеҙмәттән ситләшә.

=== Революцион эшмәкәрлеге ===
1903 йылдан — Рәсәй социал-демократик эшселәр партияһы (большевиктарҙың) /ВКП(б)/КПСС -тың ағзаһы. 1904 йылдан — Луганск большевиктар комитеты ағзаһы. 1905 йылдан — Луганск советы рәйесе, эшселәр стачкаһы, хәрби дружиналар ойоштороу буйынса етәксеһе.
Дүртенсе (1906) һәм Бишенсе (1907 йылда) [[Рәсәй социал-демократик эшселәр (большевиктар) партияһы|РСДРП(б)]] съезы депутаты. Псевдонимы «Володин» була<ref>''[//ru.wikipedia.org/wiki/Похлёбкин,_Вильям_Васильевич В. В. Похлёбкин]''. [http://www.e-reading-lib.org/chapter.php/46178/3/Pohlebkin_-_Velikiii_psevdonim.html «Великий псевдоним»]{{Недоступная ссылка|date=December 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. 1908—1917 йылдарҙа [[Баҡы]], [[Санкт-Петербург|Петроград]], [[Волгоград|Царицында]] йәшерен партия эшен алып бара.
Бер нисә тапҡыр ҡулға алына, һөргөнгә ебәрелә. 1907 йылдың сентябрь аҙағында эске эштәр министры ошондай ҡарар сығара: ''«Выслать Ворошилова в Архангельскую губернию под гласный надзор полиции на три года, считая срок с 1 октября 1907 года»'' К. Е. Ворошиловтың һөргөн урыны итеп Архангельск губернаһындағы ҙур булмаған Пинега ҡалаһы билдәләнә<ref name="statehistory.ru">[http://statehistory.ru/books/Akshinskiy-V-S-_Voroshilov/5 В. С. Акшинский Библиотека Ворошилов В тюрьмах и ссылках.]</ref> 1907 йылдың 22 декабрендә һөргөндән ҡаса.
<br />
''«Архангельскому губернатору из Пинеги № 795. 22 декабря 1907 года скрылись политические Ворошилов и Найда. Исправник Кунников».''

[[1909 йыл]]да Санкт-Петербургта ҡулға алына. Уны «Кресты» төрмәһенә ултырталар, ә һуңынан этап буйлап ҡабаттан Архангельск губернаһындағы Мезень ҡалаһына ебәрәләр, Климент Ефремович унда 1909 йылдың октябрь аҙағына тиклем йәшәй. 1910 йылдың аҙағында эске эштәр министры янындағы махсус кәңәшмә ҡарар итә: «Липаевҡа һәм Ворошиловҡа полицияның асыҡ күҙәтеүе һәм Архангельск губернаһына һөрөү срогын тағы ла бер йылға оҙайтырға, ә Избицкийҙы артабан полиция күҙәтеүе аҫтына Печора крайына оҙатырға».
Губерна төрмәһе начальнигы Архангельск губерна жандарм идаралығына (1911 йылдың октябрендә) түбәндәгене еткерә:

''«… Климентий Ворошилов, миңә ышанып тапшырылған төрмәлә булған саҡта, әлеге йылдың 24 февраленән 10 авгусҡа тиклем  өс тапҡыр дисциплинар язаға тарттырылыуы тураһында Һеҙгә еткерәм: 24 февралдә төрмә ҡағиҙәләрен боҙғаны өсөн карцерға 7 тәүлеккә; 28 мартта за арестанттарҙы законһыҙ талаптарға ҡотортоуы өсөн — 7 тәүлеккә һәм 1 июлдә саф һауала ял итеү ваҡытында ҡағиҙәләрҙе боҙғаны өсөн шулай уҡ 7 тәүлеккә ултыртылды. Үрҙә телгә алынған язаларҙан башҡа Ворошилов йыш ҡына төрмә тәртибен күп тапҡыр боҙғаны өсөн ултыртыуға һәм шелтәгә тарттырылды. Дөйөм алғанда, төрмәлә ултырған саҡта Ворошилов сиктән тыш алама тәртибе һәм үҙ һүҙле холҡо менән айырылып торҙо, администрацияға һәм надзорға ҡарата үҙен үтә тупаҫ тотто, шуның менән бергә башҡа арестанттарға үҙенең үрнәге менән алама йоғонто яһаны. Мәҫәлән, Ворошиловтың туранан-тура етәкселеге аҫтында уның менән бер камерала ултырған арестанттар аслыҡ иғлан иттеләр. Ошондай насар тәртибе арҡаһында Ворошилов аҙаҡҡы ваҡыт башҡа арестанттарҙан бөтөнләй изоляцияланды һәм айырым камерға урынлаштырылды».''

Ауырыу һәм аслыҡтан, төрмә карцерҙарынан көсһөҙләнгән Ворошиловты башта этап буйынса Мезенгә, артабан — Полярный Кругка тиерлек, Долгая Щель ҡасабаһына, ебәрәләр. Мезенда Ворошилов урындағы политссыльныйҙар төркөмдәре эшмәкәрлегенә сума. Һөҙөмтәлә — тентеүҙәр һәм яңы этаптар. 1912 йылдың мартында Ворошиловты бер-бер артлы Юромаға, Усть-Вашкаға, Дорогорскоеға күсерәләр. 1912 йылдың июлендә Ворошилов полицияның асыҡ күҙәтеүенән азат ителә. Ул Архангельскиға, артабан — губернанан ситкә, Донбасҡа, китә<ref name="statehistory.ru"/>.

Полиция һәм жандармерия Ворошилов артынан йәшерен күҙәтеү алып барыуын дауам итә. 1913 йылдың мартында, ике мәртәбә ҡулға алынғандан һуң, уға «рөхсәт ителмәгән эшмәкәрлекте тыйыу саралары» тураһында иғлан итәләр — ике йылға Пермь губернаһының Чердын өйәҙенә полицияның асыҡ күҙәтеүе аҫтына ебәрелә. Архангельск губернаһындағы кеүек, бында ла Ворошилов политссыльныйҙар менән бәйләнештәр булдыра, урындағы халыҡ араһында сәйәси эш алып бара. Ворошиловтың революцион эшмәкәрлеге бик яҡшы йәшерелгән була һәм шуға күрә уның Пермь һөргөнө срогы бер йылға ҡыҫҡартыла (Романовтарҙың батшалығына 300 йыл тулыу айҡанлы амнистияһы буйынса).

