Дамаск битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Димәшҡ''' ({{Lang-ar|دمشق}}, ''Димәшҡ''<ref name="АС">Инструкция по передаче на картах географических названий арабских стран. — М.: Наука, 1966. — С. 22.</ref> йәки {{Lang-ar|الشام}}, ''Әш-Шәм''<ref name="АС" /> йәки боронғо иврит דַּמֶּשֶׂק — ''Даммэсэк'') — [[баш ҡала]], ҙурлығы буйынса икенсе һәм (Алеппанан һуң) [[Сүриә]]ләге ҡала. Донъя баш ҡалаларының иң боронғоһо. Сүриәнең көньяҡ-көнбайышында Көнсығыш Ливан тау һыртының көнсығыш тау итәге янында Көнсығыш яҫы таулыҡта (диңгеҙ кимәленән 680 метр бейеклектә) Барада йылғаһының түбәнге ағымында урынлашҡан, унда ете тармаҡҡа бүленә. Димәшҡ территориаль яҡтан субтропик бүлкәттә урынлашҡан; шулай ҙа, [[Урта диңгеҙ]]ҙең яҡын булыуына ҡарамаҫтан, ҡаланың климаты эҫе һәм ҡоро.

Димәшҡ — хәҙерге баш ҡалаларҙың<ref>[http://www.aif.ru/archive/1696555 Дамаск — самая древняя живая столица в мире &#x7C; Архив &#x7C; Аргументы и Факты]</ref> һәм донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе; уның тураһында беренсе тапҡыр беҙҙең эраға тиклем 2500 йылда телгә алына. Бынан тыш, Димәшҡ Леванттың эре мәҙәни-дини үҙәге булып тора (''soleil levant'' — «ҡояш сығыу», традицион урыҫ тәржемәһендә — ''Яҡын Көнсығыш'').

== Этимологияһы ==
Тәүге тапҡыр Димәшҡ исеме Тутмос III географик исемлегендә беҙҙең эраға тиклем XV быуатта Т-м-ś-q тип телгә алына<ref>List I, 13 in J. Simons, ''Handbook for the Study of Egyptian Topographical Lists relating to Western Asia'', Leiden 1937. See also Y. AHARONI, ''The Land of the Bible: A Historical Geography'', London 1967, p147, No. 13.</ref>. Әммә Т-м-ś-q этимологияһы әлегә аныҡ ҡына билдәләнмәгән һәм семит тамырҙары булыуы ихтимал. Бының ситләтелгән дәлиле: аккад телендә ''{{Transl|sem|Dimašqa}}'', Мысырҙа ''Т-мс-ḳw'', ''Dammaśq'' (арам. דמקק) боронғо арамей телендә, һәм ''Dammeśeq'' (иврит: ''Даммеśeq''). דמשק) иврит телендә. Аккад яҙмаһы беҙҙең эраға тиклем XIV быуатҡа ҡараған Амарна архивындағы яҙыуҙар араһында осрай. Һуңыраҡ Арамей телендә атама торлаҡты билдәләүсе тамырҙар менән осраша, мәҫәлән, кумран телендәге ''Darmeśeq'' (арам. דרשק), сүриә телендәге ''Darmsûq'' (сир. ܕܡܡܘܩ)<ref>{{cite web|url=http://links.jstor.org/sici?sici=0003-097X(198805)0:270%3C97:ADAHSO%3E2.0.CO;2-S|title=(in Book Reviews) '&#39;Ancient Damascus: A Historical Study of the Syrian City-State from Earliest Times Until Its Fall to the Assyrians in 732 BC.'&#39;, Wayne T. Pitard. Review author: Paul E. Dion, '&#39;Bulletin of the American Schools of Oriental Research'&#39;, No. 270, Ancient Syria. (May, 1988), p. 98|publisher=Links.jstor.org|date=|accessdate=2010-06-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/6FbzuCS7M?url=http://www.jstor.org/discover/10.2307/1357008?uid=3739920|archivedate=2013-04-03}}</ref><ref>{{cite web|url=http://links.jstor.org/sici?sici=0003-097X(197202)0:205%3C36:TSDTMB%3E2.0.CO;2-9|title='&#39;The Stele Dedicated to Melcarth by Ben-Hadad of Damascus'&#39;, Frank Moore Cross. '&#39;Bulletin of the American Schools of Oriental Research'&#39;, No. 205. (Feb., 1972), p. 40|publisher=Links.jstor.org|date=|accessdate=2010-06-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/6FbzvKITW?url=http://www.jstor.org/discover/10.2307/1356214?uid=3739920|archivedate=2013-04-03}}</ref>. [[Латин теле|Латин]], [[Инглиз теле|инглиз]], рус, белорус һәм украинса «Димәшҡ» атамаһы боронғо грек теленән үҙләштерелгән боронғо арамейса Δααυός. דרמשק — «яҡшы һуғарылған урын»<ref>{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Damascus|title=Online Etymology Dictionary|publisher=Etymonline.com|date=|accessdate=2010-06-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Fbzvzfm4?url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Damascus|archivedate=2013-04-03}}</ref>.