1914 йылдың 13 мартында Ворошилов Донбасҡа китә, әммә Луганскиҙа эш булмай, полиция эрәлекләүе лә көсәйә. Ворошилов башҡа ерҙә эш эҙләргә була. Беренсе донъя һуғышы башланғанда ул Царицында була, бында ул ҡорал заводында эшләй. 1917 йылғы Февраль революцияһынан һуң — Петроград эшселәр һәм һалдаттар депутаттары советы ағзаһы, Етенсе (Апрель) Бөтә Рәсәй конференцияһының һәм РСДРП(б)-ның алтынсы съезы делегаты.
[[1917 йыл]]дың мартынан— Луганск большевиктар комитеты, августан — Луганск советы һәм ҡала думаһы рәйесе (1917 йылдың сентябренә тиклем)<ref>Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов возникли в Украине ещё в годы революционных событий в 1905—1907 годах. В 1917 году эти органы народной власти стали большевистскими в отдельных регионах Украины на 1,5-2 месяца раньше, чем совершалась революция в Петрограде. Например, в Луганске из 120 депутатов 82 являлись большевиками. При Совете действовала Красная гвардия во главе с К. Ворошиловым и А. Пархоменко и ещё в сентябре в их руках были почта, телеграф, железнодорожный вокзал, под их влиянием находились войска местного гарнизона («История Луганского края», Луганск, 2003, с. 302) [http://www.kpu-kiev.org.ua/news.php?message_id=1382&section_id=36] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170306210922/http://www.kpu-kiev.org.ua/news.php?message_id=1382&section_id=36 |date=2017-03-06 }}.</ref>.

1917 йылдың ноябрендә, Октябрь революцияһы көндәрендә, Ворошилов Петроград хәрби-революцион комитеты комиссары була. 1917 йылдың 5 декабрендә Ф. Э. Дзержинский тәҡдиме буйынса Совнарком баш ҡалала тәртип һаҡлау өсөн махсус орган булдырыу тураһында мәсьәлә тикшерә. Совнарком планды тормошҡа ашырыуҙы К. Е. Ворошиловҡа йөкмәй<ref>[http://www.chekist.ru/print/1942] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100206005354/http://www.chekist.ru/print/1942 |date=2010-02-06 }}.</ref>. . Ф. Э. Дзержинский менән берлектә Бөтә Рәсәй Ғәҙәттән тыш комиссияһын (ВЧК) ойоштороу эштәрен алып бара. 1918 йылда Учредителдәр йыйылышында большевиктарҙан делегат була.

[[1918 йыл]]дың март башында Ворошилов Харьковта Германия-Австрия ғәскәрҙәренән һаҡлаған беренсе Луганск социалистик отрядын ойоштора.

=== Граждандар һуғышы ===
[[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Граждандар һуғышы]] йылдарында —  Царицын ғәскәрҙәре төркөмө командующийы, командующий урынбаҫары һәм Көньяҡ фронттың Хәрби советы ағзаһы, 10-сы армия командующийы (3 октябрь — 18 декабрь 1918), УССР-ҙың эске эштәр наркомы (ғинуар — июнь 1919), Харьков хәрби округы командующийы, 14-се армия һәм эске Украин фронты командующийы. С. М. Будённый етәкселек иткән 1-се атлы армияһы Реввоенсоветы ойоштороусыһы һәм ағзаһы.
[[Файл:5marshals_01.jpg|мини|300x300пкс|Советтар Союзы Маршалы исеменә лайыҡ булған тәүге биш совет маршалы. Һулдан уңға ултыралар: [[Тухачевский Михаил Николаевич|Тухачевский]], Ворошилов, [[Егоров Александр Ильич|Егоров]]; торалар: [[Будённый Семён Михайлович|Будённый]] һәм [[Блюхер Василий Константинович|Блюхер]])
Фото, 1935 йыл.]]
1920 йылда Ворошилов хәрби ҡаҙаныштары өсөн почётлы революцион ҡорал менән наградлана. 1919 йылдың мартында үткән РКП (б)-ның VIII съезында ул «хәрби оппозицияға» ылыға.

1921 йылда Кронштадт ихтилалын баҫтырыуҙа ҡатнаша. 1921—1924 йылдарҙа — РКП (б)Үҙәк комитетының Көнсығыш бюроһы ағзаһы, Төньяҡ-Кавказ хәрби округы ғәскәрҙәре командующийы. 1924—1925 йылдарҙа —  Мәскәү хәрби округы ғәскәрҙәре командующийы һәм СССР-ҙың Революцион хәрби советы ағзаһы. [[Ленин Владимир Ильич|Ленин]]ды ерләү буйынса ойоштороу комиссияһы ағзаһы.

=== Оборона наркомы ===
[[Фрунзе Михаил Васильевич|М. В. Фрунзе]] вафат булғандан һуң Ворошилов [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]-ҙың хәрби ведомствоһын етәкләй: 1925 йылдың 6 ноябренән 1934 йылдың 20 июненә тиклем — хәрби һәм диңгеҙ эштәре буйынса наркомы, СССР-ҙың Реввоенсоветы рәйесе; в 1934—1940 йылдарҙа — СССР-ҙың оборона наркомы. Сталиндың ышаныслы фекерҙәше тигән репутацияһы була, Троцкий менән көрәшкән сағында ла, һуңғараҡ, 1920 йылдарҙың аҙағында, Сталиндың власы көсәйгән осорҙа ла, Сталинды яҡлап сыға. Граждандар һуғышы ваҡытында Сталиндың роле үтә ныҡ ҙурлап күрһәтелгән «Сталин һәм Ҡыҙыл Армия» китабы авторы. Шулай булыуға ҡарамаҫтан Сталин менән Ҡытайҙағы сәйәсәте буйынса, шулай уҡ Троцкий менән Зиновьевты Үҙәк комитетынан кисекмәҫтән сығарыу мәсьәләһендә конфликттары билдәле<ref name="Hl">Хлевнюк О. В. Хозяин. Сталин и утверждение сталинской диктатуры. М., РОССПЭН, 2012. С. 26</ref>.1927 йылдың 4 июлендә  Молотов Сталин үҙенең хатында яҙа: «''Ворошилов доходит до огульного охаивания вашего руководства за последние 2 года''».
[[Файл:Киров,_Ворошилов_и_Микоян_в_группе_комсомольцев_города_Баку._1923_год.jpg|слева|мини|267x267пкс|С. М. Киров, К. Е. Ворошилов һәм А. И. Микоян Баҡыла.<br />
Фото, 1923 йыл]]
Сталиндың 50 йәше тулыуы айҡанлы Ворошилов «Сталин һәм Ҡыҙыл Армия» (1929) мәҡәләһен нәшер итә. Тарихи фәндәре докторы С. В. Липицкий, Ворошиловтың мәҡәләһендәге бөтә ҡанундар «ВКП (б) тарихы ҡыҫҡа курсы»нда, Сталиндың 60 йәшенә яҙылған «Сталин һәм Ҡыҙыл Армия төҙөлөүе» мәҡәләһендә, шулай уҡ күп мәртәбә нәшер ителгән Сталиндың „ҡыҫҡа биография»һында үҫештерелә һәм изгеләштерелә, тип билдәләй<ref>[http://statehistory.ru/books/pod-red--D--P--Nenarokova_Revvoensovet--Respubliki/24 под ред. Д. П. Ненарокова. Липицкий С. В. Сталин Иосиф Виссарионович. Реввоенсовет Республики. История России. Библиотека]</ref>.
[[Файл:Ilia_Starinov_and_Klim_Voroshilov.jpg|справа|мини|290x290пкс|Ворошилов һәм Илья Старинов.<br />
Фото, 1937 йыл.]]
1933 йылдың октябрендә хөкүмәт делегацияһы етәксеһе булараҡ Төркиәлә [[Мостафа Кәмал Ататөрк]] менән бергә Анҡарала хәрби парадты ҡабул итә<ref>{{cite web|author=Александр Сизоненко.|date=1 марта 2001|url=http://www.ng.ru/style/2001-03-01/16_listed.html|title=В списке лучших|publisher=[[Независимая газета]]|accessdate=2013-02-12|archiveurl=https://www.webcitation.org/6ERXjb6Cs?url=http://www.ng.ru/style/2001-03-01/16_listed.html|archivedate=2013-02-15}}</ref>. 1934 йылдың ғинуарында ВКП (б)-ның [http://захаров.net/index.php?md=books&to=art&id=6486  XVII съезында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201022095811/http://xn--80aagr1bl7a.net/index.php?md=books&to=art&id=6486 |date=2020-10-22 }} «Совет иленең оборонаһын тағы ла нығыраҡ көсәйтербеҙ» тип телмәр тота. [[1935 йыл]]дың ноябрендә Үҙәк башҡарма комитеты һәм СССР-ҙың Совнаркомы иң билдәле биш совет полководецтарына «Советтар Союзы Маршалы» яңы хәрби дәрәжәле исемен бирә. Улар иҫәбендә Ворошилов та була.

Ворошилов эшләгән осорҙа [[РККА]] заманса ҡораллана һәм техник яҡтан танктар һәм самолеттарҙың, шулай уҡ артиллерия орудиеларҙың яңы моделдәре йыһазландырыла. Бынан тыш, Ҡыҙыл Армияла яңы званиелар һәм айырмалыҡ билдәләре раҫлана, шулай уҡ яңы обмундирование индерелә.

Совет-фин һуғышынан һуң, [[1940 йыл]]дың 7 майында, Ворошиловты оборона наркомы вазифаһында С. К. Тимошенко алыштыра, уны был вазифаға Сталин тәғәйенләй. Шул уҡ көндө Ворошилов СССР халыҡ комиссарҙары советы рәйесе (1953 йылда уны 15 мартҡа тиклем була) урынбаҫары һәм СССР-ҙың Халыҡ комиссарҙары советы янында оборона комитеты рәйесе (1941 йылдың 30 майына бөтөрөлгәнгә тиклем<ref>[http://www.dissercat.com/content/deyatelnost-komiteta-oborony-pri-snk-sssr-po-razvitiyu-proizvodstva-boepripasov-1937-iyun-19 Диссертация на тему „Деятельность комитета обороны при СНК СССР по развитию производства боеприпасов :1937 — июнь 1941 гг.“ автореферат по специальности ВАК 07.00.02 — Отечест…]</ref>) итеп тәғәйенләнә.

=== Сталин репрессияларында ҡатнашыуы ===
Ҙур террор ваҡытында Ворошилов, Сталиндың башҡа яҡынлаштырылған кешеләре һымаҡ, «расстрельный» исемлектәргә — ВКП(б) Үҙәк комитеты Политбюроһы ағзалары санкцияһынан репрессияға дусар ителгән кешеләр исемлектәренә — ҡултамғаһын ҡуйған. Исемлектәргә ҡуйылған ҡултамға ғәйепләү хөкөмөн раҫлауын аңлатҡан. Ворошиловтың ҡултамғаһы 185 исемлектә тора, улар буйынса 18 000 ашыу кеше хөкөм ителгән һәм атылған<ref>[http://stalin.memo.ru/images/intro.htm Сталинские списки: введение]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

ВКП(б)-ның Үҙәк комитеты Политбюроһы ағзаһы булараҡ «лимиттарҙы» («НКВД-ның элекке кулактарҙы, енәйәтселәрҙе һәм башҡа советтарға ҡаршы элементтарҙы репрессиялау буйынса операция тураһында» 00447-се бойороғона ярашлы репрессияланыусылар һанына квоталар) ҙур күләмдә раҫлай.

Оборона халыҡ комиссары булараҡ Ворошилов РККА командирҙары составына ҡаршы репрессияларҙа әүҙем ҡатнаша. 1937 йылдың 28 майында НКВД тарафынан НКО-ға ебәрелгән Ҡыҙыл Армияһының 28 командирҙары исемлегенә ул ошондай резолюция ҡуйған: «Тов. Ежову. Берите всех подлецов. 28.V.1937 года. К. Ворошилов»; Ворошиловтың унан да ҡыҫҡараҡ — «Арестовать. К. В.» — резолюцияһы 142 командирҙан торған ошоға оҡшаш исемлектә тора<ref>[http://narod.yandex.ru/100.xhtml?perpetrator2004.narod.ru/documents/Tukhachevsky/Tukhachevsky_Report.rar Справка Комиссии президиума ЦК КПСС «О проверке обвинений, предъявленных в 1937 году судебными и партийными органами тт. Тухачевскому, Якиру, Уборевичу и другим военным деятелям, в измене родине, терроре и военном заговоре». Опубликовано: Военные архивы России. 1993. Вып. 1. С. 4-113; Военно-исторический архив. 1998. Вып. 2. С. 3-81]</ref>.

=== Бөйөк Ватан һуғышы ===
[[Файл:Выставка_образцов_трофейного_вооружения.jpg|слева|мини|250x250пкс|<center>ГКО ағзалары Горький исемендәге паркта (К. Е. Ворошилов уңдан 2-се) трофейлы немец ҡорал өлгөләре күргәҙмәһендә. Мәскәү, [[1943 йыл]]</center>]]
Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Советтар Союзы Маршалы К. Е. Ворошилов — Дәүләт оборона комитеты (ГКО) ағзаһы ([https://ru.wikisource.org/wiki/Постановление%20Президиума%20ВС%20СССР,%20СНК%20СССР%20и%20ЦК%20ВКП(б)%20от%2030.06.1941%20о%20создании%20ГКО 1941] йылдың 30 июнендә ойошторолған көнөнән), Төньяҡ-көнбайыш йүнәлешендәге ғәскәрҙәр командующийы — 1941 йылдың 10 июленән<ref>[http://bdsa.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=2048&Itemid=30 ╧ 632. «н мюгмювемхх цкюбмнйнлюмдсчыху бнияйюлх мюопюбкемхи» ╧ цнйн-83ЯЯ 10 ХЧКЪ 1941 Ц. — аНЕБШЕ ДЕИЯРБХЪ йПЮЯМНИ юПЛХХ Б бнб] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140222204143/http://bdsa.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=2048&Itemid=30 |date=2014-02-22 }}</ref> (27 августа таратыла), һуңынан Ленинград фронты ғәскәрҙәре командующийы (5 буйынса 1941 йылдың 5 сентябренән 14 сентябренә тиклем, уны [[Жуков Георгий Константинович|Г. К. Жуков]] алыштыра), ғәскәр булдырыу буйынса Ставка вәкиле (1941 йылдың 12 октябренән [[1942 йыл]]дың 5 сентябренә тиклем), Волхов фронтында Юғары башкомандование Ставкаһы вәкиле (15 февраль—25 март, 1942 йыл), партизан хәрәкәтенең башкомандующийы (1942 йылдың сентябренән [[1943 йыл]]дың майына тиклем),  ГКО-ның трофей комитеты рәйесе (1943 йылдың (май—сентябрь), ваҡытлыса тыныслыҡ урынлаштырыу мәсьәләләре буйынса Комиссия рәйесе (1943 йылдың сентябренән — [[1944 йыл]]дың июненә тиклем). 1941 йылдың сентябрендә ул шәхсән үҙе диңгеҙ пехотсыларын штык атакаларына күтәрә. 1943 йылда Тәһран конференцияһы эшендә ҡатнаша.