== Топография һәм географияһы ==
Ҡала [[Урта диңгеҙ]]ҙән яҡынса 80 км алыҫлыҡта урынлашҡан, Антиливанға ҡаршы һырттан көнсығыштараҡ, һәм диңгеҙ кимәленән 680 метрға тиклем күтәрелгән яҫы таулыҡта тора. Димәшҡтең дөйөм майҙаны — 105 км². Шуларҙың 77-һе ысынында ҡала районы, ә ҡалғанын Касиюн тауы биләй<ref>{{cite web|url=http://dma-upd.org/PublicFiles/File/Discussion%20Papers/02_Strategy%20and%20Frameworks%20for%20the%20Damascus%20City%20Urbanization%20to%20Guide%20the%20City%20Master%20Plan%20Revision_R1.pdf?lang=en|title=Damascus Metropolitan Area Urban Planning and Development|publisher=dma-upd.org|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Fbzwsbsz?url=http://dma-upd.org/PublicFiles/File/Discussion%20Papers/02_Strategy%20and%20Frameworks%20for%20the%20Damascus%20City%20Urbanization%20to%20Guide%20the%20City%20Master%20Plan%20Revision_R1.pdf?lang=en|archivedate=2013-04-03}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121028075616/http://dma-upd.org/PublicFiles/File/Discussion%20Papers/02_Strategy%20and%20Frameworks%20for%20the%20Damascus%20City%20Urbanization%20to%20Guide%20the%20City%20Master%20Plan%20Revision_R1.pdf?lang=en |date=2012-10-28 }}</ref>.
[[Файл:Districts_of_damascus-ru.svg|мини|210x210пкс|Димәшҡтең административ картаһы]]
Иҫке ҡаланың нығытма ҡалдыҡтары менән майҙаны Барада йылғаһының көньяҡ ярында урынлашҡан, ҡороған тиерлек (һыуҙың уртаса бейеклеге яҡынса 3 сантиметр). Көньяҡ-көнсығыштан, төньяҡтан һәм төньяҡ-көнсығыштан Әл-Мидан, Саруджа һәм Имара райондары менән уратып алынған; уларҙың тарихы урта быуаттарға, ҡалаға илткән юлдарға барып тоташа, дин әһелдәренең ҡәберҙәре эргәһендә тораҡ пункттар булған. XIX быуатта Касьюн битләүҙәренең әүҙем ултырағы ла башлана (элек унда кешеләр йәшәгән булһа ла — Сәлихиә биҫтәһе, мәҫәлән, шәйех Ибн Ғәрәби ғибәҙәтханаһы янында барлыҡҡа килә). Башта был тораҡ пункттар Ғосман империяһының Европа төбәктәренән килгән курд хәрби формированиелары һәм мосолман ҡасаҡтары тарафынан төҙөлә; иҫке ҡаланан 2—3 километр төньяҡтараҡ урынлашҡан.
[[Файл:Barada_river_in_Damascus_(April_2009).jpg|мини|<small>Димәшҡтең Барада йылғаһына сыҡҡан үҙәге бик һирәк осрай торған мәлдәрҙең береһендә.</small>]]
XIX быуат аҙағында иҫке ҡаланан көнбайышҡа табан Барада ярында, хәҙерге административ һәм сауҙа үҙәге барлыҡҡа килә башлаған, йөрәге «әл-Марджа» («болон») булараҡ билдәле. Тиҙҙән был исем муниципалитет бинаһы урынлашҡан урында Димәшҡтең төп майҙаны менән бәйле була башлай. Бер аҙ юғарыраҡ, көньяҡтараҡ магистраттар судтары, почта бүлексәһе һәм тимер юл вокзалы урынлаштырыла. Үҙ сиратында, әл-Марджанан әл-Сәлихәгә илткән юл эргәһендә [[Европа]] тибындағы торлаҡ кварталдар төҙөлә; яңы ҡаланың бизнес һәм идара итеү үҙәге ваҡыт үтеү менән яйлап бер йүнәлештә күсә бара.