1944 йылдың 22 ноябрендә Ворошилов Оборона дәүләт комитетынан составынан сығарыла. ГКО-ың ғәмәлдә булған осоронда (1941-45) Ворошилов уның составынан сығарылған берҙән-бер кеше була.

=== Һуғыштан һуңғы эшмәкәрлеге ===
[[Файл:Исаак_Бродский_-_Портрет_Климента_Ворошилова_в_кабинете_-_1929.jpg|справа|мини|Клим Ворошилов Исаак Бродский портретында]]

1945—1947 йылдарҙа — [[Венгрия]]ла Союз тикшереү комиссияһы рәйесе.

1946—1953 йылдарҙа — СССР-ҙың Юғары Советы Президиумы рәйесе урынбаҫары.
1953 йылдың мартынан алып 1960 йылдың майына тиклем — СССР-ҙың Юғары Советы Президиумы рәйесе.

1960 йылдың майынан СССР-ҙың Юғары Советы Президиумы ағзаһы.

1-7 саҡырылыштары СССР-ҙың Юғары Советы депутаты (1937—1969), 1-4 саҡырылыштары Украина ССР-ҙың Юғары Советы.

1969 йылдың 2 декабрендә 89 йәшендә вафат була. Мәскәүҙә Кремль диуары янында Ҡыҙыл майҙанда ерләнгән. Тарих фәндәре кандидаты Л. Максименков яҙыуынса, уны ерләүгә быға тиклем күрелмәгән әһәмиәт бирелә — [[Жданов Андрей Александрович|Жданов]]ты ерләүҙән һуңғы егерме йыл эсендә беренсе мәртәбә В. И. Ленин Мавзолейы артында ҡәбер ҡаҙыла (Сталиндың ҡабаттан ерләүен иҫәпкә алмағанда)<ref>[https://archive.is/20130126202802/http://www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=1790&n=92 Журнал «Родина»: Сталин работает с документами]</ref>.

== Партияла ==
[[Файл:KGB_first_law.jpg|справа|мини|370x370пкс|КГБ-ның ойошторолоуы тураһында Ворошилов ҡул ҡуйған указ. 1954 йыл.]]
1921 йылдан 1961 йылдың октябренә тиклем һәм 1966 йылдан алып КПСС-тың Үҙәк Комитеты ағзаһы. 1926 йылдан 1960 йылдың 16 июленә тиклем КПСС-тың Үҙәк Комитеты Президиумы ағзаһы (1952 йылға тиклем — КПСС-тың Үҙәк Комитеты Политбюроһы), «шәхси үтенес» буйынса сығарыла.

10-23 партия съездары делегаты.

1957 йылда «партияға ҡаршы төркөмө»нә инә. Уның етәкселәренән айырмалы рәүештә партиянан сығарылмай, тик КПСС-тың XXII съезының тәнҡитенә дусар була.

== Ғаиләһе ==
Ворошиловтың ҡатыны — Горбман Голда Давидовна (1887—1959), милләте — йәһүд. Ворошилов менән никахҡа инеү алдынан (1913 йылда, Ныробала һөргөндә булған саҡта, ул суҡына, исемен Екатерина итеп үҙгәртә. РСДРП(б)-ла 1917 йылдан алып тора. В. И. Ленин музейында директор урынбаҫары булып эшләй.

Үҙҙәренең балалары булмай, 1918 йылда ғаилә уллыҡка Петрҙы ала (1914—1984) — (конструктор, генерал-лейтенант), унан ике ейәндәре була — Клим и Владимир, ә 1926 йылдан алып [[Фрунзе Михаил Васильевич|М. В. Фрунзе]]ның улын һәм ҡыҙын — [[Фрунзе Тимур Михайлович|Тимур]] (1923—1942) һәм Татьянаны (1920 йылда тыуған) тәрбиәләйҙәр. К. Е. Ворошиловтың улы тип үҙен шулай уҡ  Харьков политехник институты профессоры  Леонид Лаврентьевич Нестеренко (1910—1986) ла таныған (Ворошилов менән бергә Ҡыҙыл Армияһында һуғышҡан, Луганск паровоздар төҙөү заводында слесарь булып эшләгән, һуңынан Граждандар һуғышында һәләк булған Лаврентий Нестеренконың улы).

== Замандаштарының баһалары ==
* '''Троцкий''': «Ворошилов Луганск эшселәрҙән, привилегиялы ҡатламдан булһа ла, үҙенең бөтә ҡылыҡтары менән, пролетарийға ҡарағанда, хужаларҙы хәтерләтә ине».
* '''Молотов Вячеслав Михайлович''' — 1972 йылда: ''«Ворошилов кәрәкле ваҡытта һәйбәт була ала ине. Ул гел партияның сәйәси линияһы өсөн сығыш яһаны, сөнки эшселәрҙән ине, эре кеше түгел ине, сығыш яһай белә. Бысранмаған. Һәм Сталинға шәхсән тоғро. Тоғролоғо бигүк ныҡ булмай булып сыҡты. Әммә ул шул осорҙа Сталин өсөн бик әүҙем сығыш яһай ине, уға тулыһынса терәк булды, бөтә нәмәлә лә ышанмаһа ла, был да һиҙелә ине. Сталин уға бер аҙ тәнҡит күҙлегенән ҡарай ине һәм беҙҙең бөтә әңгәмәләргә саҡырманы уны. Һәр хәлдә, шәхсән әңгәмәгә саҡырманы. Йәшерен кәңәшмәләргә лә саҡырманы, ул үҙе килеп инә торғайны. Сталин сырайын боҙҙо. Хрущев осоронда Ворошилов үҙен насар яҡтан күрһәтте»''<ref>{{книга||автор=[[Чуев, Феликс Иванович|Феликс Чуев]]|заглавие=Полудержавный властелин|место=М.|издательство=Олма-Пресс|год=2000}}</ref>.
* '''Шевцова Надежда Михайловна''' (Сталинград ҡалаһының Сталин исемендәге Царицын — Сталинград оборонаһы Дәүләт музейы директоры — 1957 йылдан 1960 йылға тиклем). 01 июль 1958 йыл: «… Ул аҡ ебәк сигелгән күлдәктә. Сал сәсле, шундай таҙа ғына, йомшаҡ һәм ҡартларса матур. Ҡара күҙҙәре, тере, асыҡ — айырыуса матурҙар. Ҡул ҡыҫыуы көслө …».<ref>{{Статья|автор=Шевцова Надежда Михайловна|заглавие=На беседе у К. Е. Ворошилова|ссылка=|язык=Русский|издание=«[[Сазанов, Александр Петрович|Издательство Александра Сазанова]]»|тип=Российский ритуально-духовный журнал «Реквием»|год=2015|месяц=Июль, август, сентябрь|число=|том=|номер=III / 2015 (108)|страницы=03 -- 07|issn=}}</ref>
* [[Жуков Георгий Константинович|Жуков, Георгий Константинович]]: ''«…Әйтергә кәрәк, Ворошилов, ул ваҡыттағы нарком, был ролдә бигүк компетентлы кеше түгел ине. Хәрби мәсьәләләрҙә ул шулай аҙағына тиклем дилетант булып ҡалды һәм уларҙы бер ҡасан да тәрән һәм етди белмәне…»''<ref name="simonov">Симонов К. М. «Глазами человека моего поколения».— М.: Изд-во АПН, 1989, с. 383.</ref>