XX быуат башына Бараданан төньяҡтараҡ яңы райондар төҙөлә, һәм көньяҡ йүнәлештә, Гута оазисы территорияһын өлөшләтә баҫып ала. 1955 йылдарҙа Ярмук Фәләстиндәр ҡасаҡтары йәшәү урыны була. Топографтар һәм дизайнерҙар ҡаланың оазисҡа йоғонтоһонан ҡотолорға тырыша, быуат аҙағына ҡала башлыса төньяҡҡа һәм көнбайышҡа табан киңәйә башлай (Эль-Мазза районы). Һуңғы йылдарҙа төньяҡ-көнбайышта Барада үҙәнендә лә (Думмар районы) һәм тау битләүҙәрендә төньяҡ-көнсығышҡа ҡарай (Барза районы) төҙөлөш алып барыла. Биналар, йыш ҡына рәсми санкцияларһыҙ төҙөлгән ярлы кварталдар, ҡаланың төп өлөшөнән көньяҡтараҡ барлыҡҡа килә.

Барада йылғаһы һыуы менән тәьмин ителгән Гута оазисы элек Димәшҡте уратып алған. Йылға үҙәне буйлап көнбайышта ҡаланы эсәр һыу менән тәьмин итеүсе Фиджех шишмәһе урынлашҡан. Ҡаланың йылдам киңәйеүе һәм яңы торлаҡ-сәнәғәт биналары төҙөлөү менән оазистың күләме кәмей; әлеге ваҡытта унда һыу ҡалмаған тиерлек. Ҡалала күп хәрәкәт итеү һәм төрлө ҡалдыҡтарҙы әүҙем ташлау, шул иҫәптән бысраҡ һыуҙар, арҡаһында кибеүҙән тыш, ул бысранған.

== Климат ==
Димәшҡ климаты — субтропик ярым сүллек. Йәй бик эҫе һәм яуым-төшөм юҡ тиерлек, әммә ҡаланың бейеклеге менән йомшартыла, ул диңгеҙ кимәленән яҡынса 680 метр бейеклектә. Димәшҡтә яуым-төшөм һирәк осрай. Йыл һайын 130 мм яуым-төшөм яуа, күбеһенсә ҡыш. Димәшҡтә ҡыш күпселек территорияларға ҡарағанда һиҙелерлек һалҡын, Урта диңгеҙ эргәһендә, төндә йыш ҡына һыуыҡтар була, һирәгерәк — бер аҙ һыуыҡ, ҡайһы саҡта ҡар яуа. Ғинуар айында уртаса температура +6 °C тирәһе. Димәшҡтә йәй Урта диңгеҙ климаты ҡалалары өсөн хас; эҫе һәм ҡоро, яуым-төшөм юҡ тиерлек. Иң йылы ай — июль, уның уртаса температураһы +27,3 °C. Көндәлек тирбәлеүҙәр етерлек ҙур: төндә, хатта иң эҫе көндәрҙә лә, ғәҙәттә, һалҡын була (йәйге айҙарҙа айырма 20 °C-тан артып китеүе мөмкин, ә ҡышын ғәҙәттә 10 °C).{{Ҡала климаты}}

== Димәшҡ тарихы ==
[[Файл:Damascus,_Illustration_for_La_Terre-Sainte_et_les_lieux_illustrés_par_les_apôtres,_by_Adrien_Egron,_1837_(35).jpg|справа|мини|Димәшҡ, 1837 йылғы һүрәт]]
[[Файл:Damascus-30.jpg|справа|мини|XIX быуат аҙағындағы Димәшҡ]]
Димәшҡҡа нигеҙ һалыныу датаһы беҙҙең дәүер башына тиклемге быуаттарҙа барып тоташа. Урта быуат ғәрәп тарихсыһы Ибн Асакир (ун икенсе быуат) ташҡындан һуң ҡуйылған беренсе диуар — Димәшҡ диуары тип раҫлаған һәм ҡаланың барлыҡҡа килеүен беҙҙең эраға тиклем IV мең йыллыҡҡа бәйләй.

Димәшҡ тураһында беренсе тарихи мәғлүмәттәр беҙҙең эраға тиклем XV быуатҡа, ҡала Мысыр фирғәүендәре хакимлығы аҫтында булған саҡ, ҡарай,. Беҙҙең эраға тиклем X—VIII быуаттарҙа — Димәшҡ батшалығының үҙәге. Һуңынан Ассирия, Яңы Бәбил батшалығы, Израиль батшалығы,Ахеменидов империяһы, Александр Македонский империяһы составына инә һәм уның вафатынан һуң эллинистик Селевкид батшалығы барлыҡҡа килә.

Б. э. т. 83 йылда Димәшҡ һәм бөтә Сүриә, Бөйөк Тигран Әрмән империяһы составына инә һәм б. э. т. 64 йылда рим генералы Гней Помпей уны Рим империяһына ҡуша. Унда фарсылар менән һуғышҡан рим легиондарының штаб-фатиры урынлаша. Был дәүерҙә ҡалала (беҙҙең эраға тиклем 64 йыл) грек тарихсыһы һәм перипатетик философ Николай Дамаскин (греч. Nikolaos Damaskinos) тыуып үҫә.

395 йылда ҡала Византия составына инә.

Беренсе христиандар Димәшҡтә беҙҙең эраның I быуатында уҡ апостол Павелдың визитынан һуң барлыҡҡа килә.

Ярмук янындағы алышта ғәрәптәрҙең Византия армияһына еңелеүе һөҙөмтәһендә (636 йыл, август), Димәшҡ Ғәрәп хәлифәлеге составына инә.

661 йылдан алып 750 йылға тиклем Димәшҡ Умаяд хәлифәлегенең баш ҡалаһы була, ул Индустан Пиренеяға тиклем һуҙыла. Һуңыраҡ ҡала менән Мысыр династиялары идара итә, ә 1076 йылда төрөк-һилжүк төрөктәре дәүләте составына инә.
[[Файл:Bab_Sharqi_Street,_Damascus.jpg|справа|мини|Димәшҡтағы Урта быуат урамы]]
Тәре йөрөтөүселәр өс тапҡыр (1125, 1129 һәм 1148 йылдарҙа; һуңғы тапҡыр Икенсе тәре походы ваҡытында) Димәшҡте баҫып алырға маташа. 1154 йылда Димәшҡте Нур әд-дин Мәхмүт ғәскәрҙәре ала. 1174 йылда вафат булғандан һуң Димәшҡ Айубидтар хакимлығы аҫтына эләгә. 1260 йылда Димәшҡтең власты мысыр мәмлүктәрен баҫып ала. Уларҙың идара итеү осоро сәнғәт һәм һөнәрселек сәскә атыуы менән билдәләнә. Европаға Димәшҡ ҡоросо һәм быялаһы сығарыла.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Путь в Дамаск
* Дамасская сталь
* Дамаскинаж