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
[[Файл:Voroshilov, Khrushchev, Kekkonen.jpeg|right|thumb|250px|[[Хрущёв, Никита Сергеевич|Н. С. Хрущёв]] һәм У. К. Кекконен менән, 1960.]]
СССР-ҙың юғары наградалары кавалеры. Атап әйткәндә, 154 ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]]ның береһе һәм Советтар Союзының ике юғары дәрәжәһенә лайыҡ булған — Советтар Союзы Геройы һәм [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] — 11 кешенең береһе.
* Ике тапҡыр Советтар Союзы Геройы (СССР Юғары Советы Президиумы Указы, [[1956 йыл]]дың 3 феврале (75 йәше тулыуы айҡанлы), [[1968 йыл]]дың 22 феврале (СССР Ҡораллы Көстәренең 50 йыллығы айҡанлы).
* Социалистик Хеҙмәт Геройы (7.05.1960).
* Һигеҙ [[Ленин ордены]] (№ 880 от 23.02.1935, № 3582 от 22.02.1938, № 14851 от 3.02.1941, № 26411 от 21.02.1945, № 128065 от 3.02.1951, № 313410 от 3.02.1956, № 331807 от 3.02.1961, № 340967 от 22.02.1968).
* Алты [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (№ 47 от 26.06.1919, № 629/2 от апреля 1921 года, № 27/3 от 2.12.1925, № 5/4 от 22.02.1930, № 1/5 от 3.11.1944, № 1/6 от 24.06.1948).
* 1-се дәрәжә [[Суворов ордены]] (№ 125 от 22.02.1944).
* Үзбәк ССР-ның Ҡыҙыл Байраҡ ордены ([[1930 йыл]]дың 17 феврале).
* Тажик ССР-ның Ҡыҙыл Байраҡ ордены (№ 148, 1933 йылдың 14 ғинуары).
* ЗСФСР-ҙың Ҡыҙыл Байраҡ ордены ([[1933 йыл]]дың 25 феврале).
* «Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһының XX йыллығына» миҙалы (22.02.1938).
* 1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн" миҙалы (1945).
* «Мәскәүҙең 800-йыллығы иҫтәлегенә» миҙалы (21.09.1947).
* «Совет Армияһы һәм Флотының 30 йыллығына» миҙалы (22.02.1948).
* «Ленинградтың 250 йыллығы иҫтәлегенә» миҙалы (1957).
* «СССР Ҡораллы Көстәренә 40 йыл» (17.02.1958).
* «1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңеүгә егерме йыл» (1965).
* Почетлы ҡорал (1920, 1968).
; Сит ил наградалары
[[Файл:Richard Nixon and Nikita Khrushchev debating at the American National Exhibition in Moscow.jpg|thumb|right|Ворошилов (ситтән уңда) официаль булмаған һөйләшеүҙәр ваҡытында]]
* Монгол Халыҡ Республикаһы Геройы (29.05.1957).
* Ике Сухэ-Батор ордены (МХР).
* Өс Хәрби Ҡыҙыл Байраҡ ордены (МХР).
* Аҡ роза орденының ҙур тәреһе (Финляндия)
* Башҡа сит ил ордендары һәм башҡа миҙалдар.
* [[Измир]] ([[Төркиә]], 1933 йылдың ноябре) ҡалаһының почётлы гражданы.

== Хәтер ==
'''Тораҡ пункттары:'''
* Ворошиловград — 1935—1958 һәм 1970—1990 йылдарҙа [[Луганск]] ҡалаһы исеме;
* Ворошиловск — 1931—1961 йылдарҙа Алчевск исеме, бында Ворошилов ДЮМО заводында эшләгән;
* Ворошиловск — 1935—1943 йылдарҙа [[Ставрополь|Ставрополдең]] исеме;
* Ворошилов — 1935—1957 йылдарҙа Уссурийск ҡалаһы исеме.
'''Ҡала райондары:'''
* [[Волгоград]]та Ворошилов районы;
* [[Дондағы Ростов]]та Ворошилов районы;
* [[Донецк]]иҙа Ворошилов районы;
Ворошилов исеме элекке СССР илдәренең ҡалаларында һәм ауылдарында майҙандар, урамдар һәм тыҡрыҡтар йөрөтә: Апшеронск, Брест, Воронеж, Горячий Ключ, Ершов, [[Кемерово]], Керчь, Клинцы, [[Липецк]], [[Луганск]] (квартал), Магнитогорск, [[Ырымбур]], [[Пенза]], Рыбинск, Санкт-Петербург, Серпухов, [[Тольятти]], [[Хабаровск]]иҙа, [[Силәбе]], Ангарск, [[Ижевск]], Бөйөк Новгород, [[Дондағы Ростов]], Мирная Долина (Омск өлкәһенең Аҙау немец милли районы), Такмык (Омск өлкәһы), Вышков (Брянск өлкәһе), Мглин (Брянск өлкәһе). Ворошилов исемен "Бородино яланы"ндағы мәктәп йөрөтә (Можай районы) һ. б.

'''Башҡортостанда Ворошилов урамдары, майҙандары:'''

Ворошилов исеме урамдарға бирелгән: [[Өфө]] ҡалаһы, [[Архангел (Архангел районы)|Архангел]] — район үҙәге, [[Инйәр (Белорет районы)|Инйәр]] ҡасабаһы, [[Таҙлар]] ауылы, [[Оло Теләк]] ауылы, [[Сейәле-Әтәс]] ауылы, [[Татар Мөнәүезе]] ауылы, [[Ишембай]] ҡалаһы,[[Мораҡ]] -район үҙәге, [[Дәүләкән]] ҡалаһы; Ворошилов тыҡрығы: [[Иглин]] — район үҙәге, Ворошилов исемендәге майҙан: [[Баҡалы]] — район үҙәге<ref>http://ulitsa.eu/voroshilova-u22623.html</ref>.

'''Сәнәғәт предприятиелары:'''
* К. Е. Ворошилов исемендәге Днепропетровск комбайн заводы<ref>Днепропетровский комбайновый завод имени К. Е. Ворошилова // Украинская Советская Энциклопедия. том 2. Киев, «Украинская Советская энциклопедия», 1979. — с. 402.</ref>
* «Климент Ворошилов» София аҙ токлы аппаратура заводы.<ref>Делка Димитрова. Бригада Златки Русиновой // журнал «Болгария», № 3, 1957. с. 6-7.</ref>

Истанбулда (Төркиәлә) Таксим майҙанында 1928 йылда ҡуйылған «Республика» монументының скульптура композицияһында К. Е. Ворошиловтың бронза фигураһы төп урындарҙың береһен биләй, скульптура төрөк милли-азатлыҡ хәрәкәтенең үҙәк юлбашсыһы, Төркиә Республикаһының беренсе президенты [[Мостафа Кәмал Ататөрк|Ататөрк]]төң һул яғында урынлаштырылған. Бының менән 1923 йылда Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғон яулауҙа Совет Рәсәйе күрһәткән сәйәси, хәрби һәм финанс ярҙамы өсөн рәхмәте белдерелә.<center class=""></gallery></center>

1933 йылда Ворошилов исеме төрөк ҡалаһы Измирҙа бер урамға бирелә<ref>[http://www.turkey.mid.ru/20-30gg.html Сайт Посольства Российской Федерации в Турции.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161223043016/http://www.turkey.mid.ru/20-30gg.html |date=2016-12-23 }}</ref> (1951 йылдан был урам Плевне бульвары тип атала).

1932 йылдың 29 декабрендә мәргән уҡсыларҙы наградлау өсөн Осовиахимдың  түшкә тағыла торған Ворошилов уҡсыһы билдәһе раҫлана. Ворошилов хөрмәтенә  Путилов заводы ауыр танкыларының бер серияһына уның исеме ҡушыла [[:Категория:Бронетанковая техника семейства КВ|КВ]] (рәсми рәүештә  расшифровкаһы — Клим Ворошилов). [[1941]]—[[1992 йыл]]дарҙа Ворошилов исемен СССР-ҙың Ҡораллы көстәре Генераль штабының Хәрби академияһы йөрөтә. Ворошилов исеме Ҡара диңгеҙ флотының крейсерына бирелә.

Луганск ҡалаһының тарих и мәҙәниәт музейында Ворошиловҡа бағышланған айырым экспозиция бар.

Мәскәүҙә К. Е. Ворошилов йәшәгән Романов тыҡрығы, 3-сө йорт адресы буйынса  мемориаль таҡта ҡуйылған.

'''Һәйкәлдәр:'''
* [[Мәскәү]]ҙә Кремль диуарындағы некрополдә ;
* Луганскиҙа Ворошилов атлы һәйкәле (Коцюбинский урамында);
* Луганскиҙа Граждандар һуғышы геройҙары Дан аллеяһында ;
* Липецк өлкәһенең Воскресенское ауылында;
* Истанбулдағы Таксим майҙанында;
* Сик буйы ғәскәрҙәре Голицын хәрби  институтында;
* Северодонецкиҙа (2015 йылдың 15 ноябрендә емерелә);
* Лисичанскиҙа (2015 йылдың 13 ноябрендә емерелә).

1930 йылдарҙа Ворошиловградта маршал үҙе  тере саҡта Вера Мухина башҡарыуындағы һәйкәл ҡуйыла. ]<ref>[http://www.etoretro.ru/pic48517.htm?sort_field=image_date&sort=DESC&position=520 Памятник Ворошилову, Ворошиловград, 1935—1939.]</ref>. 1958 йылда ҡаланың исеме үҙгәртелгәндән һуң һәйкәл һүтелә.
<center><gallery widths=200 heights=200>
Monument of the Republic.jpg|<small>Истанбулда Таксим майҙанындағы һәйкәл</small>
Marshal of the USSR 1976 CPA 4552.jpg|<small>СССР-ҙың Почта маркаһы, <br>[[1976 год]]</small>
</gallery></center>

==Әҫәрҙәре, телмәр публикациялары ==

* ''Ворошилов К. Е.'' 15 лет Красной армии : Доклад на торжественном юбилейном заседании 23 февраля 1933 г. в Большом театре / Ворошилов К. Е. — М.: Партийное изд., 1933. — 45 с.
* [http://захаров.net/index.php?md=books&to=art&id=6486 ''Ворошилов К. Е.'' "Еще сильнее будем крепить оборону Советской страны (речь на XVII съезде ВКП(б)) " М. Партиздат. 1934 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201022095811/http://xn--80aagr1bl7a.net/index.php?md=books&to=art&id=6486 |date=2020-10-22 }}
* ''Ворошилов К. Е.'' Статьи и речи от XVI до XVII съезда ВКП(б) / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Парт. изд., 1934. — 208 с.: портр.
* ''Ворошилов К. Е.'' О молодёжи / Ворошилов К. Е., [[Фрунзе, Михаил Васильевич|Фрунзе М. В.]] — М.: Партиздат, 1936. — 158 с.: ил.
* ''Ворошилов К. Е.'' О молодёжи / Ворошилов К. Е. — М.: Мол. гвардия, 1936. — 198 с.: портр.
* ''Ворошилов К. Е.'' Статьи и речи / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Партиздат, 1936. — 666 с.: портр.
* ''Ворошилов К. Е.'' Речи на собраниях избирателей Минска / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Партиздат, 1937. — 13 с.
* ''Ворошилов К. Е.'' XX лет Рабоче-Крестьянской Красной армии и Военно-Морского флота : Доклад на торжеств. засед. Моск. Совета РК и КД с участ. общ. организаций и воин. частей, посвящ. XX-летию Рабоче-Крестьян. Красной Армии и Воен. — Морского флота. С прилож. приказа Нар. Ком. Обороны СССР N 49, 23 фев. 1938 г., г. Москва / Ворошилов К. Е. — М.: Госизд. полит. литературы, 1938. — 29 с.
* ''Ворошилов К. Е.'' Речь на Красной площади в день XXI годовщины Великой Октябрьской социалистической революции в СССР (7 ноября 1938 г.) / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Воениздат, 1938. — 14 с.: портр.
* ''Ворошилов К. Е.'' О проекте закона о всеобщей воинской обязанности : Доклад Народного Комиссара Обороны СССР тов. К. Е. Ворошилова на внеочередной Четвёртой сессии Верховного Совета СССР 1-го созыва 31 августа 1939 г. / Ворошилов К. Е. — М.: Политгиз, 1939. — 30 с.: портр.
* ''Ворошилов К. Е.'' Предисловие к [http://whinger.krc.karelia.ru/ocr/index.html#gymnastics_voen1939 «Наставлению для командного и начальствующего состава РККА. Индивидуальная гимнастика на каждый день»] / Ворошилов К. Е. // Теория и практика физ. культуры. — 1939. — Т. IV. — N 5. — С. 1-3.
* История гражданской войны в СССР / Под ред.: М. Горького, В. Молотова, К. Ворошилова [и др.]. Т. 2: Великая пролетарская революция. (Окт. — ноябрь 1917 г.). — М.: Госполитиздат, 1942. — 367 с.: ил., портр., карт.
* Большая советская энциклопедия: В 65 т. / Гл. ред. О. Ю. Шмидт, зам. гл. ред. Ф. Н. Петров, П. М. Керженцев, Ф. А. Ротштейн, П. С. Заславский. / Под ред. К. Е. Ворошилова, А. Я. Вышинского. П. И. Лебедева-Полянского и др. — М.: Сов. энциклопедия, 1944—1947.
* ''Ворошилов К. Е.'' Речь на предвыборном собрании избирателей Минского городского избирательного округа 7 февраля 1946 года / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Госполитиздат, 1946. — 13 с.: портр.
* Большая советская энциклопедия / Под ред. С. И. Вавилова, К. Е. Ворошилова, А. Я. Вышинского [и др.]. Союз Советских Социалистических Республик. — М.: Сов. энциклопедия, 1947. — 1946 с.: ил., карт., портр.
* ''Ворошилов К. Е.'' Речь на собрании избирателей Минского городского избирательного округа 7 марта 1950 года / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Госполитиздат, 1950. — 24 с.: портр. То же. — М.: Госполитиздат, 1951. — 23 с.
* ''Скворцов А. Е.'' К. Е. Ворошилов о физической культуре / Скворцов А. Е. // Теория и практика физ. культуры. — 1951. — Т. XIV. — Вып. 2. — С. 96-103.
* ''Ворошилов К. Е.'' 36-я годовщина Великой Октябрьской социалистической революции : Доклад на торжеств. заседании Моск. Совета 6 ноября 1953 г. / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Гослитиздат, 1953. — 24 с.: портр.
* ''Ворошилов К. Е.'' Речь на собрании избирателей Кировского избирательного округа города Ленинграда 10 марта 1954 года / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Госполитиздат, 1954. — 15 с.
* ''Ворошилов К. Е.'' По славному пути социализма / Ворошилов К. Е. — М.: Госполитиздат, 1955. — 15 с.
* ''Ворошилов К. Е.'' Речь на XX съезде КПСС 20 февраля 1956 года / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Госполитиздат, 1956. — 23 с.
* ''Ворошилов К. Е.'' Рассказы о жизни: (Воспоминания). Кн. 1. М.: Политиздат, 1968.
* Армия Советская / предисл. К. Е. Ворошилова. М.: Политиздат, 1969.
* О комсомоле и молодёжи: Сборник / В. И. Ленин. М. И. Калинин. С. М. Киров. Н. К. Крупская. В. В. Куйбышев. А. В. Луначарский. Г. К. Орджоникидзе. М. В. Фрунзе. К. Е. Ворошилов. — М.: Мол. гвардия, 1970.