== Туғандаш ҡалалар ==
== Города-побратимы ==
{{Div col|3}}
* {{Мысыр флагы|20px}} [[Искәндәриә]], [[Мысыр]]
* {{Флаг Иордании|20px}} [[Амман]], [[Иордания]]
* {{Флаг Турции|20px}} [[Анкара]], [[Төркиә]]
* {{Флаг Казахстана}} [[Астана]], [[Ҡаҙағстан]]
* {{Флаг Греции|20px}} [[Афины]], [[Греция|Юнанстан]]
* {{Флаг Ирака}} [[Бағдад]], [[Ираҡ]]
* {{Флаг Колумбии|20px}} [[Богота]], [[Колумбия]]
* {{Флаг Румынии|20px}} [[Бухарест]], [[Румыния]]
* {{Флаг Аргентины|20px}} [[Буэнос-Айрес]], [[Аргентина]]
* {{Флаг ОАЭ|20px}} [[Дубай]], [[Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре]]
* {{Флаг Армении|20px}} [[Ереван]], [[Әрмәнстан]]
* {{Флаг Египта|20px}} [[Ҡаһирә]], [[Мысыр]]
* {{Флаг Венесуэлы|20px}} [[Каракас]], [[Венесуэла]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Кордова]], [[Испания]]
* {{Флаг Индии}} [[Нави-Мумбаи]], [[Һиндостан]]
* {{Флаг Китая}} [[Нинся-Хуэйский автономиялы районы]], [[Ҡытай]]
* {{Флаг Марокко|20px}} [[Рабат]], [[Марокко]]
* {{Флаг Бразилии|20px}} [[Рио-де-Жанейро]], [[Бразилия]]
* {{Флаг Бразилии|20px}} [[Сан-Паулу]], [[Бразилия]]
* {{Флаг Турции}} [[Истанбул]], [[Төркиә]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Толедо]], [[Испания]]
* {{Флаг Ливана}} [[Триполи|Триполи]], [[Ливан]]
* {{Флаг Ирана}} [[Фарс (остан)|Фарс провинцияһы]], [[Иран]]
{{Div col end}}



== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Книга:Густерин П.В.: Города Арабского Востока|2007}}
* {{Китап|автор=Д.|год=1903|тираж=|isbn=|серия=|страниц=|столбцы=883|страницы=|том=4|издательство=Издание Петроград. Приложение к духовному журналу «Странник»|часть=Дамаск|место=СПб.|издание=|ответственный=|викитека=|ссылка=|оригинал=|заглавие=Православная богословская энциклопедия|ссылка часть=http://www.biblioteka3.ru/biblioteka/pravoslavnaja-bogoslovskaja-jenciklopedija/tom-4/damask.html|ref=Д.}}

== Һылтанмалар ==
{{Всемирное наследие|20}}

* {{ВТ-ЭСБЕ+|Дамаск}}

{{Азия баш ҡалалары}}
[[Категория:Дамаск]]
[[Категория:Алфавит буйынса тораҡ пункттары]]
[[Категория:Алфавит буйынса Бөтә донъя мираҫы]]
[[Категория:Сүриәлә Бөтә донъя мираҫы]]
[[Категория:Ебәк юлы ҡалалары]]
[[Категория:Азия баш ҡалалары]]
[[Категория:Википедия:Тура мәҡәләлә булған Викиһаҡлағысҡа һылтанма]]
[[Категория:Сүриәнең миллионлы ҡалалары]]
[[Категория:Сүриә ҡалалары]]
[[Категория:Левант]]
[[Категория:Хәлифәлектәрҙең баш ҡалалары]]