== Сәнғәттә ==
[[Файл:Приказ наркома обороны СССР О запрещении выезда и вербовки добровольцев в Испанию. 1937.jpg|thumb|240px|right|'''Доброволецтарҙың Испанияға сығып китеүен һәм вербовкалауҙы тыйыу тураһындағы Приказда СССР оборона наркомы Ворошиловтың ҡултамғаһы, [[1937]].]]
Оборона наркомы посынан төшөрөлгәнгә тиклем  Ворошилов Ҡыҙыл Армияһының иң күренекле хәрби эшмәкәре  һәм Советтар Союзының хәрби ҡеүәтенең тере символы булып тора. Сергей Герасимовтың  «И. В. Сталин һәм К. Е. Ворошилов Кремлдә»]] (1938) картинаһында Ворошиловтың исеме культ дәрәжәһенә тиклем күтәрелә, ул Сталиндың иң яҡын кешеләрҙең береһе тип һүрәтләнә. 1920-30 йылдарҙа уны еңеүгә алып бара торған кеше итеп данлайҙар («Ведь с нами Ворошилов, первый красный офицер — сумеем постоять за СССР!»). Ворошилов — күп һанлы фильмдарҙың геройы, уның ролен уйнайҙар:
* Алексей Грибов («Клятва», [[1946]], «Падение Берлина», [[1949]], «Донецкие шахтёры», [[1951]]);
* Николай Боголюбов («Ленин в 1918 году»,[[1938]], «Первая Конная», 1941, «Александр Пархоменко», 1942, «
Оборона Царицына», 1942, «Третий удар», «Освобождение», 1968—1972));
* Юрий Толубеев («Падение Берлина», 1 вариант);
* Пол Эдвин Рот («Падение Тухачевского» / Der Fall Tuchatschewskij (ФРГ, 1968)
* Даниил Сагал («Блокада», 1972);
* Виктор Лазарев («Дума о Ковпаке», 1973—1976; «Подпольный обком действует», 1978);
* Игорь Пушкарёв («20 декабря», 1981);
* Венсли Питхи («Красный монарх» / «Red Monarch» (Англия, [[1983]]);
* Владимир Трошин (Олеко Дундич, 1958; «Битва за Москву», [[1985]], «Сталинград», «В городе Сочи темные ночи», [[1989]]);
* Евгений Жариков («[Первая Конная», 1984, «Война на западном направлении», [[1990]]);
* Анатолий Грачёв («Враг народа — Бухарин», [[1990]]);
* Сергей Никоненко («Пиры Валтасара, или Ночь со Сталиным», [[1989]]);
* Михаил Кононов («Ближний круг», [[1991]]);
* Джон Боуи («Сталин», [[1992]]);
* Виктор Ельцов («Троцкий», [[1993]]);
* Сергей Шеховцов («Stalin: Inside the Terror», Англия, 2003);
* Юрий Олейников («Сталин. Live», [[2007]]);
* Александр Мохов («Смерть Таирова», 2004, «Утомлённые солнцем 2: Предстояние», 2010);
* Виктор Бунаков («|И примкнувший к ним Шепилов», 2009; «Тухачевский. Заговор маршала», 2010);
* Валерий Филонов («Фурцева (телесериал)», 2011);
* Вадим Померанцев («Глаз божий», 2012);
* Александр Берда («Чкалов», 2012);
* Владимир Федоров («Сталин с нами», 2013);
* Борис Шувалов («Сын отца народов», 2013);
* Высоцкий Роман (Страна Советов. Забытые вожди, 2016)
* Терри Виктор («Горькая жатва», 2017)
Шулай уҡ «Незабываемый 1919-й», «Ленин в огненном кольце» (1993), «Московская сага» (2004) һ. б.

Ворошилов «Марш советских танкистов» йырында Беренсе маршал булараҡ иҫкә алына:
{{начало цитаты}}<poem>
Когда нас в бой пошлёт товарищ [[Сталин]],
И Первый маршал в бой нас поведёт</poem>
{{конец цитаты}}

Шулай уҡ «Конармейская походная» йырында («По военной дороге…»):
{{начало цитаты}}<poem>
По дорогам знакомым за любимым наркомом
Мы коней боевых поведем</poem>
{{конец цитаты}}

«Эшелонная (Песня о Ворошилове)» йырында (Осип Колычев һүҙҙәренә):
{{начало цитаты}}<poem>
Нас с тобою, Ворошилов,
жизнь походная сдружила. </poem>
{{конец цитаты}}

1956 йылға тиклем  «Полюшко-поле» йырында ҡайһы бер варианттарҙа  Ворошилов тураһында куплет була:
{{начало цитаты}}<poem>
В небе за тучей
Грозные следят пилоты.
Быстро плавают подлодки,
Эх, да зорко смотрит Ворошилов. </poem>
{{конец цитаты}}

Шулай уҡ Ворошилов исеме «Если завтра война» йырында бар ([[1939]]):
{{начало цитаты}}<poem>
В целом мире нигде
Нету силы такой,
чтобы нашу страну сокрушила!
С нами Сталин родной,
и железной рукой
нас к победе ведёт Ворошилов!</poem>
{{конец цитаты}}
Шулай уҡ »Марш Будённого» йырында
{{начало цитаты}}<poem>
Ведь с нами Ворошилов, первый красный офицер!
Сумеем кровь пролить за СССР</poem>
{{конец цитаты}}

* Яҙыусы Р. Гуль уны «Красные маршалы: Ворошилов, Буденный, Блюхер, Котовский» китабында һүрәтләй (Берлин: Парабола, 1933.)
* [[Владимир Высоцкий]]ҙың йырында:
{{quote|
«Как хорошо устроен белый свет,<br> 
меня вчера отметили в приказе:<br> 
освободили раньше на пять лет,<br> 
и подпись: „Ворошилов, Георгадзе“».}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Ворошиловский стрелок (знак)]].

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор=Леонидов О.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=533703&basename=OldBook Климент Ефремович Ворошилов: Жизнь и боевая работа]|место=М.|издательство=[[Воениздат]]|год=1925}}
* {{книга|автор=[[Мгеладзе, Илларион Виссарионович|Вардин И.]]|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=516132&basename=OldBook Ворошилов: Рабочий вождь Красной армии]|место={{М.}}; {{Л.}}|издательство=Госиздат|год=1926}}
* {{книга|автор=|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=528029&basename=OldBook К. Е. Ворошилов — народный комиссар по военным и морским делам и председатель Революционного военного совета]|место=М.|издательство=Рабочая Москва|год=1926}}
* {{книга|автор=[[Тарасов-Родионов, Александр Игнатьевич|Тарасов-Родионов А.]]|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=533703&basename=OldBook Товарищ Ворошилов]|место={{М.}}; {{Л.}}|издательство=Госиздат|год=1928}}
* {{книга|автор=[[Алтайский-Королёв, Константин Николаевич|Алтайский К.]]|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=495359&basename=OldBook Ворошилов. Поэма]|место=М.|издательство=[[Воениздат]]|год=1931}}
* {{книга|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=516134&basename=OldBook Ворошилов: Статьи и материалы к 50-летию]|место=М.|издательство=[[Воениздат]]|год=1931}}
* {{книга|автор=|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=528030&basename=OldBook Клим Єфремович Ворошилов: Збірка матеріялів Українського літературного об’єднання Червоної армії та фльоти (Укрлочаф), присвячених К. Є. Ворошилову з нагоди 50-річчя з дня народження]|место=Харків|издательство=На варті|год=1926}}
* {{книга|автор=Николаев Н.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=533753&basename=OldBook Климент Ефремович Ворошилов: Биография]|место={{М.}}; {{Л.}}|издательство=[[Московский рабочий]]|год=1931}}
* {{книга|автор=[[Орловский, Сергей Николаевич|Орловский С.]]|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=533763&basename=OldBook К. Е. Ворошилов]|место=М.|издательство=[[Крестьянская газета (издательство)|Крестьянская газета]]|год=1931}}
* {{книга|автор=Харитонов Н. Н.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=533876&basename=OldBook К. Е. Ворошилов: Биография]|место=М.|издательство=[[Воениздат]]|год=1931}}
* {{книга|автор=|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=471524&basename=GOPB_AZ Клим Ворошилов. Из цикла передач «Маршалы Советского Союза»]|место=М.|издательство=Радиоиздат|год=1937}}
* Великий поход армии К. Е. Ворошилова от Луганска к Царицыну и героическая оборона Царицына. Путеводитель по следам гражданской войны. — {{М.}}: Воениздат, 1938.
* {{книга|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=462428&basename=GOPB_AZ К. Е. Ворошилов (Кратк. биография)]|место=Сталинград|издательство=Обл. книгоизд-во|год=1938}}
* {{книга|автор=Айзенварг С. Б.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=461770&basename=GOPB_AZ К. Е. Ворошилов — народный комиссар обороны СССР, маршал Советского Союза. Сер. диапозитивов]|место=М.|издательство=|год=1939}}
* ''Акшинский В. С.'' Климент Ефремович Ворошилов. Биогр. очерк. — {{М.}}: Политиздат, 1974.
* ''Кардашов В. И.'' Ворошилов. — {{М.}}: [[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]], 1976.
* ''[[Великанов Николай Тимофеевич|Н. Т. Великанов]].'' Ворошилов. — М.: Молодая гвардия, 2017. — ([[Жизнь замечательных людей]]).

== Һылтанмалар ==
{{Навигация|Тема=Климент Ворошилов}}
{{Warheroes|id=1089}}
* [http://17.by.ru/9_4.htm Речь товарища Ворошилова (заседание 30 января 1934 г., вечернее)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20010320184737/http://17.by.ru/9_4.htm |date=2001-03-20 }}.
* [http://donbass.name/3063-kliment-voroshilov.html Климент Ворошилов — великий луганчанин!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180729111709/http://donbass.name/3063-kliment-voroshilov.html |date=2018-07-29 }}.
* [http://wikimapia.org/#lat=48.8855734&lon=38.4791422&z=19&l=1&m=b&show=/18087990/Памятник-К-Е-Ворошилову Памятник маршалу Ворошилову в Лисичанске].
* [http://armor.kiev.ua/army/hist/akt-vor-tim.shtml Акт передачи Наркомата Обороны от Ворошилова Тимошенко в 1940 году]
* [http://zagadki-istorii.ru/legendy-33.html Звезда наркома]
* http://ulitsa.eu/voroshilova-u22623.html
{{Советтар Союзы маршалдары}}
{{Председатели Президиума Верховного Совета СССР}}
{{Командующие фронтами РККА во Второй мировой войне}}
{{Руководители Военных ведомств России}}
{{Блокада Ленинграда}}
{{Командующие Московским военным округом}}
{{Библиоинформация}}

[[Категория:Ленинград блокадаһы]]
[[Категория:Большевиктар]]
[[Категория:МХР Геройҙары]]
[[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]]
[[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]]
[[Категория:СССР-ҙың дәүләт эшмәкәрҙәре]]
[[Категория:Ике тапҡыр Советтар Союзы Геройҙары]]
[[Категория:1-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:3-сө саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:Молдавия ССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:1-се саҡырылыш РСФСР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:2-се саҡырылыш РСФСР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:3-сө саҡырылыш РСФСР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:1-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:2-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:3-сө саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:4-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:5-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:6-сы саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:7-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары (Монголия)]]
[[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:I дәрәжә Суворов ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Сухэ-Батор ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Совет Союзы маршалдары]]
[[Категория:«Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияға XX йыл» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:«Японияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр (МХР)]]
[[Категория:«Кавказды обороналаған өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:«Ленинград оборонаһы өсөн» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]]
[[Категория:«Мәскәүҙе обороналаған өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]